6.1. Intelekt

• Guilford: twórczość jest jedną z cech intelektu lub wiązką takich cech

• Sternberg i Lubart: teoria twórczości jest czymś więcej niż inteligencja, obejmuje bowiem cechy intelektu, a ponadto motywację, osobowość i inne niezbędne składniki

6.1.1. Inteligencja

• Zdolności twórczych nie można zredukować do tradycyjnie rozumianej inteligencji

• Testy inteligencji nie mogą być uznane za narzędzia mówiące cokolwiek o kreatywności osoby badanej

• Hipoteza progu - pozytywny związek korelacyjny między miarami twórczości i inteligencji istnieje, ale tylko w stosunku do osób o IQ nie wyższym niż ok. 120, powyżej tego progu korelacja staje się nieistotna

Twórczość rozumiana jako zdolność do wytwarzania nowych i wartościowych dzieł prawdopodobnie wymaga pewnego minimum inteligencji, min. 1 OS; powyżej tego min. twórczość zdaje się nie zależeć już od inteligencji, ale od: stylu poznawczego, osobowości, motywacji itd.

• Getzels: uczniowie inteligentni i nietwórczy oraz nieinteligentni i twórczy; grupy nie różnią się pod względem ogólnego nasilenia potrzeby osiągnięć; różnią się ze względu na poczucie humoru, znacznie bardziej nasilone w grupie twórczej; uczniowie twórczy widzieli się raczej w rolach wynalazców i odkrywców niż w konwencjonalnych rolach zawodowych

• Nęcka: osoby twórcze różnią się od inteligentnych wzorcami funkcjonowania pamięci semantycznej, badanej metodami eksperymentalnymi

• Wallach i Kogan: najgorzej powodzi się uczniom twórczym i mało int. - płacą wysoką cenę emocjonalną i społeczną za zdolność do nietypowego, oryginalnego myślenia, niewspartego sprawnościami intelektualnymi i społecznymi typowymi dla osób int.; najlepiej radzą sobie dzieci twórcze i int. - odnosi się to do ich pozycji jako uczniów, kolegów, przywódców

6.1.2. Style poznawcze

• Styl poznawczy - intelektualna osobowość człowieka

• Osoby twórcze są niezależne od pola - spostrzegają rzeczywistość niezależnie od wzorców narzuconych przez pole percepcyjne

• Osoby twórcze są bardziej refleksyjne niż impulsywne - preferują odroczenie reakcji niż odpowiedź szybką, ale błędną

• Upodobanie do używania metafor

• Nosal: 2 wymiary sposobu przetwarzania informacji: globalność - konkretność, obiektywność-subiektywność; oryginalność myślenia koreluje ze skłonnością do konkretno-subiektywnego przetwarzania informacji, a płynność myślenia wymaga raczej preferencji wobec stylu globalno-obiektywnego; aktywność twórcza może wymagać różnych stylów przetwarzania informacji, w zależności od przyjętej strategii lub fazy procesu twórczego

• Osoby twórcze mają tendencję do intuicyjnego stylu myślenia; Simonton: geniusz analityczny tworzy inaczej niż geniusz intuicyjny, ale różnią się stylem tworzenia, a nie wartością dzieł

• Sternberg: twórczość wymaga raczej stylu ustawodawczego (konstruowanie norm i reguł), nie zaś stylu wykonawczego (dążenie do celu zgodnie z obowiązującymi regułami), ani też stylu sądowniczego (upodobanie do analizowania i oceniania); w pewnych dziedzinach twórczości wymagany może być inny układ preferencji stylów poznawczych; rzeczywiste osiągnięcia twórcze człowieka zależą od tego, czy wybierze on dziedzinę lub rodzaj kariery, która odpowiada preferowanemu stylowi myślenia; osoba twórcza pełni różne role społeczne wymagające różnych stylów myślenia; style są preferowanymi, a nie jedynymi możliwymi sposobami intelektualnego funkcjonowania człowieka

6.2. Osobowość

• Badania IPAR: osobowościowe mechanizmy twórczości są niezależne od płci, a różnice międzypłciowe w zakresie produktywności twórczej zależą od czynników natury społecznej i kulturowej; twórcze kobiety napotykają więcej barier w rozwoju osobistym, muszą spełniać nieco inne oczekiwania społeczne niż mężczyźni, często są to oczekiwania sprzeczne z rozwojem twórczego potencjału jednostki

• Osoba twórcza cechuje się otwartością, niezależnością i wytrwałością - te 3 grupy cech są niezbędnym warunkiem funkcjonowania talentu twórczego, każda z nich działa inaczej i na innym etapie pracy twórczej: otwartość na początku pracy twórczej, niezależność staje się ważna w momencie generowania pomysłów; faza latentna -> faza generatywna -> faza implementacji; w fazie latentnej umysł przygotowuje się do przyszłych działań twórczych, w fazie generatywnej dochodzi do wytwarzania nowych i wartościowych produktów, a w fazie implementacji do przedstawienia ich ludziom

6.2.2. Otwartość

• Otwartość - łatwość asymilowania nowych informacji + silna potrzeba nowości

• Przeciwieństwo otwartości - dogmatyzm - skłonność do przedwczesnego udzielania jedynie słusznej odpowiedzi i upodobanie do zdecydowanych, radykalnych sądów

• Sternberg: tolerancja wobec treści dwuznacznych i słabo zdefiniowanych jako konieczny składnik osobowości twórczej

• Związek absorpcji (łatwości angażowania uwagi przez przypadkowe bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne procesy psychiczne, zwłaszcza fantazje i nieukierunkowane myśli) ze zdolnościami twórczymi

6.2.3. Niezależność

• Postawa nonkonformistyczna i nieuleganie wpływowi społecznemu

• Twórczość jako 1 z 3 sposobów ekspresji psychotyczności wg PEN Eysencka; psychotyczność wiąże się ze skłonnością do tworzenia pojemnych i rozmytych kategorii pojęciowych, co jest ważną umiejętnością osób twórczych

6.2.4. Wytrwałość

• Typową cechą osobowości ludzi twórczych powinna być częstość i łatwość wzbudzania motywacji samoistnej, w tym autonomicznej motywacji poznawczej

• Obecne są też inne motywy: dążenie do osiągnięć, ambicja i chęć potwierdzenia własnej wartości

• Oba rodzaje motywacji składają się na paradoksalną strukturę osobowości osób twórczych

• Potrzeba hubrystyczna - przekraczania własnych, dotychczasowych osiągnięć (Kozielecki; Tokarz)

• Paradoksalne połączenie ambicji i motywacji samoistnej zapewnia wytrwałość w fazie generatywnej; w fazie implementacji wytrwałość wymaga mechanizmów związanych ze społecznym kontekstem twórczości

• Społecznie pożądane mechanizmy wytrwałości: siła ego (stabilność emocjonalna, brak lęku, zdolność do przezwyciężania porażek) i perseweracja

• Podwyższona samoocena może wspomagać inne mechanizmy wytrwałości, choć sama w sobie nie jest ani niezbędnym, ani wystarczającym warunkiem twórczości

6.3.1. Zaburzenia efektywne

• Twórczość koreluje ze skłonnością do stanów hipomaniakalnych, cechujących się nastrojem podwyższonym, ale jeszcze w granicach normy

• Wybitna twórczość koreluje z częstszą depresją i zaburzeniami maniakalno-depresyjnymi wśród artystów

• Richards: podwyższone wskaźniki kreatywności wśród pacjentów leczonych na łagodną formę cyklofrenii (jeszcze bardziej kreatywni byli bliscy krewni tych chorych)

• Chorzy na cyklofrenię i schizofrenię mają skłonności do używania nietypowych, pojemnych i rozmytych kategorii pojęciowych

• 5 wzorców zależności między twórczością a afektywnymi zaburzeniami zachowania:

Zz -> Tw - zaburzenia zachowania prowadzą wprost do twórczości

Zz -> Tc -> Tw - zaburzenia prowadzą do twórczości dzięki pośredniczącej roli 3. czynnika

Tw -> Zz - twórczość prowadzi wprost do zaburzeń zachowania

Tw -> Tc -> Zz - twórczość prowadzi do zaburzeń zachowania poprzez czynnik pośredniczący

Tw <- Tc -> Zz - nadrzędny, trzeci czynnik prowadzi zarówno do twórczości, jak i do zaburzeń zachowania

• Mania jest raczej czynnikiem sprawczym twórczości, a depresja skutkiem i przyczyną

6.3.2. Schizofrenia i schizotypia

• Zależności między zaburzeniami z kręgu schizofrenii a twórczością są słabsze niż zależności dotyczące zaburzeń afektywnych <= utrata kontroli nad procesami poznawczymi jednostki i jej relacjami ze światem zewn. w zaburzeniach schizofrenicznych + rodzaj przyjmowanych leków

• Dokonywanie odległych/niezwykłych skojarzeń, przyśpieszone tempo przetwarzania informacji, łatwość odrzucania lub chwilowego ignorowania argumentów logicznych, niska podatność na działanie sztywnych nawyków i nastawień, skłonność do wykorzystywania informacji nieistotnych lub przypadkowych (prawdopodobny związek z osłabionym mechanizmem hamowania poznawczego), skłonność do tworzenia i wykorzystywania nadmiernie pojemnych kategorii pojęciowych

• Podobieństwo podstawowych sposobów poznawania rzeczywistości i przetwarzania informacji między twórczością a zaburzeniami z kręgu schizofrenii; różnica sprowadza się do kontroli lub jej braku; to samo podobieństwo między twórczością a schizotypią, która przyjmuje postać bardziej twórczą niż schizofrenia

---