Teresa Moruś
Nauczyciel mianowany
Jak radzić sobie ze stresem.
Stres to zjawisko, które towarzyszy każdemu człowiekowi od wczesnego dzieciństwa aż po późną starość. Jest wszechobecny nawet w codziennym życiu, przy pełnieniu zwykłych obowiązków i ról społecznych.
Nauczyciele są grupą zawodową szczególnie narażoną na stres. Dlatego warto zastanowić się, jak niwelować jego szkodliwe skutki, jak uodpornić się na stres.
Niestety ze współczesnego życia sytuacji rodzących stres nie da się wyeliminować.
Stres z punktu widzenia psychologii to stan napięcia emocjonalnego wywołany sytuacją stresową, będącą wewnętrznym lub zewnętrznym czynnikiem (stresorem) wywołującym nadmierne obciążenie systemu samoregulacji psychologicznej. U człowieka, w stanie stresu pojawiają się reakcje przystosowawcze, korekcyjne i obronne; występują zmiany w przebiegu procesów poznawczych, w sferze emocji, motywacji i zachowaniu się.
Charakter tych zmian zależy od natężenia i czasu trwania stresu a także od indywidualnej odporności ( tolerancji ) na stres. Długotrwały stres prowadzi do głębokich zaburzeń w funkcjonowaniu psychiki a także zaburzeń w pracy organizmu (choroby psychosomatyczne). Pojawia się tutaj pojęcie „dystres”, jest to stres tak długi i ciężki, że osoba, która mu podlega ma trudności w adekwatnym działaniu.
Przy szukaniu sposobów radzenia sobie ze stresem na pewno spotkamy się
z pojęciem „odporność na stres”.
Odporność na stres może być naturalna lub nabyta. Ta pierwsza to naturalna, wrodzona zdolność radzenia sobie ze stresem. Dzieli się ona na gatunkową (wrodzone programy zachowań), np. zdolność do ucieczki, reakcje fizjologiczne oraz na osobniczą, do której zaliczymy typ układu nerwowego i temperament.
Psychologowie wskazują na wyraźny związek pomiędzy typem układu nerwowego i temperamentu a odpornością człowieka na stres. Wyraźnie zarysowują się tutaj różnice indywidualne.
Na odporność naturalną praktycznie nie mamy żadnego wpływu.
Inaczej rzecz się przedstawia w przypadku nabytej umiejętności radzenia sobie ze stresem. Ma to niewątpliwie związek ze zdolnością człowieka do uczenia się.
Umiejętność radzenia sobie ze stresem można rozpatrywać w dwóch aspektach:
-Rozwiązanie problemu (zmiana sytuacji zewnętrznej na lepszą)
-Regulacja emocji (samouspokojenie).
Człowiek sięga do naturalnych lub wyuczonych sposobów radzenia sobie ze stresem. Można je podzielić na dwie grupy:
1.Wyeliminowanie źródeł stresu.
2.Minimalizowanie skutków stresu.
Wyróżnia się cztery zasadnicze sposoby radzenia sobie ze stresem, z których każdy spełnia podwójną funkcję- rozwiązania problemu i regulacji emocji.
- poszukiwanie informacji, polega na przeglądzie sytuacji stresowej w celu zdobycia wiedzy potrzebnej do podjęcia racjonalnej decyzji zaradczej lub do przewartościowania szkody lub zagrożenia.
-bezpośrednie działanie , obejmuje czynności jednostki, których celem jest uporanie się ze stresującą sytuacją. Działanie to może być uzależnione od specyficznych cech sytuacji i i od osobowych dyspozycji. Może dotyczyć zmian w obrębie jednostki lub w otoczeniu.
- powstrzymanie się od działania , może być czasami korzystniejsze aniżeli jakakolwiek aktywność.
-procesy intrapsychiczne, obejmują wszystkie procesy poznawcze mające na celu regulacje emocji. Zalicza się do nich mechanizmy obronne: zaprzeczanie, projekcja, unikanie zagrożenia.
Odporność na stres może być umiejętnością nabytą zarówno w doświadczeniu jednostkowym, jak i kulturowym. Oczywiście wiąże się to ze zdolnością do uczenia się.
Sposoby radzenia sobie ze stresem można ująć w trzy kategorie:
Trening fizyczny. Można tu zaliczyć aerobik, trening Tai-Chi (starochiński system gimnastyki). Ten sposób propaguje podniesienie odporności na stres poprzez zewnętrzną aktywność fizyczną, ruch i aktywny wypoczynek.
Trening pedagogiczny. Klasycznym przykładem tej metody może być tzw. Spartański ideał wychowania. Współcześnie stosuje się „Trening wszczepiania stresu”. Występuje tu pewna analogia między szczepionką stosowaną w medycynie.
Trening psychologiczny. Można go określić jako umiejętność świadomego i celowego odprężenia. W ujęciu potocznym oznacza to formę odprężenia, której towarzyszy rozluźnienie mięśni oraz zmniejszenie do minimum aktywności myślowej. Pod względem fizjologicznym polega to na zmniejszeniu dopływu impulsów do OUN (ośrodkowego układu nerwowego) w celu zapewnienia mu optymalnych warunków odpoczynku. Relaks połączony z ćwiczeniami oddechowymi oraz elementami autosugestii od dawna uważany był za cenną metodę treningu psychologicznego i wywodzi się ze znanego od 2 tysiącleci systemu Jogi ze starożytnych Indii. Główne odmiany treningu psychologicznego to:
1.Relaksacja - celem technik relaksacyjnych jest zmniejszenie napięcia mięśni organizmu oraz fizjologicznej aktywacji. Zalicza się do nich technikę relaksacji Jacobsona oraz metodę treningu autogennego Schulza.
2.Metody medytacji transcendentnej- są trudniejsze do opanowania w swej oryginalnej postaci ze względów kulturowych, powstały o pewne filozofie.
Można wymienić następujące cele tych metod: umiejętność rozluźniania oraz usztywniania mięśni, kontrolowany oddech, ćwiczenia introspekcji, koncentracji, medytacji oraz nadświadomości.
Psychologicznym skutkiem ćwiczeń jogi jest min .wysoki poziom koncentracji uwagi oraz obniżenie poziomu niepokoju i agresywności , co znacznie zwiększa prawdopodobieństwo koncentracji , także w sytuacji stresu.
3.Desensytyzacja- polega na zwalczaniu lęku przez wykonywanie reakcji przeciwnych lękowi. Odmianą tej techniki jest technika implozyjna polegająca na oswajaniu się z niebezpieczeństwem w myśli lub w wyobraźni.
Oczywiście wszystkie wymienione sposoby wymagają szczegółowej instrukcji oraz zajęć z psychoterapeutami, specjalistami treningu psychologicznego.
Oprócz indywidualnych sposobów radzenia sobie ze stresem, człowiek jako jednostka społeczna dysponuje tzw. wsparciem społecznym w sytuacji kryzysu osobistego lub grupowego, które z reguły ma charakter instytucjonalny.
Bez względu na stan posiadania każde państwo organizuje system ukierunkowany na niesienie pomocy jednostkom i grupom społecznym w sytuacjach kryzysowych zarówno o charakterze rozwojowym (starość, dzieciństwo), jak i sytuacyjnym (choroba, klęska żywiołowa).
Mam nadzieję, że ta krótka publikacja udowodniła, że stres jest zjawiskiem poznanym i opisanym. Znamy źródła i przyczyny tego zjawiska
i co ważne możemy się przed nim i jego skutkami obronić. Chociaż jak, już wspomniano wcześniej, stresu z naszego życia wyeliminować się nie da.
Teresa Moruś
Bibliografia:
1.Trelak Jan: Stres psychologiczny.- Bydgoszcz: „Branta”, 1995.
2.Butler Gilian, Manus Freda: Psychologia; Bardzo krótkie wprowadzenie.-Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999.