1.Motoryka i jej zaburzenia

Neurofizjologicznym podłożem motoryki jest analizator kinestetyczno-ruchowy.

Wyróżnić w nim można:

1. część uczuciową (analizator skórno-kinestetyczny) - odbiera informacje z powierz­chni skóry (dotyk, ucisk) oraz od poruszających się części ciała, kończyn, narządów mowy (czucie ruchu). Zbudowany jest z: receptora (odbiór bodźców), drogi dośrodkowej (włókna nerwowe przewodzące impulsy do kory mózgowej) oraz ośrodka korowego, do którego docierają impulsy z obwodu (pola pierwszorzędne - uświadomienie wrażeń dotyku i ruchu, pola drugorzędowe - analiza i synteza odebranych bodźców skór­nych i kinestetycznych )

2. część ruchowa.

Złożone ruchy dowolne wymagają wykonywania łańcucha ruchów prostych swobodnie następujących po sobie. Po zautomatyzowaniu ciągu ruchów dowolnych powstaje tzw. stereotyp ruchowy o płynnej „melodii kinetycznej". (warun­ek ukształtowania - prawidłowe współdziałanie okolic korowych: czuciowej i ruchowej.)

Pole 4 ruchowe (tzw. pole piramidowe) daje początek drodze odśrodkowej (droga piramidowa), która przewodzi impulsy nerwowe z kory mózgowej do mięśni i umożliwia wyko­nywanie prostych ruchów dowolnych.

Pola drugorzędowe - ru­chowe biorą udział w wykonywaniu złożonych i precyzyjnych czynności ruchowych, ich organizowaniu się, nadawaniu im płynności („melodii kinetycznej"), tworzeniu się złożonych na­wyków ruchowych.

Obie części ściśle ze sobą współpracują na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Traktując je jako analizator kinestetyczno-ruchowy można wyróżnić w nim dwa układy ruchowe:

a) układ piramidowy (pole 4 i drogi piramidowe), który realizuje ru­chy dowolne,

b) układ pozapiramidowy (pozostałe pola czuciowo-ruchowe i drogi pozapiramidowe oraz powiązane z nimi części mózgu), który realizuje ruchy półautomatyczne, towarzyszące ru­chom dowolnym.

Płaty czołowe mózgu, szczególnie ich przednie części - trze­ciorzędowe pola - są ściśle związane z pozo­stałymi okolicami kory i częściami mózgu, integrują one czynności mózgu i odgrywają istotną rolą w planowaniu dzia­łania, porównywaniu wyników z zamierzeniami, ich kontrolowaniu i korygowaniu.

Symptomy zaburzeń rozwoju ruchowego

Zaburzenia rozwoju ruchowego mogą wiązać się z:

- nieprawidłowym rozwojem fizycznym,

- uszkodzenie c.u.n.

Uszkodzenie dróg czuciowo-ruchowych i ośrodka korowego analizatora kinestetyczno-ruchowego może być przyczyną poważnych zaburzeń

Uszkodzenie	Konsekwencje
pola projekcyjnego analizatora skórno-kinestetycznego	niemożność odczuwania dotyku i ruchu
pól drugorzędowych	niemożność rozpoznawania przedmiotów za pomocą do­tyku
ośrodka korowego	zaburzenia precyzyj­nych czynności ruchowych (apraksja kinestetyczna) oraz mylenie głosek zbliżonych pod względem sposobu artykulacji w czasie mó­wienia (afazja kinestetyczna) i pisania.
pola ruchowego 4	ściśle zlokalizowane niedowłady
drugorzę­dowych pól ruchowych	zaburzenie ruchów dowolnych- zdezorganizowane, zaburzeniu ulega ich płynność, niemożność wyko­nywania złożonych aktów ruchowych, czynności wymagających ruchów naprzemiennych (apraksja kinetyczna)
ognisko uszko­dzenia w tzw. ośrodku ruchowym mowy (ośrodek Broca)	zaburzenia obejmują czynności narządów mowy, osoba rozumie mowę, ale nie może mówić (afazja ruchowa).
tzw. ośrodka Exnera	zaburzenia ruchów ręki podczas pisania (brak płynności, zachowania kolejności ru­chów, przestawianie elementów, zaburzenia „melodii ruchów"), konsekwencje: niemożność rysowania i pisania (agrafia) lub ni­ski poziom graficzny pisma i rysunku (dysgrafia).
trzeciorzędowych okolic w płatach czołowych in­tegrujących czynności ruchowe	zaburzenia celowych działań ludzkich oraz przebieg wyższych procesów psychicznych

Istnieją również mikrozaburzenia rozwoju ruchowego.

Opisane symptomy występują w zespołach powiązanych ze so­bą objawów. W wieku przedszkolnym najczęściej spotykane zespo­ły zaburzeń to:

a) niezręczność ruchowa całego ciała,

b) niezręcz­ność manualna.

Objawy ogólnej niezręczności - H. Nartowska:

a) opóźnienia w rozwoju ruchowym w okresie niemowlę­cym i poniemowlęcym oraz mała aktywność ruchowa,

b) ogólna nie­zręczność ruchowa i mała wyćwiczalność w zakresie dużych ruchów związana z zakłóceniami napięcia mięśniowego (napięcie nadmierne lub za małe),

c) brak koordynacji ruchów przy współdziałaniu róż­nych grup mięśniowych, dający wrażenie ogólnej niezręczności,

d) osiąganie z opóźnieniem w porównaniu z rówieśnikami różnych umiejętności ruchowych w czynnościach codziennych, zabawowych i sportowych,

e) ogólne spowolnienie ruchowe,

f) unikanie zabaw ruchowych,

g) zakłócenie koordynacji wzrokowo-ruchowej w zaba­wach i zadaniach, w których ruch odbywa się pod kontrolą wzroku (rzut piłką, gra w klasy) oraz w naśladowaniu demonstrowanego ruchu Niezręczność ruchowa całego ciała to fragmentaryczne opóźnienie rozwoju ruchowego, które wyraża się brakiem precyzji ruchów, wzmożonym napięciem mięśniowym i współruchami. Dzieci zaczynają biegać, skakać z opóźnieniem. Po schodach chodzą niezręcznie, niezgrabnie, wspinają się na meble, przeplotnie, huśtawki. Z trudem uczą się jeździć na rowerkach, łyżwach. Gdy opóźnienie rozwoju ruchowego nie ulega wyrównaniu do wieku dojrzałego, wówczas mówimy o niedorozwoju ruchowym (tzw. debilizm rucho­wy według E. Dupre).

Objawy zakłócenia motoryki manualnej - H. Nartow­skiej:

1. opóźnienia w rozwoju praksji (umiejętności posługiwania się przedmiotami codziennego użytku),

2. mała wyćwiczalność w zakresie ruchów drobnych (brak precyzji ruchów) związana z nadmiernym lub za małym napięciem mięśni oraz brakiem koordyna­cji ruchów palców, dłoni i przedramienia,

3. zakłócenia koordynacji wzrokowo-ruchowej przy czynnościach wykonywanych pod kontro­lą wzroku (niski poziom graficzny oraz trudności w innych zada­niach plastycznych),

4. szybkość ruchów rąk niedostosowana do zada­nia,

5. niechętne podejmowanie czynności manualnych. Zakłócenia te mogą występować na tle ogólnej niesprawności ruchowej lub są zaburzeniem izolowanym

Dzieci z opóźnieniem zdobywa­ją umiejętność samoobsługi, są mało samodzielne! Codzienne czyn­ności wykonują wolno i niezręcznie. Nieprawidłowo trzymają ołówek, rysują niechętnie, nie kończąc pracy. Ich rysunki mają uproszczoną formę i niski poziom graficzny. Niechętnie budują z kloc­ków, często psują i niszczą zabawki lub przedmioty codzien­nego użytku. Nadmierne napięcie mięśniowe powo­duje zbyt silny nacisk ołówka lub długopisu, łamanie kredek. Ru­chy ręki są gwałtowne, mało płynne. W rzadszych przypadkach -zbyt małego napięcia mięśniowego, linie rysunku są nikłe, czasem ledwie widoczne. Linie proste są nierówne - faliste lub przerywane.

Niewłaściwa koordynacja obu rąk powoduje, że dzieci chętnie posługują się jedną ręką Współruchy (synkinezje) u dzieci za­burzonych ruchowo bywają bardzo nasilone i obejmują duży za­kres grup mięśniowych.

Zaburzenia motoryki mogą w dość wszechstronny sposób zaburzyć rozwój osobowości dziecka..

Postępowanie korekcyjno-wychowawcze

Podstawowe zalecenia - ćwiczenie dziecka w co­dziennych sytuacjach oraz podczas specjalnie zaplanowanych za­jęć w celu:

a) usprawnienia ruchów, ich szybkości, precyzji i koor­dynacji, rytmiczności i „melodii kinetycznej" (płynnego przecho­dzenia od jednego do drugiego elementu ruchu), swobodnego nadawania kierunku ruchu w przestrzeni,

b) kształcenia umiejętności swobodnego regulowania napięcia mięśniowego, włączania i wyłączania napięć poszczególnych grup mięśni, regulowania siły na­cisku.

W przypadkach niezręczności manualnej wskazania wg H. Nartowskiej:

• usamodzielnienie w czynnościach co­dziennych i samoobsługi.

• Ćwiczenia:

a) malowanie farbami dużych kształtów lub pokrywanie dość dużych płaszczyzn farbami lub pastelami,

b) kolorowanie książeczek obrazkowych,

c) rysowanie i kolorowanie pisakami (wymagają niewielkiego nacisku, co zmu­sza do rozluźnienia mięśni),

d) rysowanie przez kalkę techniczną wzorów dużych i drobnych o kształtach geometrycznych i o kształ­tach literopodobnych (linie faliste, koliste, łamane),

e) wycina­nie po liniach prostych, łamanych, falistych,

f) ulepianki z plasteliny.

W przypadkach niezręczności ruchowej całego ciała wskazania wg H. Nartowskiej:

• zachęcanie dzieci do bra­nia udziału w zabawach ruchowych. Umożliwienie uprawiania sportów.

• Ćwiczenia:

a) różne rodzaje zabaw rzutnych i skocznych,

b) ćwi­czenia na równoważni o wysokości zapewniającej pełne poczucie bezpieczeństwa,

c) zabawy rytmiczne, polegające na wyrażaniu ruchem muzyki, zachęcanie do swobodnej ekspresji ruchowej,

d) udział w różnego rodzaju zawodach z partnerami o zbliżonych możliwościach ruchowych, z rozwijaniem właściwej motywacji (pochwały) i zapobieganiem negatywnym ocenom rówieśników.

Profilaktyka - dostarczanie dziecku okazji do ćwiczenia motoryki i or­ganizowania warunków stymulujących rozwój. (miejsce do swobodnego poruszania się i ćwi­czeń ruchowych, dostarczanie zabawek do manipulacji, prowoko­wanie do ruchu, zachęcanie i ośmielanie w sytuacjach wywołują­cych lęk). Dla dzieci starszych orga­nizuje się także szereg zajęć kierowanych przez nauczyciela. Do­tyczy to zabaw ruchowych, zajęć z zakresu wychowania zdrowot­nego, wdrażania do samodzielności.

Wskazane są także ćwiczenia relaksacyjne (opracowane przez J. Markiewicz oraz A. Polender., Z. Słobodzian, A. G. Boulinger, H. Tymichovej) Inne ćwiczenia:

• H. Tymichovej - zestaw wzorów do ćwiczeń i użycie odpowiedniej nasadki.

• M. Bogdanowicz - Metoda dobrego startu.

2. Lateralizacja i jej zaburzenia

Lateralizacja - przewaga jednej strony jego ruchowych czynności (H. Spionek), nazywana też „asymetrią funkcjonalną". Wyraźna jest asymetria funkcjono­wania naszego ciała, głównie kończyn (jedna jest częściej używana) i narządów zmysłu (dominuje jedno z oczu, uszu). Wiąże się ona z daleko posuniętą specjalizacją funkcji. Szczegól­nie ważną rolę odgrywa specjalizacja i koordynacja ruchów rąk, która polega na tym, że ruchy obu rąk są odmienne, przy czym ręka wiodąca (prawa) wykonuje główną czynność, a ręka podpo­rządkowana zapewnia tylko lepsze warunki pracy prawej ręce - „ruchowe tło".

Wy­soki poziom precyzji i ekonomii ruchów jest osiągalny wówczas, gdy jedna z kończyn dominuje, druga zaś z nią współpracuje oraz gdy oko i ręka dominują po tej samej stronie ciała. Sprzyja to wy­tworzeniu się tzw. układu ręka-oko. Lateralizacja związana jest z dominowa­niem jednej z półkul mózgowych. Ze względu na fakt krzyżowania się większości szlaków nerwowych drogi nerwowe z prawej strony ciała docierają do lewej półkuli, a z lewej strony ciała do półkuli prawej. Większość ludzi prezentuje model lateralizacji jednorodnej prawostronnej. Z lewą półkulą związana jest mowa i praksja. Tradycja(zakaz używania lewej ręki w czasie obrzędów, postacie potępione umieszczane są po lewej stronie, pokolenia „praworęczne”) oraz trening prawej ręki wtórnie wytworzyły częstszą dominację lewej półkuli. Lateralizacja rozwija się w ciągu życia dziecka:

• Asymetria uło­żenia ciała i ruchów do 3 m.ż. nie wynika jeszcze z dominacji jed­nej z półkul, ma charakter podkorowy.

• 3 - 6 m.ż. występuje tzw. symetria zwierciadlana ruchów, tzn. dziecko wy­ciąga do przedmiotu obie ręce.

• po 6 m.ż, (wykształca się chwyt jednoręczny) można zauważyć pierwsze przejawy preferowania jednej z rąk.

• l/2 r. ż. przejawy latera­lizacji często słabną, ponieważ chód dziecka jest czynnością symetryczną ->okresowy zanik przeja­wów lateralizacji.

• Od 2 r.ż. - chód jest już zautomatyzowany, lateralizacja zaczyna ponownie rozwijać się. Praworęczność zwykle ustala się wcześniej, około 2-3 r.ż., leworęczność w wieku 3-4 lat.

• Ostatecznie dominacja czynności ruchowych w większości przy­padków ustala się do 6 r.ż.

• Od 7 r.ż. zaczyna zwiększać się prze­waga powierzchni półkuli lewej.

• Ostatecznie proces lateralizacji zostaje zakończony w wieku szkolnym.

Objawy zaburzeń lateralizacji

Leworęczność niekiedy traktuje się jako przejaw zaburzeń latera­lizacji. Tylko w niektórych przypadkach jest ona uwarun­kowana patologicznie (skutek uszkodzenia lewej półkuli mózgu). Najczęściej uwarunkowana. Lateralizację jednorodną lewostronną traktuje się głównie jako odchylenie od normy w sensie statystycznym.

Dzieci lewostronne:

• Stwierdzane zaburzenia - skutek zmuszania ich do posługiwania się prawą ręką =>konflikt dominacji (uaktywnianie ośrodków w półkuli niedominującej).

• Częściej trudności w nauce, bo mniejsza sprawność ruchową rąk, konieczność opanowania techniki pi­sania lewą ręką. (przystosowanie do kierunku pisma, ułożenie dłoni jest powiązane z jej wygięciem w stawie nadgarstkowym => wzmożenia napięcia mięśniowego i stan kurczowego zaciś­nięcia palców). Powoduje też ograniczenia zakresu i precy­zji ruchów, zwolnienie tempa czynności graficznych i szybsze zmę­czenie wskutek większego wysiłku.

• Trudności obserwuje się podczas rysowania => rysunki uproszczone, a dzieci zazwyczaj nie lubią zajęć graficznych, często też przyjmują niewłaściwe ułożenie ciała, co sprzyja wadom postawy.

• powstają wtór­ne zaburzenia nerwicowe i motywacyjne wskutek niepotrzebnego przestawienia dziecka na prawą rękę. niewłaściwego traktowania przez otoczenie

• Dzieci potrzebują pomocy specjalistycznej (nauka pisania)

• towarzyszą często trudności w czy­taniu i pisaniu, popełniają specyficzne błędy:

a) statyczne odwracanie liter (mylenie liter o podobnych kształtach, lecz innym położeniu w przestrzeni względem osi poziomej, np. p - b i osi pionowej, np. d - b ,

b) dynamiczne odwracanie liter (przestawianie, zmiana kolejności li­ter),

c) opuszczenie i dodawanie liter, sylab, wyrazów,

d) błędne odtwarzanie liter (niedokładne odczytywanie i zapisywanie liter)

• Odczytywanie cyfr w sposób zwierciadlany, np. „21" jako „12", „6" jako „9", może być w przyszłości powodem błędów w liczeniu.

Do zaburzeń lateralizacji zalicza się przede wszystkim brak funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała, tzw. lateralizacja słaba, nie ustalona, co może być

• stanem przejściowym (po 6 r.ż świadczy o opóźnieniu procesu lateralizacji) lub

• trwałym (oburęczność utrzymuje się do końca życia).

U dzieci słabo zlateralizowanych:

• często występują trudności w nauce,

• utrudnione wytwarzanie się orientacji w lewej i prawej stronie własnego ciała.

• trudności z odwzorowywaniem figur geometrycznych, z rozpoznawaniem i odwzorowywaniem liter i cyfr podobnych pod wzglądem kształtu, lecz inaczej ułożonych w prze­strzeni (p-b-d-g)

Trudności w przypadkach lateralizacji niejednorodnej, czyli skrzyżowanej (dominujące narządy ruchu i zmysłów znajdują się po obu stronach osi ciała, np. dziecko praworęczne, lewooczne, prawonożne):

• trudności spowodowane są głównie zaburzeniami współdziałania oka i ręki (koordynacji wzrokowo-ruchowej)

• ujawniają się podczas rysowa­nia, pisania i czytania

Metody badania lateralizacji

• wywiad z rodzicami (jak rozwijała się dotychczas laterali­zacja u dziecka? kiedy zauważono pierwsze jej przejawy? czy w rodzinie dziecka były osoby leworęczne?)

• obserwacja zachowania się dziecka w różnych sy­tuacjach życiowych, w których musi dokonać wyboru jednego z dwóch narządów ruchu, zmysłu:

1. którą ręką dziecko je, kroi, rysuje, rzuca piłkę, trzyma nożyczki,

2. którą nogą kopie piłkę,

3. którym okiem zagląda przez dziurkę od klucza, do wnętrza ciemnej butelki.

• próby eksperymentalnych:

• poleca się dziecku, aby naśladowało pantomimicznie, jak czesze włosy, myje zęby, przekręca kontakt.

• dzielimy też kartkę papieru na połowę i prosimy, by na każdej połowie narysowało domek inną ręką. Po­równujemy graficzny poziom rysunku, siłę nacisku ołówka

• (H. Spionek) próba obwodzenia kredką dwu kół koncen­trycznych. Porównujemy obie ręce uwzględniając: czas wykona­nia, poziom graficzny rysunku, siłę nacisku kredki.

• Ocenie domi­nacji nogi służy np. polecenie, by dziecko weszło na krzesło (ob­serwujemy, którą nogę stawia jako pierwszą), aby „grało" w kla­sy, skakało na jednej nodze.

• Dominację uszu można ocenić, gdy polecamy sprawdzić czy zegarek „chodzi" (dziecko nie biorąc ze­garka do ręki zbliża do niego ucho).

• Dominację oka można ustalić polecając, by zajrzało do kalejdoskopu (zapisujemy, do którego oka przykłada kalejdoskop - próby z testu R, Zazzo i N. Galifret-Granjon), by spojrzało na nas przez „lejek" z kartonu, patrząc od jego szerszej strony dwoma oczami (w otworze widać dominujące oko dziecka - próba z testu A. Harrisa).

Wynikiem badania lateralizacji jest określenie modelu latera­lizacji:

1. Lateralizacja jednorodna, prawostronna lub le­wostronna.

2. Lateralizacja niejednorodna - skrzyżowana,

3. La­teralizacja nie ustalona (słaba).

Następnie oceniamy siłę laterali­zacji, tempo procesu lateralizacji. Lateralizację wczes­ną cechują wyraźne przejawy dominacji od okresu niemowlęcego i jej ustalenie się w wieku przedszkolnym.

Postępowanie korekcyjno-wychowawcze

• W wieku poniemowlęcym pozostawia się dzieciom całkowitą swo­bodę w zakresie wyboru ręki podczas czynności ruchowych.

• W późniejszym okresie - ze względu na trudności techniczne, jakie sprawia pisanie lewą ręką oraz na korzystanie z urządzeń, których konstrukcja preferuje ludzi praworęcznych - korzystne jest utrwa­lanie praworęczności u oburęcznych dzieci (szczególnie gdy do­minuje u nich prawe oko). W wieku przedszkolnym należy wspierać aktywność le­wej ręki w przypadku dziecka lewostronnego i usprawniać ją motorycznie.

• Należy dbać by dziecko przyswoiło sobie prawidłowe nawyki ruchowe: właściwy sposób trzymania ołówka (w 3 palcach), właściwy kierunek rysowa­nia linii pionowych (z góry na dół), poziomych (od lewej ku pra­wej), okręgów (niezgodnie z ruchem wskazówek zegara).

• Należy chronić przed wtórnymi zaburzeniami emo­cjonalnymi, wskutek niewłaściwych postaw otoczenia.

• Z końcem okresu przedszkol­nego konieczne jest badanie psychologiczne, aby u progu szkoły podjąć decyzję co do tego, którą ręką dziecko powinno pisać.

Przeciwwskaza­nia do przeuczania na prawą rękę. Nigdy nie przeuczamy dzieci:

a) zlateralizowanych lewostronnie,

b) o wczesnej i silnej dominacji lewej ręki,

c) upośledzonych umysłowo,

d) lewoocznych (dążymy do jednorodnej lateralizacji oka i ręki - dominacji po tej samej stronie ciała),

e) o małej sprawności ruchowej prawej ręki (zna­cznie poniżej wieku życia),

f) akceptujących swoją leworęczność i niechętnych wobec prób przeuczania,

g) jąkających się. (W niektórych przypadkach podejmuje się próby powrotu do lewej ręki nawet u dzieci w wieku szkolnym, które niesłusznie przeuczane na rękę prawą, zaczęły jąkać się.)

Dziecko leworęczne powinno:

• Zajmować w ławce miejsce na lewo od kolegi,

• Ćwiczenia powinno rozpoczynać od przyjęcia prawidłowej postawy ciała i oparcia obu stóp o podłogę;

• Powinien być kontrolo­wany prawidłowy sposób uchwycenia ołówka (czy też pióra)

• Jeżeli ćwiczenia graficzne wykonywane są w liniaturze zeszytu, palce powinny znajdować się pod linijką tak, aby dziecko nie zasłaniało dłonią tekstu.

• Zeszyt czy kartka papieru powinny być ułożone na stole w sposób zwierciadlany do układu stosowane­go przez praworęcznych: ukośnie i tak, aby lewy górny róg był skierowany ku górze, prawy zaś ku dołowi

• Aby uniknąć wad postawy, zachęca­my dziecko do ukośnego ułożenia papieru tak, aby nie dopuszczać do przechylania głowy i tułowia.

• Zajęcia poprzedzające ćwiczenia graficzne w zeszycie to cykl ćwiczeń w pozycji stojącej, podczas których dziecko rysuje dużymi, zamaszystymi ruchami linie proste, kręgi, spirale różnie ułożone w przestrzeni.

• Dzieci, które mają utrwalony niewłaściwy sposób trzymania ołówka, pracują z nakład­ką na ołówku.

• Stosuje się też zajęcia relaksacyjne, głównie gór­nych kończyn.

• Ćwiczenia ruchowo-słuchowo-wzrokowe metody dobrego startu

• Nauczyciel powinien tolerować wolniejsze tempo pracy tych dzieci i niski poziom graficzny ich wytworów.

1

---