Powieść kryminalna jest odmianą powieści, w której fabuła opiera się na zbrodni, śledztwie i ujawnieniu sprawcy. Głównym bohaterem jest najczęściej detektyw próbujący rozwiązać zagadkę, osoby podejrzane oraz – oczywiście – morderca. Prapoczątków kryminału badacze doszukują się w historii króla Edypa, który stara się wyjaśnić zagadkę morderstwa króla Lajosa oraz odkryć tajemnicę swojej przeszłości. Znana nam dzisiaj powieść kryminalna wywodzi się z starożytnego romansu awanturniczego, który w XIX wieku przeobraził się w powieść sensacyjną. Na kształt kryminału wywarły wpływ także powieść gotycka, romans łotrzykowski, romans zbójecki i powieść tajemnic. Za pierwszego twórcę współczesnego kryminału uznaje się Conana Doyle’a. W jego utworach pojawia się postać Sherlocka Holmesa, najbardziej znanego literackiego detektywa oraz wyłania się podstawowa zasada śledztwa - dedukcja. Doyle jako pierwszy opiera też całą fabułę na trzymającym w napięciu przebiegu śledztwa.

Obecnie możemy wyróżnić kilka rodzajów kryminału – jednym z nich jest czarny kryminał amerykański, który powstał w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 20 XX wieku, najpopularniejszy w latach 30 i 40. Jego twórcy, tacy jak Samuel Hammet, czy Raymond Chandler, skupiali akcję na próbie schwytania przestępcy i udowodnienia mu winy. Czytelnik często już od początku zna nazwisko winnego, Ameryka jest natomiast przedstawiona jako miejsce ciemne, mroczne, pełne przestępców. Zbrodnie popełniane są nie tylko przez członków mafii, ale także przez ludzi bogatych, kobiety, czy funkcjonariuszy policji. Zdarza się nawet, że główny detektyw łamie prawo, wymusza zeznania, a nawet zabija swoich przeciwników - otoczenie w jakim pracuje w pewnym stopniu zmusza go do takiego postępowania, aby osiągnąć sukces. Zdarza się jednak często, że sukces i tak jest połowiczny, ponieważ przestępcy przekupują władzę i nawet jeśli detektywowi uda się udowodnić winę zbrodniarza, ten nie zawsze zostaje ukarany. Takie zabiegi mają ukazać dominację zła w opisywanym świecie, w którym brak moralnych wzorców i prawdziwej sprawiedliwości. Czytelnicy lubią tę odmianę za wartką akcję, niezmordowanych detektywów i możliwość przeniesienia się do innego świata, w którym jesteśmy światkami morderstw, przemocy i oszustw. Wczuwając się w rolę głównego bohatera „robimy” rzeczy, których nigdy nie będzie nam dane zrobić w naszym codziennym, nudnym życiu. Możemy poczuć odrobinę adrenaliny po całym dniu siedzenia za biurkiem.

Kolejna odmiana sensacyjno-awanturnicza opiera się na fabule, w której oprócz morderstwa dużą rolę odgrywają przygody bohatera, w tym również miłosne. Głównym twórcą tej odmiany był Edgar Wallece, którego utwory pełne są przygód, pojedynków, zbrodni, kobiet w opałach, porywanych, czy nieoczekiwanie dziedziczących ogromne majątki. Detektyw jest dżentelmenem, często będącym w konflikcie z prawem, zawsze jednak doprowadza do schwytania zbrodniarza, co zawdzięcza swojej ponadprzeciętnej inteligencji. Ta odmiana kryminału zawdzięcza swoją popularność poszerzeniu wątku kryminalnego o wątek miłosny. Warto zauważyć, że ten rodzaj literatury awanturniczej jest stanowczo popularniejszy wśród kobiet, które lubią czytać o dżentelmenach ratujących damy z opałów. Ponadto zachęcające są sceny walki i nieodłączne szczęśliwe zakończenie.

Jednak najpopularniejszą odmianą jest niewątpliwie powieść detektywistyczna, która ma najliczniejsze grono czytelników. Głównym bohaterem jest zawsze detektyw, mniej lub bardziej powiązany z policją (może nim być komisarz policji, prywatny detektyw, adwokat czy detektyw amator), zaś podstawową metodą działania bohatera jest śledztwo oparte na dedukcji. Główny bohater jest w stanie dostrzegać rzeczy, których inni nie widzą, a z pozornie błahych informacji potrafi wyłonić dowód zbrodni lub poszlakę prowadzącą do mordercy. Ta odmiana kryminału zmierza także do tego, by czytelnik identyfikował się z detektywem, jest rodzajem zagadki intelektualnej proponowanej odbiorcy. Powieść w tym wypadku musi kończyć się złapaniem zbrodniarza lub doprowadzeniem do jego samobójczej śmierci, musi być osadzona w realnym świecie, tak, by detektyw i czytelnik mogli niejako razem wyciągać logiczne wnioski. Powieść detektywistyczna ukazuje również pracę policji i metody jej działania. Odmiana ta rozwijała się w okresie międzywojennym i była reprezentowana przez wielu pisarzy, z Agathą Christie na czele. W dzisiejszej powieści detektywistycznej zwiększyła się rola technologii w prowadzonym śledztwie - dedukcja opiera się na wynikach badań kryminologicznych. Pogłębiony zostaje również aspekt psychologiczny. Odmiana ta zyskała popularność przede wszystkim dzięki temu, że czytelnik może wcielić się w rolę detektywa, może prowadzić swoje własne śledztwo i porównywać je z działaniem detektywa. Powieść detektywistyczna jest tym lepsza im bardziej zaskakujące zakończenie posiada. Często okazuje się, że informacje, zdawałoby się nieistotne, doprowadzają do schwytania mordercy lub tłumaczą motywy jakimi się kierował. Czytelników pociąga też inteligencja detektywów, którzy potrafią odsiać plew od ziarna i dzięki swej dużej wiedzy dojść do zaskakujących, lecz trafnych wniosków.

Do najpopularniejszych twórców kryminałów – jak już wspominałam - należy Agatha Christie. Angielska pisarka żyła w latach 1891-1976, a jej dzieła posłużyły za podstawę scenariuszy wielu filmów i słuchowisk radiowych. Stworzyła postaci najpopularniejszych, zaraz po Sherlocku Holmesie, detektywów: Herkulesa Poirot i Miss Marple. Powszechnie uznawana za mistrzynię w budowaniu akcji-zagadki, zawsze zaskakuje zakończeniem. Specjalnie podsuwa czytelnikowi fałszywe poszlaki, tak że kiedy w zakończeniu ujawnia winnego i motywy jakimi się kierował oraz prawdziwe poszlaki, czytelnik jest zdumiony, a jednocześnie zachęcony do przeczytania kolejnej książki tej autorki. Chce ponownie się z nią zmierzyć i tym razem nie dać się zwieść. Christie jest jednak niepokonana i nawet jej najwięksi fani nie są w stanie rozwiązać zagadki przed detektywem. W jej utworach nie brak też poczucia humoru. Już same postaci stworzonych przez nią detektywów wywołują uśmiech na twarzy. Miss Marple, kobieta w podeszłym wieku, mieszkająca w małej miejscowości, rozwiązująca zagadki często na podstawie plotek oraz Herkules Poirot, pedantyczny Belg z charakterystycznym wąsikiem, z wysokim mniemaniem o sobie aczkolwiek o niewielkim wzroście. Są to postaci starsze, których jedyną bronią jest ich inteligencja i umiejętność łączenia faktów. Christie odbiega tu od schematu, w którym detektyw to silny mężczyzna w kwiecie wieku, który czynnie i z pełnym, fizycznym zaangażowaniem bierze udział w niebezpiecznych akcjach, który potrafi posługiwać się bronią palną i zna sztuki walki.

Charakterystyczna w powieściach kryminalnych jest narracja linearno-powrotna.

Przedstawione zdarzenia nie są ułożone według chronologii, ale według odkrywania zdarzeń z przeszłości. Bez tego typu narracji kryminał straciłby swój urok. To ona umożliwia budowanie napięcia i stopniowe odsłanianie wydarzeń z przeszłości pozwalających odkryć sprawcę. Autor może decydować, jaki szczegół ujawni w danym momencie. Zmieniając kolejność wydarzeń rzuca podejrzenia na niewinnych ludzi, odwraca uwagę czytelnika od prawdziwego winowajcy.

Chciałabym teraz bardziej przybliżyć postaci detektywów wykreowanych przez Agathę Christie. Na początek Herkules Poirot. Autorka celowo nadała mu imię Herkules nawiązując w ten sposób do mitycznego herosa, posiadającego nadludzką siłę półboga. W jednej z książek Christie pt. „Dwanaście prac Herkulesa” zostaje poruszony wątek jego imienia podczas koleżeńskiej rozmowy. Przyjaciel detektywa dziwi się, dlaczego jego rodzice nadali mu takie imię, bo patrząc na niego nie widzi w nim żadnego podobieństwa z mitycznym imiennikiem. „Doktor Burton obrzucił wzrokiem Herkulesa Poirot, małą schludną postać odzianą w sztuczkowe spodnie, nienaganny czarny żakiet i starannie zawiązany krawat, i przesunęły się z lakierków na jajowatą głowę i olbrzymie wąsy, które były ozdobą górnej wargi.” Widzimy więc, że Poirot jest niepozornym człowiekiem, który nie budzi podziwu, a raczej wywołuje uśmiech u osób które go nie znają. On sam uważa, że ma coś wspólnego z herosem, ponieważ „I jednego, i drugiego można by nazwać dobroczyńcą społeczności, w której przyszło mu żyć…”. Obaj uwalniali ludzkość od zła. Jeden z nich za pomocą mięśni drugi z pomocą inteligencji i dedukcji. Charakterystyczne dla Poirot było nakłanianie świadków do opisu wydarzeń poprzedzających zbrodnie, bez pomijania najmniejszych faktów, które zdawałoby się nie mają znaczenia. Było tak w przypadku kiedy rozwiązywał zagadkę seryjnego mordercy A.B.C. gdzie sprzedawca pończoch okazał się wspólnym elementem, łączącym zbrodnie i pomógł w rozwiązaniu kłopotliwej sprawy.

Kolejnym detektywem wykreowanym przez Agathę Christie jest panna Jane Marple. Jest to starsza pani mieszkająca w wiosce St Mary Mead. Uwielbia pracować w ogrodzie, jednak ze względu na jej stan zdrowia lekarz zabronił jej zajmowania się ogrodem. Uczyła na pokojówki dziewczęta z sierocińca St. Faith. W późniejszym czasie tęskniła za tymi niezbyt inteligentnymi osobami, które znały się jednak na wykonywanej pracy. Podczas rozwiązywania morderstw często doszukiwała się prawdy w plotkach, odsiewała z nich to co nie istotne i wydobywała fakty. Było tak podczas rozwiązywania sprawy morderstwa Heather Badcock w książce pt. „Zwierciadło pęka w odłamków stos”. Wysłuchiwała wtedy plotek na temat aktorki Mariny Gregg oraz czytała artykuły z brukowców na jej temat. To w jej domu podczas przyjęcia zamordowano panią Badcock i podejrzewano, że to ona była celem mordercy. Panna Marple odkryła na podstawie tego co opowiadali jej ludzie obecni na przyjęciu, że to Marina zabiła Heather i upozorowała to tak jakby to ona sama była celem. Panna Marple ma również przyjaciół w policji, którzy przychodzą do niej po pomoc i udostępniają jej potrzebne informacje na temat zbrodni. Jednym z nich był inspektor Craddock, który nazywał pannę Jane ciocią. Jednak nie byłaby wstanie rozwiązywać morderstw gdyby nie jej inteligencja i duża wiedza. We wspomnianej już książce jako jedyna wiedziała, że różyczka jest niebezpieczna dla kobiet w ciąży i w ten sposób odkryła motyw działania Mariny. Zabiła Heather ponieważ ta zaraziła ją kiedyś różyczką kiedy Marina była w ciąży, spowodowało to, że dziecko które urodziła było upośledzone umysłowo. Marina zawsze marzyła o dziecku, dlatego fakt że jej dziecko jest niedorozwinięte wywarł na nią ogromny wpływ. Zabijając panią Badcock działała pod wpływem chwili, bez zastanowienia. W ten sposób dochodzimy do kolejnego ważnego aspektu czyli motywów zbrodni. Przedstawiona przeze mnie historia pani Mariny Gregg to przykład zbrodni w afekcie. Nie była przygotowana na to, że podczas przyjęcia pozna osobę, która jest winna choroby jej dziecka. Ponad to pani Badcock jest nie świadoma tego co zrobiła. Opowiada Marinie jak kilka lat temu chora na różyczkę wychodzi z domu by zdobyć autograf Mariny, na którym bardzo jej zależało. Jest dumna ze swojego wyczynu, co dodatkowo wyprowadza z równowagi panią Gregg i w efekcie prowadzi do zbrodni.

Przeszliśmy do motywów zbrodni - kolejnym motywem jest chęć zysku. Motyw ten pojawia się w książce pt. „A.B.C”, gdzie Franklin Clark zaplanował morderstwo własnego brata. Poirot, który prowadził śledztwo w sprawie seryjnego mordercy odkrył, że Franklin zabił 4 osoby, aby policja nie podejrzewała go o zabicie własnego brata. Wymyślił on seryjnego mordercę, który rzekomo wyzwał na pojedynek Poirota. Policja oczywiście uznała, że Sir Cecil-brat Franklina-jest po prostu kolejną przypadkową ofiarą seryjnego mordercy. W tej sprawie chęć zysku w postaci spadku po zmarłym bracie doprowadziła do śmierci 3 przypadkowych osób, które nie miały z tym nic wspólnego. Dodatkowo Franklin chciał zrzucić winę na niewinnego człowieka-Aleksandra Bonaparte Custa, który nie wiedział w co jest zamieszany. Po pewnym czasie zaczął sądzić, że zwariował i w obłędzie zabija ludzi. Na szczęście Herkules Poirot rozwiązał tą trudną sprawę i morderca został schwytany.

Ostatnim motywem zbrodni, który chciałabym wymienić jest zemsta. Przykładem zbrodni z zemsty jest „Morderstwo w orient expresie”. Samuel Ratchett, a tak naprawdę Casetti był przestępcą odpowiadającym za porwanie i zabójstwo małej dziewczynki- Daisy Armstrong. W wyniku szoku matka Daisy zaczęła przedwcześnie rodzić, niestety nie udało się jej ani dziecka uratować. Zrozpaczony pan Armstrong popełnił samobójstwo. Za pomoc w porwaniu małej Daisy oskarżono pokojówkę Armstrongów. Rodzina i przyjaciele postanowili zemścić się na Casettim. Przyjaciel pani Armstrong, bardzo w niej zakochany i kamerdyner rodziny Armstrongów zatrudnili się u Casettiego żeby móc pokierować nim tak aby trafił w wyznaczonym dniu do Orient Expressu. Pozostałe przedziały w jego wagonie wykupili przyjaciele i rodzina Armstrongów. Ich plan zemsty powiódłby się gdyby nie Herkules Poirot, który w ostatniej chwili zajął jeden z przedziałów. Pomimo jego obecności nie wycofali się jednak ze swojego planu, a po zbrodni dawali sobie nawzajem alibi. Herkules odkrył jednak prawdę, zrozumiał jednak motyw tych ludzi i – co ważne, a może nawet zaskakujące - nie wydał ich policji.

Podsumowując: Agatha Christie zawdzięcza swoją popularność oryginalności, mistrzostwu w tworzeniu akcji zagadki, wykreowanym bohaterom, którzy odbiegają od schematu, poczuciu humoru, zaskakującym zakończeniom. Ludzie czytają i oglądają kryminały aby poczuć adrenalinę, zobaczyć inny świat, poznać motywy zbrodni, rozwiązać zagadkę, zmierzyć się z ponadprzeciętnie inteligentnymi detektywami. Powieść kryminalna musi się rozwijać, ponieważ czytelnicy i widzowie stawiają im coraz wyższe wymagania. Rozwija się również kryminologia i metody prowadzenia śledztwa. Dlatego w dzisiejszych kryminałach, głównie serialach, duża część akcji odbywa się w laboratoriach. Obecnie najpopularniejszą odmianą jest powieść detektywistyczna. Ludzie doceniają inteligencję detektywów i lubią uczyć się od nich różnych ciekawostek. Uwcześni detektywi są też postaciami kontrowersyjnymi, często aspołeczni, z różnymi maniami. Wiąże się to prawdopodobnie z rozwojem psychologii, która zaczęła odgrywać w naszym życiu coraz większą rolę. Ci nowi detektywi mają pokazywać ludziom, że mogą żyć ze swoimi ułomnościami, a czasami nawet wykorzystywać je do czegoś pożytecznego.

Pytania…

Zapytałabym o coś więcej na temat współczesnego kryminału i tego, czy np. powieści A. Christie się na nim jakoś odbijają, tzn. czy można doszukać się jakichś naprawdę widocznych podobieństw – o tym, jak ta poetyka kryminału się zmieniła, a co jest wciąż wspólnego.

Zapytałabym się też więcej na temat filmów i seriali detektywistycznych i może o jakieś gatunki pokrewne.

Dawałaś przykłady detektywów – prosiłabym o rozwinięcie i przykłady współczesnych detektywów.