IDEOLOGIA OŚWIECENIA
Filozofia
*empiryzm-człowiek rodzi się jako czysta karta, źródłem wiedzy ludzkiej może być jedynie doświadczenie; John Lock
*racjonalizm-rozum ludzki jest podstawą wiedzy; Kartezjusz
*filozofia krytyczna-synteza empiryzmu i racjonalizmu; Immanuel Kant
*filozofia niemiecka-opierała się na racjonalizmie; Gottfried Leibniz, Christian Wolff, Immanuel Kant
Myśl społeczno-polityczna
*monarchia oświeceniowa-sprzeczne z naturą i rozumem przywileje stanowe, wskazywanie na podstawowe prawa każdego człowieka, a głównie wolność i równość, krytyka monarchii absolutnej; Wolter
*system parlamentarny-wprowadzenie trójpodziału władzy Karol Monteskiusz
*republika demokratyczna, teoria państwa-państwo powstało w wyniku umowy społecznej; Jan Jakub Rousseau
Rozwój nauk
*Izaak Newton-twórca mechaniki, odkrył prawo powszechnego ciążenia, stworzył trzy zasady dynamiki, współtworzył rachunek różniczkowy i całkowity
*Antoni Lavoisier-analiza powietrza i wody
*Michał Łomonosow-sformułowanie prawa zachowania masy w reakcjach chemicznych
*Johannes Kepler-odkrycie prawa ruchu planet
*Karol Linneusz-klasyfikacja świata roślin i zwierząt
*Beniamin Franklin-skonstruowanie piorunochronu
*Jean d'Alembert-stworzenie wielotomowej encyklopedii (współpracowali: Denis Diderot, Wolter, Monteskiusz)
*stosowanie rachunku różniczkowego, ułamków dziesiętnych, stworzenie tablic logarytmicznych, przeprowadzenie pierwszej sekcji zwłok, rozwój zoologii i botaniki, stworzenie pierwszych termometrów, sporządzenie kilku skal temperatur
FILANTROP
Filantrop (gr. philónthrópos, od: phiMó = kocham + ćinthrópos = człowiek), człowiek uprawiający filantropię, tj. dobroczynność. Według Słownika wileńskiego - „przyjaciel ludzi, kochający ludzi”. Termin ten, stworzony przez starożytnych filozofów greckich (prawdopodobnie cyników), przywrócono do użytkowania w XVIII w. Wcześniej w filozofii chrześcijańskiej posługiwano się bliskimi mu pojęciami tzw. cnót „miękkich”: caritas, miłosierdzia, miłości bliźniego itp., przy czym w tradycji teologicznej rozumiano caritas głównie jako adorację Boga poprzez miłość do człowieka stworzonego na Jego obraz. Na gruncie XVIII-wiecznego humanitaryzmu termin „filantropia” miał służyć przede wszystkim laickiemu rozumieniu miłości człowieka samego (nie miłości Boga w człowieku), jednakże w praktyce nieraz utożsamiano filantropię z religijnością.
Wiek XIX zaakceptował termin „filantropia”, ale jego treść pracowicie utożsamiał z koncepcją caritas i postawą religijną. Uczyniono z filantropii oręż w walce z ruchami rewolucyjnymi i gwarancję utrzymania dotychczasowych struktur społecznych (socjalizm utopijny). Filantropia nigdy nie optowała za radykalnymi zmianami, choć w swojej nowożytnej genezie wsparta była o idee demokracji, równouprawnienia i walki o godność człowieczeństwa. W tym sensie u schyłku XVIII w. przybrała dwie główne formy istnienia: jawną - w postaci tzw. filantropizmu - i połowicznie tajną - w działalności lóż masońskich.
Filantropi zm był ruchem społecznym, powstałym w Niemczech w połowie XVIII w. Jego głównym zadaniem było szerzenie oświaty wśród warstw „niższych”. Zasadnicze idee pedagogiczne zaczerpnęli filantropiści z koncepcji J. A. Komenskiego i filozofii J. J. Rousseau. Przyjęli więc, że człowiek z natury jest dobry, zatem należy mu stworzyć odpowiednie warunki do rozwoju wrodzonych skłonności.
Twórcą filantropizmu był pedagog J. B. Basedow. Powołana przez niego w Dessau wzorcowa szkoła średnia zwana Pfilanthropinum w końcu XVIII w. cieszyła się dużą popularnością. Program filantropistów wywarł między innymi wpływ na prace Komisji Edukacji Narodowej.
Z działalności filantropistów pozostała w XIX-wiecznej Europie idea powszechnego nauczania elementarnego (obowiązek szkolny) i ważny dla kultury polskiej imperatyw nauczania w języku ojczystym. Pogłosy koncepcji filantropistów odnaleźć można w pozytywistycznym haśle „pracy u podstaw”. Motyw zapoznawania ubogich dzieci ze sztuką pisania i czytania oraz walka z analfabetyzmem wieśniaków i robotników należą do naczelnych tematów polskiej literatury pozytywistycznej. (Orzeszkowej A.. .B. . . C..., 1884, i Cham, 1888; Sienkiewicza Janko Muzykant, 1879). W świadomości potocznej następowało utożsamienie działalności oświatowej z filantropijną (szerzenie kultury wśród ludu, romantyczny „kaganiec oświaty”). Często potajemne nauczanie było wyrazem i filantropii, i patriotyzmu. Stanowiło domenę pracy kobiet z warstw szlachecko-ziemiańskich oraz inteligentów-społeczników. Pisarze pozytywistyczni przestrzegali jednak przed naiwnym chłopomaństwem i obskurantyzmem (M. Bałucki Komedie z oświatą, 1876;
B. Prus, Zywy telegraf, 1885).
Filantropijna działalność masonów. Zdecydowane ożywienie ruchu masońskiego i poszerzenie jego wpływów nastąpiły w Polsce po r. 1773. Istotne z punktu widzenia działalności filantropijnej było utworzenie w tym czasie loży kobiecej. Dwudziestokilkuosobowe grono adeptek skupiało głównie arystokratki. Tu najprawdopodobniej należy szukać modelu damy-filantropki, postaci popularnej w literaturze XIX-wiecznej. Filantropijna działalność polskich lóż masońskich miała charakter ideowo eklektyczny, jawniej chyba wsparty o koncepcje chrześcijańskiej miłości bliźniego niż o masońskie ideały humanitaryzmu. P. Le Fort, Szwajcar, wieloletni współorganizator lóż warszawskich, „przyjaciel ludzkości cierpiącej”, był inicjatorem założenia w r. 1783 Towarzystwa Dobroczynności, pierwszej instytucjonalnej placówki tego typu w Warszawie. Skupiło ono około 400 osób, a patronat nad nim objął Stanisław August Poniatowski. W tym samym roku Towarzystwo Dobroczynności na wniosek Le Forta utworzyło Instytut albo Dom Ubogich, zwany w publicystyce Domem Robotnym Ubogich. Filantropia polegała tu głównie na dostarczaniu pracy najuboższym. Placówka została zamknięta po 3 latach istnienia. W r. 1800 członek loży Bouclier, J. Epstein, żydowski kupiec i filantrop, znalazł się w gronie założycieli Szpitala Starozakonnych w Warszawie. Szpitale korzystały ze wsparcia członków lóż masońskich i z funduszów stowarzyszenia (kasy jałmużnicze). W dobie triumfu Napoleona pojawiły się też elementy krytyki społecznej: „Nie zna szczęścia Mularz prawy, kiedy go z biednym nie dzieli” - pisał L. Osiński (por. także W. Bogusławskiego Pieśń przy rozdawaniu jałmużny). W 1797 r. założono w Warszawie Dom Pożyczalni Publicznej na Fanty. W 1828 r. wniósł on po raz pierwszy na rzecz szpitali warszawskich prawie 5000 rs. W dofinansowywaniu lombardu miały swój udział łoże masońskie, zobowiązane do oddawania części majątku na rzecz najuboższych. Przy kapitułach lóż istniał urząd wielkiego jałmużnika i kasa jałmużnicza. Wolnomularze wspierali wdowy („worek wdowi”), sieroty, inwalidów wojennych, kaleki, rodziny żołnierskie. Przez cały czas istnienia loże wspomagały też placówki dobroczynne. W Królestwie Polskim akcję pomocy dla najuboższych przejęło państwo oraz instytucje kościelne. Władze rosyjskie zachowały państwowy charakter lombardu warszawskiego. Wznowiło działalność Towarzystwo Dobroczynności. Kościół rozwijał akcję charytatywną począwszy od kruchty, która była azylem żebraków, poprzez „tace” na rzecz szpitali i przytułków, opiekę nad sierocińcami, aż po włączenie się w „pracę u podstaw” i działalność wydawniczą dla ludu, tępiąc przy tym wszelkie ślady masońskiej ideologii.
Dla literatury XIX w. sytuacja utożsamiania Caritas z filantropią była charakterystyczna. Zresztą określenie „filantropia” dość późno zdobyło sobie prawo obywatelstwa w języku polskim. S. B. Linde jeszcze go nie notuje. W słowniku Zdanowicza z 1862 r. występują formy: „filantrop”, „filantropka”, „filantropijny zakład”. W literaturze początku wieku ani w romantycznej określenie to się nie pojawia, natomiast spotykamy tam zawoalowane, tajemnicze damy, nieznanych opiekunów i miłosiernych dobroczyńców (romans sentymentalny, powieść romantyczna). W czasach pozytywizmu do problemów filantropii odnoszono się ambiwalentnie. Chwalono ideę, utożsamianą zresztą z miłością bliźniego, ale ganiono jej zewnętrzne, stereotypowe formy. Frontalny atak na odstępstwa od założeń humanitaryzmu był niemożliwy z przyczyn religijnych i politycznych.
Krytyka filantropii przechodziła przez cenzurę wydawców. Mimo to postacie filantropów w utworach okresu pozytywizmu przedstawiane są w tonie nie tylko apologetycznym czy aprobatywnym, lecz także krytycznym lub wręcz satyrycznym („Polak zawsze Polak. Mądry człowiek, a finanse miesza z filantropią i patriotyzmem” - J. Narzymski, Epidemia, 1871). Wartościowanie idei filantropii i praktyk filantropijnych wiązane było z przyjęciem określonej orientacji filozoficznej i światopoglądowej. Aprobowały ją środowiska klerykalne, utożsamiając z ideałem miłości bliźniego. Moda na filantropię panowała w ideologii mieszczańskiej. Rozwój filantropii jako popularnej postawy znajdującej odzwierciedlenie w literaturze okresu szedł drogami inicjatyw państwowych i kościelnych (szkoły, sierocińce, przytułki, lombardy, wystawy wzorcowe, wydawnictwa, biblioteki, czytelnie) oraz drogą działań indywidualnych (jałmużny, wsparcia, zasiłki, dotacje, akcje wydawnicze, społeczna praca przy chorych, odwiedzanie nędzarzy, organizowanie zbiórek, odczytów, bali, kiermaszów, loterii, went, tomboli na cele dobroczynne).
Pozytywny stosunek do ideałów filantropijnych można dostrzec we wczesnej twórczości Prusa, w niektórych powieściach tendencyjnych Orzeszkowej (np. w Pamiętniku Waciawy, 1871), w powieści kraszewskiegO Pan z panów (1880) i we Wnuku chorążego (1880) T. T. Jeża. Bohater Bratnich dusz (1881) jest altruistą rodem z angielskiej powieści wiktoriańskiej, zachęcającej do dobrych uczynków. Sceptycyzm wobec różnych form filantropii widać w Marcie (1873) Orzeszkowej, a krytykę snobistycznej mody na dobroczynność salonową, służącą popisom „światowym”, zawarł Prus w Lalce (1887 - 1889), choć nie brak w tej powieści aprobaty dla filantropii płynącej z rzeczywistego współczucia dla ludzi potrzebujących pomocy. J. Wieniawski (Jordan) w Filantropie (1896) szydził z pozornego miłosierdzia, służącego interesom materialnym i sukcesowi towarzyskiemu tytułowego bohatera. Potępienie skrajnej rozbieżności praktyki z ideą filantropijną obserwujemy w Miłosierdziu gminy (1878) Konopnickiej. Narastający z czasem sceptycyzm pozytywistów wobec praktyk dobroczynnych nie dotyczył samych założeń filantropii. W tym okresie jedynie w tekstach publicystycznych o orientacji socjalistycznej krytykowano tę ideę jako jeden z filarów istniejącej struktury społecznej (L. Waryński, L. Krzywicki).
Generalnie jednak należy stwierdzić, że literatura polska w XIX w. utożsamiała nowożytne rozumienie filantropii powiązanej z humanitaryZmem oraz działalność charytatywną. Zatarcie semantycznej granicy między tymi pojęciami doprowadziło do przyjęcia określenia „filantropia” jako ogólnej nazwy dla wielorakich działań, w tym głównie charytatywnych. W tym rozumieniu filantropia została uznana za jedną z form pracy u podstaw. Włączona w nurt naczelnej orientacji światopoglądowej epoki, stała się działalnością pozytywną, uznawaną i na ogół aprobowaną przez środowiska twórcze. Na gruncie tego eklektyzmu ideologicznego ukształtowało się obiegowe, współczesne rozumienie filantropii jako dorywczego, doraźnego i incydentalnego udzielania pomocy potrzebującym.
Kultura Oświecenia w Europie
Oświecenie był to ruch intelektualny, który był propagowany w całym XVIII wieku. Polegał on na krytyce ustalonych poglądów i postaw, wychwalaniu potęgi ludzkiego umysłu i kulcie wiedzy.
Oświecenie związane było z głównymi prądami, takimi jak: krytycyzm, racjonalizm, empiryzm, deizm, a także absolutyzm. Niektóre poglądy oświecenia zauważalne były już w okresie baroku, jednak to właśnie wiek XVIII doprowadził do uwidocznienia się i powstania scentralizowanej formy tych poglądów. Cały okres oświecenia, jako epoki związany był z wydarzeniami w Europie takimi jak:
- rządy absolutne we Francji i w Anglii,
- rządy dynastii Burbonów, Stuartów.
Oświecenie to epoka, w której do głosu doszły absolutystyczne ambicje władców, wzrosła potęga Rosji za czasów rządów Piotra I, a także Prus za czasów króla - kaprala - Fryderyka Wilhelma I. Coraz ważniejszy głos na arenie międzynarodowej zaczęła mieć również Austria, w której rządy sprawowała Maria Teresa. Epoka oświecenia w państwie polskim związana była z rządami dynastii saskiej. Władzę sprawował August II Mocny i August III Sas, jest to okres unii polsko - saskich oraz rządów ostatniego króla Polski - Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Nazwa oświecenia wywodzi się z języka niemieckiego i oznacza wiek oświecony światłem rozumu ludzkiego - Imanuel Kant uznał, że oświecenie oznacza dojrzałość umysłową człowieka.
W wieku XVIII pokładano wiarę w potęgę ludzkiego rozumu. Dlatego też nastąpił silny rozwój nauk matematycznych, przyrodniczych i ścisłych. W oświeceniu możemy wyróżnić kilkanaście nurtów filozoficznych i religijnych. Nurty te swoją genezę posiadają w epoce baroku, jednak to właśnie uczeni oświecenia doprowadzili do ich rozwoju.
Główne nurty filozoficzne i religijne
- Sensualizm to pogląd dominujący przez całe oświecenie, oznaczał (zmysł), zakładał, że każdy człowiek rodzi się z umysłem przypominającym czystą kartkę - tabula rasa, nabierając doświadczeń życiowych, w trakcie dorastania i całego życia, krata ta zapełnia się poprzez zmysły, które zapisują na tej karcie wrażenia. Uważano, że na świecie istnieje tylko to, co jest postrzegane zmysłami. Do głównych przedstawili tego nurtu zaliczają się John Locke i Georgey Berkeley.
- Empiryzm - nurt filozoficzny związany z doświadczeniami życiowymi. Według empiryzmu istnieje tylko to, czego człowiek może doświadczyć. Tylko dzięki doświadczeniu można tworzyć naukę, przez co empiryzm odrzuca teologię. Franciszek Bacon uważany jest za głównego przedstawiciela empiryzmu.
- Racjonalizm - pogląd oświeceniowy związany z umysłem, prekursorem całego nurtu racjonalizmu był Kartezjusz i jego słynne stwierdzeni, że Cogito ergo sum - myślę, więc jestem. Według zwolenników tego nurtu ważne jest tylko to, co możemy objąć rozumem.
- Utylitaryzm - kolejny pogląd oświecenia, związany z korzyścią. Człowiek jest tyle użyteczny w świecie ile daje mu określone korzyści. Wartość człowieka ocenia się po tym jak działa, jak wykonuje powierzone mu zadanie.
- Krytycyzm - to pogląd, który negował istnienie Boga, odrzucał dogmaty religijne i wiarę, odrzucał autorytety w tym także kościelne.
- Deizm - to pogląd charakterystyczny dla epoki oświecenia, głoszący, że Bóg stworzył świat, ale w momencie stworzenia przestał w ten świat ingerować. Głównym przedstawicielem tego nurtu był Wolter, który to porównał Boga do zegarmistrza, a świat do mechanizmu zegara. Po nakręceniu przez Boga, zegar zaczyna działać sam, aż do końca świata.
- Ateizm - kolejny pogląd oświeceniowy, a dokładnie nurt religijny, który to całkowicie podważa istnienie Boga. Głosi, że to ludzie wymyślili sobie postać Boga, którego tak naprawdę nie ma i nigdy nie było.
- Libertynizm - to z kolei nurt obyczajowy epoki, początkowo głoszący tolerancję religijną, później jednak przerodził się w zachowania zmierzające do profanacji religii katolickiej.
Wszystkie te nurty filozoficzne, religijne, społeczne, obyczajowe związane były z głównymi dogmatami i cechami epoki, takimi jak rozwój nauk przyrodniczych, rozkwit muzyki, rozwój nauk ścisłych, rozwój szkolnictwa.
Rozwój nauk w oświeceniu, a także jego kultura w Europie związana była z odkryciami fizycznymi, z powstającymi nowymi teoriami i pojęciami w fizyce, których rozwój w XVIII wieku był bardzo silny. W okresie tym powstało wiele nowych teorii - np. teoria względności (Alberta Einsteina), zasady mechaniki. Powstały także nowe gałęzie nauk - chemia, astronomia i ekonomia, a w ślad za nimi pierwsze teorie ekonomiczne m.in. Adama Smitha o podziale ekonomicznym współczesnych państw. Bardzo silnie rozwijała się medycyna - poprzez odkrycia nowych sposobów leczenia, rodzajów lekarstw, wprowadzenie do lecznictwa i odkrycie szczepionki przez Ludwika Pasteau. Zaczęły powstawać pierwsze szpitale, przytułki - wszystko to wymóg długotrwających wojen na kontynencie europejskim. Wprowadzona została również do kultury i nauki oświecenia systematyka roślin, której twórcą był Karol Lineusz. Stworzony został także układ okresowy pierwiastków przez A. Mendelejewa, który od momentu swojego powstania odegrał ogromną rolę wśród nauk fizycznych i chemicznych.
Tak, więc kultura epoki oświecenia w Europie bardzo ściele związana była z rozwojem nauk ścisłych, praktycznie cała nauka europejska skupiona była na wydarzeniach umysłowych, pracy, nauce. Podobnie rzecz miała się z rozwojem literatury i sztuki epoki europejskiego oświecenia. Te dziedziny kultury także bardzo mocno związane były z charakterystycznym dla epoki rozwojem nauki i poglądami podejścia rozumowego.
Głównymi przedstawicielami epoki oświecenia byli:
- John Locke - prekursor myśli oświecenia, ojciec liberalizmu, zwolennik społeczeństwa obywatelskiego, twórca wspomnianej wcześniej tabuli rasa.
- Wolter - który to był twórcą angielskiego oświecenia. Stworzył dzieło „Listy o Anglikach”, które jest przykładem oświecenia angielskiego. Wolter bardzo mocno krytykuje w nim społeczeństwo szlacheckie.
- Charles Monteskiusz znany również z podziału i wprowadzenia zasady trójpodziału władzy - stworzył on dzieło „O duchu prawd”, w którym dokonał podziału władzy na trzy organy - władzę wykonawczą, ustawodawczą i władzę sądowniczą.
- Jan Jakub Rousseau stworzył teorię państwa liberalnego, był autorem dzieła „O umowie społecznej”, w którym zauważał ważne aspekty wychowawcze dzieci i młodzieży - ich prawo do nauki, szkolnictwa i rozwoju. Dla kultury i literatury epoki oświecenia charakterystyczna jest również działalność tak zwanych - encyklopedystów, czyli twórców encyklopedii, którzy to pracując przez wiele lat stworzyli kompendium dotychczasowej wiedzy w 28 tomach - jest to tzw. Wielka Encyklopedia.
Cała kultura oświecenia w Europie odegrała bardzo istotną rolę, miała wielki wpływ na postrzeganie dotychczasowego świata, zupełnie zmieniła obraz człowieka XVIII wieku oraz obraz dotychczasowego świata. Na taki punkt widzenia wpłynęło wiele czynników, m.in. zmiany w stylu kierowania państwem, wiele wydarzeń historycznych - wojny, pokoje, rozejmy czy zmiany granic.
Epoka oświecenia stworzyła nowy styl życia człowieka, była epoką typowo rozumową, dlatego też przez następną epokę i przez kolejnych twórców - była często krytykowana za jej nieumiejętne dostrzeganie potrzeb codziennych ludzi, zbytnią powierzchowności i zajęcie się tylko klasami wyższymi, brak zainteresowania klasą niższą i zwykłym człowiekiem.
Sport w dobie Oświecenia
W wieku XVII i XVIII szczególnie w Europie następuje szybki rozwój
nauki, tak szybki, że okres ten zaczęto nazywać okresem Oświecenia. Powstają
szkoły i nawet podręczniki do ćwiczeń fizycznych i specjalne place do
uprawiania sportu zwane boiskami. Zajęcia sportowe prowadzą przygotowani do
tego nauczyciele.
W Polsce reforma szkolnictwa dokonana została w 1773 r przez Komisję
Edukacji Narodowej, która to sprawować miała nadzór nad wszystkimi
szkołami. Jednak lekcje sportu na specjalnych placach, czyli boiskach pod okiem nauczycieli w Polsce dopiero zaczynają być prowadzone w XIX wieku.
W XVIII wieku w Europie dawne formy sportu o charakterze użytecznym
przekształcają się w dyscypliny sportowe w rozumieniu dzisiejszym. Walka na
miecze i szpady przekształca się w szermierkę, w której to zamiast
ciężkich mieczy i tarcz zaczyna być używana broń lekka jak szpady a zawodnicy
walczą w skórzanych maskach na twarzach. Szermierka staje się sztuką
potrzebną nie do zabicia wroga, lecz do ćwiczenia sprawności.
Podobny rodowód ma jeździectwo. Umiejętność jazdy na koniu była
podstawową umiejętnością potrzebną nie tylko rycerzom w okresach wojen, ale
wszystkim ludziom, gdyż koń był głównym środkiem lokomocji. Sztuka
jeździecka zaczyna być bardziej popisowa dopiero w XVIII wieku, kiedy to
odbywały się pokazy jazdy na koniu z użyciem broni - lancy, dzidy, szabli albo pistoletu.
Łyżwiarstwo rozwijało się najpierw w krajach Europy północnej gdzie
panowała długa zima a rzeki i jeziora przez dłuższy czas były skute
lodem. Pierwsze łyżwy były zbudowane z kości zwierzęcych, dopiero później
oprawiano je w żelazo. Łyżwy stalowe pojawiają się dopiero w XVII i
XVIII wieku. W Anglii powstaje w 1642 roku pierwszy klub łyżwiarski a we
Francji obok gier w piłkę właśnie łyżwiarstwo staje się w tych czasach
ulubioną zabawą na dworach.
Swój rozkwit łyżwiarstwo przeżywa w wieku XIX, kiedy to powstaje szereg
szkół i klubów łyżwiarskich a w miastach, na placach zakładane są
tzw. ślizgawki.
Pływanie związane było od dawien dawna z żeglarstwem i połowem ryb.
Dopiero pisarze odrodzenia mówią o pływaniu jako o właściwym dla
młodzieży sposobie ćwiczenia ciała. Pierwszy opis techniki pływania pochodzi z
XVI wieku. Opisane jest pływanie żabką, na plecach i na boku. Zachęca się
wtedy także młodzież do nurkowania, gdyż przydaje się ono w ratowaniu
tonących.
W Polsce pływanie zaleca powstała w 1773 r Komisja Edukacji Narodowej,
jednak musi się ono odbywać pod ścisłym nadzorem.
Gry w piłkę znane były już w starożytności. Rzucano je ręką, kopano, podbijano w zależności od jej wielkości i od tego, z czego była zrobiona.
W średniowieczu, niektórzy władcy próbowali zakazywać gry w piłkę,
gdyż jakoby miała odciągać ludzi od pracy.. Żeby ominąć zakazy i
uniknąć kar ludzie urządzali gry w piłkę ku czci świętych. Grano, więc w
niedziele i święta w miastach i na wsiach. W samym Paryżu, w 1292 roku
było 13 fabrykantów piłek do gry! W okresie od XV - do XVIII wieku gra
się w piłkę odbijaną kijem /odpowiednik dzisiejszego palanta/, odbijaną
nogą /dzisiejsza piłka nożna/, odbijaną ręką, pięścią /dzisiejsza
siatkówka/, toczoną po lodzie /dzisiejszy hokej/, podbijaną i rzucaną do
bramek /dzisiejsza piłka ręczna/ czy odbijaną rakieta przez rozwieszony sznur
- dzisiejszy tenis ziemny. W Polsce w okresie Oświecenia szczególnie
popularnym stało się polowanie, na które nie wyruszano już w celu
zdobywania pożywienia, lecz w celu rozerwania się. Polowanie stało się swoistym sportem możnowładców i szlachty. Szlachecką namiętność do polowań
opisał Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu.
Szlachta najchętniej polowała, natomiast młodzież szkolna uprawiała
tzw. palcaty, czyli coś w rodzaju szermierki na kije. Grano także w piłkę
podbijaną kijem, która leciała do góry tak wysoko, że jej widać nie
było. Był to znany do dzisiaj palant.
Popularne wśród młodzieży szkolnej były też gonitwy, skoki, gra w
kręgle latem a rzuty śnieżkami zimą.
Ćwiczenia te nosiły ogólną nazwę r e k r e a c j i i odbywały się w sposób zorganizowany w czasie wolnym, czyli po szkolnych zajęciach obowiązkowych.
Działalność KEN umownie możemy podzielić na trzy okresy:
Okres I - obejmuje lata 1773-1776; tj. od wydania „Uniwersału do narodu” (24 X 1773 r.), w którym ogłosiła swoje cele oraz prosiła o rady, uwagi i projekty co do sposobu urządzenia krajowej edukacji, aż do momentu przekazania jej bezpośredniego zarządu nad dobrami pojezuickimi, którymi dotąd bardzo nieodpowiedzialnie zarządzały: Komisja Sądownicza i Komisja Rozdawnicza - doprowadzając do rozgrabienia niemal jednej trzeciej pojezuickiego majątku.
Te pierwsze trzy lata były trudną próbą przebudowy całego systemu szkolnictwa. Fascynowano się napływającymi projektami reform. Spośród 8 najważniejszych projektów wymienić należy: Franciszka Bielińskiego „Sposób edukacji w 15 listach opisany”; Antoniego Popławskiego „O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt” oraz Adolfa Kamieńskiego „Edukacja obywatelska”.
Rzeczywistą reformę szkolnictwa (średniego) stanowiło wydanie w 1774 r. dwóch pierwszych koncepcji nowej organizacji (planów) nauczania, tzn.: Przepisu na szkoły wojewódzkie i Przepisów dla szkół parafialnych.
W całym państwie działały 64 szkoły zakonne: 38 pojezuickich, 19 pijarskich, 6 bazyliańskich i 1 XX komunistów; 22 - na poziomie szkół wojewódzkich, 39 - na poziomie szkół powiatowych, 2 akademie jezuickie w Wilnie i Poznaniu oraz Akademia Krakowska prowadziła ok. 10 szkół średnich będących jej „koloniami”.
W roku następnym wydano Układ nauk i porządek między nimi w szkołach wojewódzkich, w którym określono program nauczania (rozłożony na 7 klas i 7 lat nauki), w którym wprowadzano daleko idące zmiany. Przede wszystkim ograniczono zakres nauki łaciny i powiązano jej naukę z językiem polskim; wprowadzono naukę języków nowożytnych (francuskiego i niemieckiego), naukę moralną i obyczajową, wiedzę o kunsztach i rzemiosłach, fizykę i mechanikę oraz cały blok przedmiotów matematycznych i przyrodniczych.
Do realizacji tego programu potrzebne były podręczniki. Powołano więc do życia (10 lutego 1775 r.) pod kierunkiem Ignacego Potockiego Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego sekretarzem został Grzegorz Piramowicz. Ogłosiło ono atrakcyjny konkurs na książki elementarne, obiecując dla zwycięzców sowite nagrody (100 - 150 czerwonych złp), ale stawiając jednocześnie wysokie wymagania rzeczowe i metodyczne.
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych pracowało bardzo sumiennie, ale niestety bardzo wolno. Do końca istnienia KEN zdołało wydać zaledwie 24 książki.
Realizacja nowego programu była bardzo trudna nie tylko dlatego, że brakowało książek, ale także dlatego, że nie było odpowiednio przygotowanych nauczycieli. Tę drugą przeszkodę starano się przezwyciężyć dokonując zmiany dotychczasowego systemu kształcenia nauczycieli.
Problemy te rozwiązano w II okresie działalności KEN, który obejmuje lata 1776 -1783 (od zniesienia Komisji Sądowniczej i Rozdawniczej do wydania tzw. „kodeksu szkolnego” czyli „Ustaw Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i dla szkół w krajach Rzeczypospolitej przepisane”.
W tym okresie najważniejszymi wydarzeniami były:
· Reforma Akademii Krakowskiej przeprowadzona w latach 1778-1781 przez Hugona Kołłątaja oraz Akademii Wileńskiej - przez Marcina Poczobuta - Odlanickiego;
· utworzenie w 1780 r. przy Akademii Krakowskiej pod kierunkiem Antoniego Popławskiego seminarium dla świeckich kandydatów na nauczycieli;
· ustanowienie hierarchii szkolnej (szkoły główne, wydziałowe, podwydziałowe i parafialne) oraz
· utworzenie stanu akademickiego.
Okres III obejmuje lata 1783- 1792 ( od wprowadzenia w życie Ustaw - do rozpadu KEN, spowodowanego uchwaleniem konfederacji targowickiej). Są to również lata nieustannych ustępstw KEN na rzecz żywiołów wstecznych.
Ważne miejsce w działalności KEN zajmowała sprawa oświaty ludu - tworzenia szkolnictwa parafialnego. Jego głównym rzecznikiem był Grzegorz Piramowicz, współautor ...