Aby wybrać odpowiednie procedury, tzn. metody, czyli systematycznie stosowane przez nauczyciela sposoby postępowania dające się powtarzać i prowadzące do osiągnięcia zamierzonych rezultatów, należy powiedzieć o kilku ogólniejszych zagadnieniach dydaktycznych wyjaśniających, jak zorganizować proces nauczania - uczenia się. Trzeba zatem najpierw przywołać cztery podstawy współczesnej edukacji mówiące, że uczymy się po to, by:

- przez całe życie rozwijać wiedzę i doskonalić sposoby jej przyswajania;

- działać, wciąż poszerzając umiejętności, kwalifikacje oraz kompetencje społeczne i zawodowe;

- umieć żyć we wspólnocie rodzinnej, szkolnej, środowiskowej, narodowej;

- być, tzn. rozwijać ciało i umysł, inteligencję, duchowość, wrażliwość, poczucie estetyki, odpowiedzialność.

Następnie przypomnieć podstawowe zasady dydaktyczne:

- zasadę świadomego i aktywnego uczestnictwa,

- zasadę łączenia teorii z praktyką,

- zasadę nauczania poglądowego,

- zasadę przystępności nauczania,

- zasadę trwałości wiedzy uczniów,

- zasadą systematyczności i ustawiczności kształcenia

oraz podstawowe strategie dydaktyczne nauczania i uczenia się (wg W. Okonia):

- strategia A - przez przyswajanie,

- strategia P - przez odkrywanie,

- strategia O - przez działanie,

- strategia E - przez przeżywanie.

Konieczne jest także przywołanie najważniejszych autonomicznych - tzn. odnoszących się do nauczania konkretnego przedmiotu, tu języka polskiego - zasad nauczania:

- zasadzie nadrzędności tematyki (tematy lekcji formułuje się na podstawie haseł programowych),

- zasadzie chronologicznego układu lektury,

- zasadzie monograficznego ujmowania utworów literackich,

- zasadzie pierwszego wzorowego kontaktu z utworem literackim,

- zasadzie rozwijania umiejętności szybkiego, funkcjonalnego i twórczego czytania,

- zasadzie częściowej analizy utworów literackich,

- zasadzie estetycznego przeżywania utworu literackiego,

- zasadzie urozmaicania i uatrakcyjniania form opracowywanego utworu,

- zasadzie okolicznościowego nauczania teorii literatury,

- zasadzie stałości ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, systematycznego rozwijania umiejętności rozumienia i tworzenia tekstów,

- zasadzie sukcesywności prac pisemnych w stosunku do ćwiczeń w mówieniu,

- zasadzie historycznoliterackiego ujmowania zagadnień literatury na stopniu systematycznej nauki, a więc w gimnazjum i szkole średniej,

- zasadzie łączności (integracji) nauczania literatury z nauką o języku,

- zasadzie systematyzacji wiedzy o języku,

- zasadzie wyrabiania w uczniach badawczej postawy wobec omawianych zagadnień językowych.

Dzięki wykorzystywaniu powyższych zagadnień zorganizuje się prawidłowy proces nauczania - uczenia się umożliwiający realizację wielości różnorakich zadań stawianych przed szkołą. Wybierając jednak metody (procedury) prowadzące do wykonania tych zadań, należy z wielką bacznością rozpoznać jeszcze jeden niezwykle ważny czynnik, a mianowicie czynności głównych uczestników tego procesu: nauczycieli i uczniów. Dopiero wtedy będzie można dokonać doboru zestawu najprzydatniejszych w nauczaniu języka polskiego metod. Nie będzie to łatwe, ponieważ istnieje bardzo wiele klasyfikacji metod nauczania. Wobec takiego stanu rzeczy proponujemy przyjęcie podziału metod uwypuklające przede wszystkim właśnie czynności nauczyciela i uczniów: nauczyciel organizuje czynności umysłowe, językowe i praktyczne uczniów dzięki stosowaniu różnych metod. Dydaktycy zgodnie bowiem twierdzą, że najlepsze wyniki osiąga się wykorzystując taką różnorodność.

Dzielimy metody nauczania na:

1. podające (wykład, rozmowa nauczająca, praca z tekstem podręcznika, referat, opis, opowiadanie) - uczenie się przez przyswajanie;

2. poszukujące ( metoda heurystyczna, metoda kierowania przez nauczyciela operacjami umysłowymi i językowymi ucznia dzięki formułowaniu odpowiednich zadań, metoda hermeneutyczna, metoda problemowa, metoda „za” i „przeciw”, metoda projektu, mapa mentalna, portfolio, dyskusja, dyskusja panelowa, czyli obserwowana, dyskusja wielokrotna, zwana też dyskusją 66 lub Philips 66, burza mózgów, metaplan) - uczenie się przez odkrywanie;

3. wdrażające do praktycznego działania (metoda zajęć praktycznych, przekład intersemiotyczny, metoda „sądu literackiego”, jigsaw-puzzle) - uczenie się przez działanie;

4. oglądowe (drama, wycieczka) - uczenie się przez przeżywanie.

Dzięki stosowaniu tych metod uczeń powinien nabyć określoną wiedzę, umiejętności i nawyki oraz kształtować swoje życie według uniwersalnych wartości prawdy, dobra, piękna i postawy miłości. Dokładniej zaś mówiąc powinien:

- mieć usystematyzowaną wiedzę o kulturze i literaturze omawianych epok, o przewidzianych programem zagadnieniach z nauki o języku, a także o mediach; mieć świadomość swej kulturowej tożsamości narodowej i europejskiej;

- posiąść odpowiedni do wieku poziom sprawności językowej, to znaczy rozumieć czytane utwory literackie i różne rodzaje tekstów informacyjnych przede wszystkim z podręcznika, rozumieć teksty mówione i tworzyć je, np. zabierając głos w dyskusji i używając stosownej odmiany języka, interpretować głosowo utwory poetyckie i prozatorskie oraz teksty informacyjne, pisać wskazane w programie formy wypowiedzi, stosując zasady poprawności językowej, mieć wyćwiczoną ortografię na poziomie nawyku;

- umieć i chcieć się uczyć, korzystając z różnych źródeł informacji;

- być przekonanym o wartości kształcenia ustawicznego;

- być wiernym wartościom uniwersalnym, humanistycznym i patriotycznym;

- być przygotowanym do uczestniczenia w życiu kulturalnym, w tym także do obcowania z dziełami kultury wysokiej.

Metoda „myślenia obrazami”

Ta metoda ma wiele podobieństw z przekładem intersemiotycznym. Stosują ją przede wszystkim nauczyciele historii i wiedzy o społeczeństwie, kształtujący u uczniów umiejętność odczytywania informacji ze źródeł historycznych. Powinni ją jednak również wykorzystywać poloniści, którzy także pracują z młodzieżą nad interpretacją dzieł ikonicznych. Dzięki tej metodzie rozwija się umiejętności odczytywania, wykorzystywania i przetwarzania informacji zawartych w obrazach, rzeźbach, architekturze, filmach. Zadania wykonywane przez uczniów powinny pobudzać ich do zadawania pytań i szukania na nie odpowiedzi za pomocą wnikliwej obserwacji poznawanego tekstu kultury. Do takiej obserwacji należy stosować lupy, by dostrzec jak najwięcej szczegółów i zrozumieć ich znaczenie.

S p o s ó b r e a l i z a c j i

1. Tematem zajęć będzie porównawczy opis antycznej Wenus z Milo i Space Venus Salvadora Dalego (Słowa na czasie, s. 36 - 37). Uczniowie oglądają reprodukcje w podręczniku, konstatują wspólny temat obu dzieł, nazywają materiały z jakich zostały wykonane obie rzeźby - marmur i brąz, czytają teksty umieszczone obok nich, ustalają, że Dali, Hiszpan, był jednym z najgłośniejszych artystów XX w. i żył w latach 1904 - 1989.

2. Nauczyciel zapisuje np. na tablicy trzy pytania: co wiesz na pewno? czego się domyślasz? czego jeszcze chciałbyś się dowiedzieć? Te pytania wyznaczają trzy fazy badania obu rzeźb przez uczniów wspomaganych przez nauczyciela.

3. Uczniowie, pracując np. w ławkowych parach i posługując się lupami, przyglądają się rzeźbom, opisują, co widzą, i szukają odpowiedzi na pierwsze pytanie: Co wiesz na pewno? Nauczyciel pomaga im w pracy, w razie potrzeby ukierunkowuje ją, zapisuje odpowiedzi.

4. Druga faza pracy polega na pobudzeniu uczniów pytaniem: czego się domyślasz? do stawiania hipotetycznych tez wyjaśniających znaczenia związane z rzeźbami, zwłaszcza ze Space Venus. Te tezy mogłyby przybierać postać zdań np.: Domyślam się, że jajko symbolizuje tu płodność, siłę dającą życie

5. Końcowa faza ma doprowadzić do odczytania przesłania obu dzieł - czego jeszcze chciałbyś się dowiedzieć? Uczniowie, jeśli trzeba naprowadzani przez nauczyciela, stawiają dodatkowe pytania i na nie odpowiadają. Np.: Dlaczego obie rzeźby są nagie? Jakie przesłanie zawiera antyczne dzieło, a jakie rzeźba Dalego?

P r z y k ł a d d o z a s t o s o w a n i a

Co wiesz na pewno?

Oprócz informacji uzyskanych dzięki działaniom z 1. p., dodamy tu jeszcze następujące: Wenus (grecka Afrodyta) to rzymska bogini miłości; nazwę Space Venus przetłumaczymy jako `Przestrzeń Wenus'; rzeźba Dalego choć nawiązuje do antycznego pierwowzoru, różni się od niego, bo jest zupełnie obnażona, nie ma głowy i nóg od połowy ud; te przecięte uda są połączone z podstawą; z szyi zwiesza się „cieknąca”, „topniejąca” tarcza zegara ze wskazówką opuszczoną ku szóstce; Dali nie tylko pozbawił swoją rzeźbę głowy, rąk i nóg, ale też przeciął ją na wysokości bioder i górną część przesunął w tył, a na powstałej w ten sposób eliptycznej powierzchni umieścił jajko o złotym kolorze; po tej powierzchni idzie pająk, a drugi znajduje się koło pępka; antyczna bogini natomiast ma pięknie wymodelowaną sylwetkę; pokazuje doskonałość kształtów kobiecego ciała (wysokość posągu - 202 cm); część jej bioder i nogi, z których lewa jest zgięta w kolanie i nieco podniesiona, zakrywa udrapowana szata; głowa ze starannie ułożonymi włosami jest osadzona na długiej szyi, a twarz wyraża iście olimpijski spokój.

Czego się domyślasz?

Jajo jako symbol ma wiele znaczeń. Zapewne Dali, który nadawał motywom umieszczanym jako elementy dzieł kilku znaczeń (zob. E. H. Gombrich, O sztuce, s. 594), użył tu jaja w znaczeniach początku, płodności, życiodajnej siły kobiety. Biodrowe przecięcie zaś ma np. podkreślić tę macierzyńską moc. Ściekający zegar zaś - ulubiony motyw Dalego (zob. np. obraz Uporczywość pamięci) - zamiast głowy może symbolizować tryumf życiodajnej siły kobiety nad czasem. To, że kobiety rodzą, zapewnia ludzkości nieśmiertelność, ciągłe odradzanie się. Tutaj zresztą byłoby miejsce na burzę mózgów, dzięki której uczniowie odgadywaliby sensy umieszczenia tego zegara przy braku głowy. Motyw pająka natomiast także jest wieloznaczny i może oznaczać zarówno tworzenie, pracę, zręczność, pilność, mądrość, jak i agresję, zniszczenie, pułapkę.

Czego jeszcze chciałbyś się dowiedzieć?

To, że obie rzeźby pokazują nagie ciała, także ma znaczenie. Nagość bowiem symbolizuje m.in. czystość, prawdę (powiedzenie `naga prawda'), bezinteresowność, bezbronność, umiar prostotę, bezpieczeństwo, piękno, miłość, człowieczeństwo, stan naturalny. Wenus z Milo pokazuje ideał piękna nie podlegającego przemijaniu, bo przecież olimpijscy bogowie byli nieśmiertelni. Venus Dalego, o także pięknych kształtach, jednak „uprzestrzenniona”, bo podzielona, pokazuje kobiecość przede wszystkim przez tajemnicę zdolności do dawania życia, do macierzyństwa.

Tu należałoby zresztą zastanowić się nad możliwością interpretacji dzieła Dalego według poetyki snu, a więc według kryteriów surrealistycznych. Ale to zapewne byłoby za trudne dla uczniów.

Przekład intersemiotyczny

Tej metody używa się w dwóch celach. Po pierwsze służy ona do przekształcenia tekstu werbalnego na ilustrację, rysunek, taniec, pantomimę, inscenizację, a także recytację pojętą jako głosową interpretacją tego tekstu. Po drugie zaś na wytworzeniu tekstu werbalnego opisującego dzieło ikoniczne, czyli na przekładzie znaków ikonicznych na językowe. Uczniowie dokonując takiego przekładu, muszą rozumieć, jakie treści przekazuje system znaków przetwarzanego utworu, by następnie móc te treści wyrazić innym systemem znaków. Dokonując takich operacji, rozwijają rozumienie różnych systemów znaków (werbalnych, ikonicznych, ruchowych, fonicznych) i zamiennego posługiwania się nimi dla wyrażania tych samych znaczeń. Kształcą zatem twórcze myślenie, umiejętności plastyczne, ruchowe, sceniczne (np. recytowanie). Rozszerzają wiedzę o znaczeniach zakodowanych w dziełach plastycznych, bogacą umiejętności nazywania tego, co widzą. Podręcznik Słowa na czasie ma bogatą obudowę ikoniczną, daje więc wiele możliwości opisywania rzeźb, obrazów czy dzieł architektury. Uczniowie mogą też wykonywać ilustracje do tekstów z podręcznika, namalować plakat teatralny lub filmowy (zob. reprodukcje plakatów filmowych w podręczniku na str. 130).

Gdy opisujemy dzieło sztuki, powinniśmy wykonywać to w taki sposób:

1. Zaczynamy od podania jego autora i tytułu, daty powstania, rozmiarów, materiału (przy rzeźbach), techniki malarskiej.

2. Następnie dokładnie się przyglądamy dziełu, by ustalić jego treść, czyli to, co ono przedstawia, co twórca w nim wyraził, a więc co on o świecie wie, jak go widzi, jakie składniki świata wybrał i umieścił. Treść należy odróżnić od tematu, czyli głównego motywu dzieła.

3. Trzecim ważnym składnikiem dzieła sztuki jest jego forma, czyli przede wszystkim kolor, linia (linie proste, krzywe i łamane), kompozycja, sposób kładzenia farby (np. gładka, chropowata powierzchnia). Oczywiście treść i forma są zespolone nierozerwalnie.

4. Wykorzystujemy wzory wypracowane przez tradycję, należące zresztą do dobrej praktyki polonistycznej. Te porządki nakazują, by herby opisywać od góry do dołu; pejzaże od tego, co bliskie, do tego, co dalsze, podobnie grupy osób umieszczone we wnętrzu lub pośród pejzażu: pierwszy plan…, drugi plan…; w portretach opisujemy najpierw wygląd zewnętrzny, a potem psychikę modela.

Przykład do wykorzystania:

Oto opis powszechnie znanego dzieła, a mianowicie Dyskobola Myrona, którego reprodukcja znajduje się w podręczniku na stronie 13. Ateński mistrz wyrzeźbił je w brązie około 450 r. przed Chr. Jak wiemy, oryginał nie zachował się, a o tym jak wyglądało, przyszło nam sądzić z rzymskich marmurowych kopii. To dzieło przedstawia sytuację na wieki utrwaloną w rzeźbiarskim materiale. Oto nagi zawodnik znieruchomiał w układzie ciała przygotowanym do wyrzucenia dysku. Pochylony do przodu, z torsem zwróconym frontalnie ku patrzącym, a twarzą bokiem, mając prawe biodro i ugięte w kolanach nogi widoczne także z boku. Prawą ręką, odwiedzioną w tył i wzniesioną, ucapił krążek. Lewą rękę opuścił w dół w taki sposób, że znalazła się w pobliżu prawego kolana. Przegub lewej dłoni o długich palcach znajduje się na wysokości środka stawu kolanowego. Ciężar ciała spoczywa na prawej nodze, lewa zaś odsunięta do tyłu ma stopę ustawioną pionowo. Jej zgięte palce dotykają podłoża.

Atleta ma muskularne, harmonijnie rozwinięte ciało. Widać ramiona z nabrzmiałymi żyłami, mięśnie naramienne, piersiowe, górne skośne brzucha, ud i łydek. Taką muskulaturę osiąga się latami systematycznych ćwiczeń. Z silnym ciałem została skontrastowana kształtna głowa o delikatnej „myślącej” twarzy. Ten młodzieniec nie tylko długo rozwijał mięśnie i opanowywał technikę różnych konkurencji sportowych pod kierunkiem trenerów. Rozwijał także umysł i ducha, o czym zaświadcza jego twarz. Myron przedstawiając dyskobola w taki sposób, nie tylko uwiecznił konkretnego modela, ale także zawarł w rzeźbie ideę kalokagatii (gr. kalos kai agatos `piękny i dobry') , tzn. ideę w pełni rozwiniętego człowieka: w silnym, pięknym, bo wyćwiczonym ciele, rozumny i moralnie ukształtowany duch.

---