Jednostka 2: „Wiedza o świecie społecznym”
STRUKTURY WIEDZY: SCHEMATY, SKRYPTY, TEORIE
Podstawowym elementem wiedzy o świecie społecznym jest:
■ SCHEMAT POZNAWCZY rozumiany jako organizacja naszych uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów.
Schematy zawierają nie wszystkie wiadomości na temat danego fragmenty rzeczywistości, lecz wiedzę uogólnioną.
(Np. wiedza o przebiegu egzaminu, sposobach stawiania pytań i robieniu dobrego wrażenia na egzaminatorze to schemat „zdawanie egzaminu”)
Uniwersalną zasadą budowy schematów jest prototypowość (prototyp jest rdzeniem znaczeniowym schematu), np. prototypem kobiety jest dla mężczyzny własna matka. Prototyp pozwala:
rozpoznawać obiekty („ten w okularach wygląda na profesora”)
wnioskować o ich niezaobserwowanych jeszcze cechach (na pewno jest przemądrzały)
uzupełniać nimi spostrzeżenia i pamięć zdarzeń
Schematy cech nie odzwierciedlają ani „całych” ludzi, ani całych zdarzeń, lecz jedynie pewne rodzaje ich zmienności (np. inteligencja, uczciwość, towarzyskość, wrogość).
■ SKRYPT- jest umysłową reprezentacją zdarzeń, działań lub ich ciągów (np. „egzamin”, „wizyta towarzyska”);
skrypt charakteryzuje typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego wykonań
skrypty charakteryzują się czasową organizacją scenek (np. egzamin zawsze zawiera scenki „zadawanie pytań”, „wysłuchanie odpowiedzi” itd.)
z jednej strony skrypt jest umysłowym narzędziem przetwarzania informacji, z drugiej stanowi gotowy program działania dla jednostki
Aby skrypt został wykonany, w naszym zachowaniu spełnione muszą być 3 warunki:
musimy taki skrypt mieć wykształcony w umyśle jako trwały element wiedzy o świecie
skrypt musi zostać w danej sytuacji zaktywizowany
musimy wejść w skrypt w roli jednego z jego aktorów (aktywizacja skryptu jest zjawiskiem zanikającym, jeżeli nie jest niczym podtrzymywana)
↨
Eksperyment Wilsona i Capitmana:
badanie, w którym młodym mężczyznom umożliwiono aktywizację skryptu „podrywanie”. Uprzednio niektórym z badanych podano tekst o podrywaniu, innym tekst neutralno, a następnie pozostawiano badanego sam na sam z dziewczyną (w rzeczywistości współpracowniczką eksperymentatorów). Badani, którzy czytali tekst o podrywaniu częściej spoglądali na kobietę, więcej do niej mówili, uśmiechali się, w przeciwieństwie do mężczyzn, którzy czytali tekst neutralny.
Samo zaktywizowanie skryptu jednak nie wystarcza, bo jeśli między czytaniem tekstu a pokazaniem się dziewczyny upłynęło kilka minut, aktywizacja słabła.
■ TEORIE POTOCZNE (PRYWATNE)
Mogą to być ogólne teorie człowieka, lecz i teorie różnych jego własności, np. inteligencji czy charakteru moralnego.
■ FAŁSZYWE ALARMY- dotyczą rozpoznawania zdarzeń i polegają na nietrafnym rozpoznaniu informacji faktycznie nowej jako już prezentowanej i starej (znanej). Przeciwieństwem fałszywych alarmów są TRAFIENIA, czyli poprawne rozpoznania informacji faktycznie już prezentowanej jako „starej”. Rzeczywistym wskaźnikiem pamięci reproduktywnej jest zatem różnica między trafieniami a fałszywymi alarmami.
Posługiwanie się schematami jest nieodzownym warunkiem orientacji w świecie społecznym. Ma ono jednak swoją cenę w postaci BŁĘDÓW NADUŻYCIA SCHEMATU- „przypominania” sobie takich danych, z którymi człowiek faktycznie się nie zetknął, które jedynie wywnioskował, zaś oba te rodzaje danych są subiektywnie nierozdzielne i wydają nam się jadnako dotyczyć faktów.
STEREOTYPY I UPRZEDZENIA
■ STEREOTYPY- to schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną cechę określającą ich społeczną tożsamość, jak płeć, narodowość, religia, pochodzenie itp.
Schemat taki jest nadmiernie upraszczany, niepodatny na zmiany w wyniku nowych informacji oraz społecznie podzielany, stanowiący element jakiejś kultury.
■ UPRZEDZENIA- negatywny lub (rzadziej) pozytywny stosunek do członków jakiejś grupy utrzymywany z tego powodu, że są jej członkami. Najczęstsze postaci uprzedzeń to:
etnocentryzm- odrzucanie ludzi należących do grup kulturowo lub/i rasowo odmiennych, a akceptowanie kulturowo lub/i rasowo podobnych
rasizm, nacjonalizm, seksizm
Źródła:
większość jest przejmowana przez jednostkę z jej otoczenia, pojawiają się wcześnie i w gotowej postaci
ważnym pośrednikiem w przekazywaniu stereotypów jest język („ocyganić”, „oszwabić”)
międzygrupowa asymetria językowa- abstrakcyjny opis zachowań i zdarzeń stawiających w dobrym świetle członków grupy swojej, z złym-grupy przeciwnej („oni byli agresywni”)
„twarzyzm”- przedstawianie wizerunku mężczyzny jako zdominowanego przez twarz, zaś wizerunku kobiety jako zdominowanego przez ciało
teoria rzeczywistego konfliktu interesów-zakłada, że uprzedzenia powstają wtedy, kiedy różne grupy społeczne współzawodniczą o trudno dostępne lub skąpe dobra i stają się wrogami rozgrywającymi grę o sumie zerowej, tj. taką gdzie wygrana jednej ze stron to przegrana drugiej strony
teoria przeniesienia agresji- zakłada, ze uprzedzenia powstają wtedy, kiedy ludzie przenoszą na grupy mniejszościowe agresję wywołaną frustracją, której sprawca nie może być zaatakowany, gdyż jest abstrakcyjny, nieznany lub zbyt silny
teoria kategoryzacji społecznych- wyjaśnia raczej genezę stereotypów. zakładając, że są one ubocznym skutkiem normalnego funkcjonowania ludzkiego umysłu- dzielenia napotkanych ludzi na kategorie i gromadzenia o nich wiedzy (dzięki temu danej osoby nie trzeba „uczyć się od nowa”, można wykorzystać już zgromadzoną wiedzę o danej kategorii osób)
efekt jednorodności grupy obcej -„oni są wszyscy tacy sami”, wynika z ignorancji, czyli niewielkiej znajomości grupy obcej jako grupie, oraz do kodowania informacji o członkach grupy obcej jako informacji o grupie
▪ minimalna sytuacja międzygrupowa: nawet niewielka różnica między
ludźmi może doprowadzić do podziału
▪ faworyzacja grupy własnej
teoria tożsamości społecznej:
▫ ludzie mają skłonność do dzielenia napotkanych ludzi na kategorie
▫ w przypadku społecznych kategoryzacji jedna identyfikuje zawsze
własną kategorię podmiotu (my), zaś pozostałe identyfikują grupy
obce
▫ ważnym źródłem pozytywnej samooceny jest dla ludzi przynależność
do cenionej grupy
Skłonność do przekonania, że własna grupa jest lepsza od pozostałych stanowi więc sposób obrony lub/i podwyższania samooceny, a ten motyw autowaloryzacji jest jednym z najsilniejszych motywów ludzkich poza biologicznych.
■ DYSKRYMINACJA, czyli wrogie lub niesprawiedliwe zachowanie wobec osób należących do stereotypizowanej grupy
Zatem stereotypy są zbiorem sądów na temat członków jakiejś kategorii osób, a uprzedzenie to stosunek emocjonalny, a dyskryminacja to zachowania. Wszystkie trzy ze sobą współwystępują, choć ich związek jest na tyle słaby, że tych pojęć nie możemy utożsamiać.
MODYFIKACJA I KONTROLA STEREOTYPÓW I UPRZEDZEŃ:
Stereotypy są często funkcjonalne i użyteczne z punktu widzenia posługującej się nimi jednostki gdyż pozwalają wykorzystać wiedzę innych i usprawiedliwić istniejący porządek społeczny, zaoszczędzić czas i wysiłek poznawczy, spostrzegając ludzi w trakcie równoczesnego wykonywania innych zadań. A jednak stereotypy i uprzedzenia ze społecznego punktu widzenia bywają dysfunkcjonalne, ponieważ przyczyniają się do zaostrzenia konfliktów społecznych, niesprawiedliwego traktowania jednostek, czy marnowania talentów, jeżeli są posiadane przez osobę pochodzącą z grupy, której stereotyp wyklucza ten talent.
Metody modyfikowania stereotypów i kontrolowania uprzedzeń:
hipoteza kontaktu: zakłada, że źródłem jest niewiedza i brak kontaktu, a więc należy doprowadzić do tych kontaktów, umożliwić poznawanie się różnych grup
▪ redukcja uprzedzeń wymaga kontaktu osób równych sobie statusem
społecznym
▪ kontakt powinien być wielokrotny i głęboki, tak by zawierał w sobie
możliwości poznania się i zaprzyjaźnienia się
▪ kontakty międzygrupowe bardziej owocują redukcją uprzedzeń, gdy
cieszą się poparciem instytucjonalnym (prawo znoszące uprzedzenia
do murzynów, nadanie murzynom praw)
rekatygoryzacja- inspirowanie ludzi, by spostrzegali innych nie jako przedstawicieli grupy obcej, lecz jako „egzemplarze” szerszych kategorii, do których należy tez i spostrzegający podmiot, albo przedstawicieli kategorii niewywołujących negatywnych uprzedzeń
świadoma kontrola- powstrzymywanie się od tego, aby stereotypy i uprzedzenia nie wpłynęły na nasze sądy i zachowania (może to jednak doprowadzić do efektu sprężyny, bowiem to zjawisko tłumaczy się wzrostem dostępności stereotypu wskutek prób jego kontrolowania)
Wreszcie, spostrzeganie ludzi na podstawie stereotypów jest pewną uproszczoną heurystyką wydawania sądów, a tego rodzaju uproszczenia są z niejednakowym natężeniem stosowane w różnych warunkach.
HEURYSTYKI FORMUŁOWANIA SĄDÓW
HEURYSTYKI to uproszczone reguły myślenia pozwalające na formułowanie sądów bez analizy większości informacji, na których sąd powinien się opierać. Są one nieświadomie stosowanymi „drogami na skróty” w przetwarzaniu informacji.
HEURYSTYKI DOSTĘPNOŚCI
Są to oceny częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń w oparciu w łatwość, z jaką przychodzą nam na myśl ich przykłady, czyli egzemplarze.
Prowadzą do formułowania trafnych ocen, ponieważ zdarzenia częste są łatwe dostępne pamięciowo
Prowadzą do wzrostu wpływu wywieranego na nasze sądy przez zdarzenia łatwo przypomniane a więc: dramatyczne, konkretne, wyraziste, niedawne, wielokrotnie omawiane w mass mediach i lokalnie dominujące (często pojawiające się w naszym bezpośrednim otoczeniu)
U podstaw heurystyki dostępności leży subiektywne uczucie łatwości wydobycia jakiejś informacji z pamięci, a uczucie to może silniej wpływać na nasze sądy niż treść owej informacji.
HEURYSTYKI ZAKOTWICZENIA/DOSTOSOWANIA
Polegają na tym, że oceniając jakąś wartość liczbową (liczbę przypadków, częstość, prawdopodobieństwo) bierzemy za punkt wyjścia jakąś łatwo dostępną (np. podawaną przez innych) liczbę, a następnie modyfikujemy ją
stosownie do kontekstu i swej wiedzy. Modyfikacja ta jest zwykle niewystarczająca i sąd jest przesunięty w kierunku owej pierwszej liczby, która ogranicza zakres sądu, tak jak kotwica ogranicza zakres ruchów statku, który ją zarzucił.
Jest przejawem tej samej ogólnej prawidłowości co heurystyka dostępności- prawidłowości, że przetwarzanie informacji i zachowanie są zdominowane przez wiedzę zaktywizowaną. Działanie tych heurystyk pozwala wyjaśnić wiele zjawisk z zakresu sądów o świecie społecznym.
HEURYSTYKA SYMULACJI
Jest to wydawanie sądu w oparciu o umysłową symulację (wyobrażenie) przebiegu zdarzeń. Łatwość symulacji wpływa na treść sądu- np. zdarzenia, które łatwo sobie wyobrazić wydają się bardziej prawdopodobne.
Posługiwanie się heurystyką dostępności prowadzi często do myślenia kontrfaktycznego- myślenia o tym, co mogłoby się zdarzyć, choć się nie zdarzyło, to zaś wpływa na nasze oceny i emocje. Negatywne następstwa niezwykłych zdarzeń są oceniane jako bardziej negatywne, gdyż łatwo sobie wyobrazić ich lepszą alternatywę. Choć takie myślenie wydaje się być zbędnym gdybaniem, ludzie angażują się w nie wcale często, bo:
w pewnych warunkach myślenie o jeszcze gorszym biegu wydarzeń niż ten, który nas dotknął, może nam pomóc w znoszeniu nieszczęść
myślenie kontrfatyczne może przygotować ludzi do uniknięcia niepomyślnego biegu zdarzeń w przyszłości
Nie trudno zauważyć, że heurystyka symulacji jest pewną odmianą heurystyki dostępności.
■ Efekt Wyjaśniania- ludzie oceniają jakieś zdarzenie jako bardziej prawdopodobne, jeżeli zaangażowali się w dogłębne przemyślenie jego przyczyn; działa również wstecz: wyjaśnienie jakiegoś przeszłego zdarzenia czyni je po fakcie bardziej prawdopodobnym- prowadzi do złudzenia mądrości po fakcie , czyli poczucia „z góry to wiedziałem”- pojawiającego się po jakimś zdarzeniu przekonania, że jeszcze przed zdarzeniem wiedziało się o jego nieuchronności (w rzeczywistości jest to zniekształcenie pamięci, ponieważ ludzie wiedzący, że do zdarzenia nie doszło, wcale nie przypominają go sobie jako wielce prawdopodobnego)
HEURYSTYKA REPREZENTATYWNOŚCI
Jest to ocena przynależności obiektu do kategorii (klasy, rodzaju) na podstawie jego podobieństwa do typowych egzemplarzy tej kategorii. Kategoryzując ludzi do zawodów, opieramy się na informacji, jak dalece dana osoba wygląda na reprezentatywnego przedstawiciela danego zawodu.
Jest ona sensownym sposobem szybkiego odpowiadania na ważne pytanie- kto jest kim, czyli kto do jakiej grupy czy typu ludzi należy. Niestety rozsądzanie o tym na podstawie samego podobieństwa prowadzi do ignorowania ważnych informacji, jeżeli nie mają one związku z reprezentatywnością, nawet gdy maja silny związek z rzeczywistym prawdopodobieństwem zdarzeń.
ZALEŻNOŚĆ SĄDÓW OD KONTEKSTU I EMOCJI
Sądy są uzależniane nie tylko od struktur wiedzy, ale także od bieżącego kontekstu, w którym są wydawane.
WYRAZISTOŚĆ
Obiekty wyraziste to takie, które stanowią figurę na tle innych wskutek tego, że są bardziej intensywne (np. kolorowe), aktywne (poruszają się), nieoczekiwane (chodzenie na rękach w bibliotece), albo odróżniające się od innych współobecnych obiektów.
osoby wyraziste pociągają za sobą większą uwagę, wskutek czego są np. lepiej pamiętane
są spostrzegane jako wywierające większy wpływ społeczny i bardziej przyczyniające się do osiąganych przez grupę wyników
są oceniane w bardziej krańcowy sposób: jedyny kulturalny Rosjanin wśród Polaków będzie spostrzegany jako bardziej kulturalny niż wśród innych Rosjan
KONTRAST I ASYMILACJA
Efekt asymilacji polega na przesunięciu oceny w kierunku informacji kontekstowej, tzn. dodatni kontekst podwyższa ocenę, albo ujemny kontekst obniża ocenę.
Efekt kontrastu polega na odsunięciu oceny od informacji kontekstowej, tzn dodatni kontekst obniża ocenę, albo ujemny kontekst podwyższa ocenę.
WPŁYW STANÓW EMOCJONALNYCH NA SĄDY
dobry nastrój ułatwia przychodzenie na myśl pozytywnych treści i podwyższa wiele ocen, ułatwia przypominanie sobie miłych wspomnień, podnosi ocenę innych a nawet ogólnej satysfakcji z życia, nasila także skłonność pomagania innym
zgodność pamięci z nastrojem polega na tym, że w dobrym nastroju łatwiej jest zapamiętać, a także przypomnieć sobie informacje o charakterze dodatnim niż ujemnym, zaś w nastroju złym- odwrotnie
zależność pamięci od stanu organizmu polega na tym, że łatwiej sobie przypomnieć sobie zdarzenia w stanie podobnym do tego, w jakim byliśmy w momencie zapamiętywania tych zdarzeń
nastrój jest czynnikiem decydującym o tym, czy przetwarzanie informacji ma charakter pobieżny i heurystyczny, czy też głęboki, dokładny i przemyślany