Maria Jarymowicz - W stronę indywidualnej podmiotowości

Treści ujmowane są w psychologicznych teoriach „Ja” dotyczą zjawisk które kojarzą się nie tyle z podmiotowością ile z jej brakiem.

• Teorie dynamiczne - determinizm biologiczny i nacisk zewnętrznych sił kulturowych. Sfera podmiotowa kojarzy się z przykrymi doznaniami (lęk, cierpienie, walka o psychiczną równowagę).

• Poznawcza psychologia społeczna - skupienie wokół Ja-przedmiotowego (samowiedza, różne formy umysłowego odzwierciedlenia i ujmowania samego siebie).

Ja-podmiotowe (czyste ego), o którym pisał James, stało się nieuchwytne dla pomiaru po tym jak nastąpił rozwój standardów metodologicznych.

Allport przewidział strategię badań nad egzystencją Ja-podmiotowego.

Greenwald i Pratkanis - badania nad rolą ja podmiotowego (self) w pamięci i przetworzeniu informacji świadczą o istnieniu własności i dążeniach ego.

Erikson - tożsamość ego i tożsamość self

Bobryk - przesłanką narodzin podmiotowości jest formowanie się Ja-przedmiotowego pod wpływem społecznych doświadczeń.

1. stan pierwotny - synkretyczne spostrzeganie siebie i świata, własne cielesne doznania nie są spostrzegane jako własne

2. narodziny Ja-podmiotowego - przez asymilację i odzwierciedlanie - odkrycie samego siebie jako obiektu dostrzeganego i opisywanego przez otoczenie; pierwsze rozróżnienia pomiędzy sobą a światem, wiązanie własnych doznań i pragnień z samym sobą

3. pierwotna forma podmiotowości - strumień myśli i doznań - wrażenia, popędy, emocje i spostrzeżenia, których źródła nie są podmiotowi znane

4. rozwój własnej tożsamości - proces wieloetapowy, zależny od doświadczeń oraz refleksji. Ich zapis w umyśle wyznacza nowe stany i dążenia ego, te natomiast wpływają na sposób doświadczania i jego zapis w umyśle.

5. wyższe formy podmiotowości - nowe jakości afektywne (podziw, duma, godność) i potrzeby (wyjaśnienia tego co nieznane), bardziej wyrafinowane doznania estetyczne, kryteria oceniania, zasady rozumowania moralnego, preferencje, świadomość ich źródeł, dalekosiężne cele

Rozwój podmiotowości (rozwój ego) - przejawiający się poszerzeniem zakresu wrażliwości emocjonalnej i poznawczej na świat, ludzi i sprawy - pozostaje w związku i w zależności z rozwojem świadomości Ja (rozwojem self). Wgląd w samego siebie jest źródłem szczególnego wtajemniczenia które można osiągnąć tylko posiadając wiedzę społeczną i porównując się z innymi ludźmi - stanowi warunek otwarcia się na świat. Angażowanie się ego (jego zakres i przedmiot) jest pochodne od rozwoju self i powiązanych z nim standardów wartościowania.

Waterman - rola „ja” utożsamiana z egocentryzmem, egoistycznymi motywacjami czy aspołecznym zachowaniem

EGOCENTRYZM PIERWOTNY - Nurt Piagetowski (Rosenberg, Ward, Chilton)

• nierozróżnienie pomiędzy sobą a otoczeniem - pomieszanie pomiędzy Ja i Innym

• koncentracja na własnym punkcie widzenia - własny punkt widzenia przesłania cały świat

• nieodróżnienie własnego punktu widzenia od punktu widzenia innych

• branie za jedyną rzeczywistość tego co występuje w percepcji

• przeciwieństwo obiektywnej postawy i logicznej analizy

• zachowanie równowagi pomiędzy akomodacją a asymilacją, ze zmienną przewagą jednego lub drugiego

• uniwersalna właściwość umysłu, do pewnego etapu rozwoju niezależna od wychowania

• nie jest aspoleczny, zawsze pozostaje pod silnym wpływem dorosłych

Narodziny i początki rozwoju podmiotowości - wyjście poza egocentryzm

doświadczenie odrębności własnej cielesności i świadomy odbiór wewnętrznych wrażeń	warunek powstania podmiotowości
poznawcza indywiduacja - ukształtowanie się Ja-przedmiotowego, w formie umożliwiającej porównywanie siebie z innymi ludźmi i dostrzeżenie specyfiki własnej osoby	warunek konieczny wykraczania poza pierwotne egocentryczne widzenie świata
uformowanie się własnej tożsamości - umysłowej reprezentacji własnej osoby, odróżnionej od innych ludzi	warunek przejmowania i formowania się norm i abstrakcyjnych standardów dobra i zła
rozróżnianie Ja i nie-Ja	warunek dostrzeżenia różnych obszarów rzeczywistości i różnych możliwych perspektyw w jej spostrzeganiu
formowanie w umyśle standardów poza-Ja - Reyjowski	warunek rozumienia tego co dobre i złe dla innych, nieegocenteyczne traktowanie innych oraz respektowanie ich podmiotowości

Powiązanie procesów indywiduacji i socjalizacji - Rosenberg

1. rozwój poznawczy zwiększa zdolność do autorefleksji, a to zwiększa możliwości odkrycia i ekspansji prywatnych i unikalnych aspektów samego siebie

2. autorefleksja (wzbudzając potrzebę definiowania siebie) prowadzi do indywiduacji

3. rozwój autonomii jednostki, zdolnej do większej wewnętrznej integracji i samosterowności

4. rozwój poziomu relacji interpersonalnych

5. rekonstrukcja self (na każdym etapie tego procesu)

6. akomodacja - pochodna od komunikacji z innymi ludźmi - stwarza potrzebę zrekonstruowania własnego rozumienia zjawisk, spójnego ze społecznym punktem widzenia

7. większy poziom abstrakcji w rozważaniach nad sobą i wyższy stopień uniwersalizmu w komunikowaniu się z innymi

8. rozwój subiektywności pociąga za sobą wzrost niezależności, ale zarazem wzrost potrzeby komunikacji z innymi

9. efektywna koordynacja wymaga bardziej abstrakcyjnego definiowania siebie i wspólnych obszarów działalności

10. rozwój subiektywności prowadzi do emancypacji, a zarazem transcendencji ja

Złożoność percepcji społecznej i procesu przetwarzania tego co się dostrzegło zależy od:

• czynników instrumentalnych (np. wysokość progów wrażliwości, bogactwo przyswojonych pojęć),

• czynników motywacyjno-intencjonalnych,

• czynników pozaintencjonalnych (kierunkowych, ale ukrytych przed świadomością podmiotu).

Osiągnięty poziom możliwości operowania intelektem może zostać niewykorzystany z powodu braku woli lub innych przyczyn pozostających poza kontrolą podmiotu.

Założenia teoretyczne i operacyjne badań

• Hipoteza: Osoby o większym stopniu poznawczej indywiduacji (poznawczego wyodrębnienia własnej osoby) wykazują wyższy stopień wnikliwości w procesie percepcji i ewaluacji społecznej.

• Cel pomiaru: szacowanie odrębności treściowych składników autoschematów względem schematów odnoszących się do innych. O względnej odrębności poznawczych reprezentacji Ja i Innych orzekamy próbując docierać do treści prototypowych tych reprezentacji (ograniczenie do treści prototypowych ujmowanych w kategoriach słowno-pojęciowych). Założenie, że uformowana w umyśle pula pojęć jest przez podmiot wykorzystywana w odniesieniu do różnych obiektów w różny sposób.

• Pomiar poznawczego wyodrębnienia własnej osoby:

• powinien koncentrować uwagę na danym obiekcie, bez prowokowania porównań społecznych

• powinien koncentrować uwagę podmiotu na generowaniu treści deskryptywnych bez prowokowania koncentracji procesach ewolucji

• Założenia operacyjne:

• rozdzielenie w czasie koncentracji na obiektach Ja, My, Inni lub ustalenie kolejności Ludzie w ogóle, My, Ja - gdyż Ja silnie wpływa na percepcję Innych

• prowokowanie opisu przez użycie rzeczowników - przymiotniki prowadzą do asocjacji afektywno-ewaluatywnych

Kwestionariusz Spostrzegania Społecznego - zawiera listę 70. rzeczowników odnoszących się do dymensji (są to terminy pozytywne). Osoba badana wybiera z nich 10 najczęściej branych pod uwagę w trakcie myślenia o innych ludziach. Następnie badany opisuje kogo ma na myśli używając słowa my i adekwatnie wybiera 10 rzeczowników z listy utożsamianych z my. Na końcu osoba wybiera 10 właściwości najczęściej rozważanych gdy myśli o samej sobie.

dymensje schematowe - wskazane w 3 zadaniach właściwości

dymensje prototypowe - te spośród dymensji schematowych, które osoba wskazała tylko w odniesieniu do jednego obiektu

odrębność schematowa (mierzona w 11-stopniowej skali) - odrębność danego schematu względem innego - jej miarą jest liczba dymensji prototypowych

Standardy ewaluatywne - Gołąb, Reykowski - przesłanki oceniania ludzi i formułowania sądów społecznych o postaci wyartykułowanej.

• Zajonc - Procesy afektywne są szybsze niż procesy przetwarzania informacji, dlatego czas formułowania ocen, których podstawą są standardy poznawcze jest dłuższy.

• Gdy Ja nie jest odróżnione od My, dominują standardy uznawane przez grupę.

Odrębność schematów Ja i My sprzyja formowaniu się standardów osobistych (obok standardów grupowych), a to zróżnicowanie umożliwia dostrzeżenie istnienia jeszcze innych perspektyw.

• Im wyższy stopień odrębności schematów Ja-My, tym bardziej zróżnicowane standardy ewaluatywne, a w związku z tym mniej pochopne (wolniej formułowane) sądy społeczne.

Krzemionka - im wyższy stopień odrębności schematów Ja-My, tym większa liczebność ukształtowanych pozaosobistych standardów wartościowania.

Badanie: uczestnik zadaje pytania partnerowi (nieznana osoba). Rodzaj zaciekawienia wskazuje na to, co dla danej osoby ma wagę i wartość, co uwidacznia kryteria wartościowania w percepcji społecznej.

2 główne kategorie wartościowania:

• standardy osobiste - gdy pytania o partnera wyrażały zainteresowanie co do jego właściwości instrumentalnych wobec własnych potrzeb

• standardy pozaosobiste - gdy w pytaniach nie było odniesienia do ja

Kwiatkowska - szczególna gotowość motywacyjna osób o niskiej odrębności schematowej do uproszczonych społecznych kategoryzacji, czy dychotomizacji (niski stopień poznawczego wyodrębnienia własnej osoby wyznacza tendencję do poszukiwania odrębności, natomiast u osób o wysokim stopniu odrębności schematowej uproszczenia takie są mniej prawdopodobne).

Badanie: rozpoznawanie narodowości nieznanych osób.

Maison i Kobyliński - dłuższy czas zużyty przez badanych dla sformułowania odpowiedzi na pytania wskazuje na większą różnorodność kryteriów i przesłanek formułowania ocen i sądów u osób o wyodrębnionym Ja.

Badanie: ocenienie projektu domku jednorodzinnego nadesłanego z Jerozolimy (w grupie kontrolnej nie podano pochodzenia projektu). Badani odpowiadali najpierw na pytania dotyczące samego domku, a następnie na pytania czy dla oceny projektu ważne są dane o autorze.

Pawluczuk - w odniesieniu do standardów ewaluacji chodzi o sprzężenie dwóch procesów: internalizacji norm społecznych oraz formułowania się norm osobistych. Bardziej pozytywnych ustosunkowań wobec obcych można spodziewać się wówczas gdy internalizacji norm społecznych towarzyszy formułowanie się norm osobistych. Normy grupowe skłaniają do lojalności wewnątrzgrupowej, faworyzowania swoich, nieprzychylności wobec innych grup.

Badanie: w 1 etapie osoba wybierała cenione przez nią cechy, mogła też dopisać osobiste zasady postępowania, na tej podstawie wydzielono cztery grupy o różnym stopniu indywiduacji norm. Następnie badani określali swój stosunek do dążeń mniejszości niemieckiej i jej rzekomych aspiracji.

Ja-społeczne przedmiotowe i podmiotowe

POSTAWY STRUKTURALNE	STANY PODMIOTOWE
JA SPOŁECZNE DOŚWIADCZENIOWE
struktury popędowe i afektywne, mechanizmy zależnościowe i hedonistyczne progi wrażliwości empatycznej	poszukiwanie kontraktu, poczucie bezpieczeństwa i afiliacji, przyjemności zmysłowej, odczucia syntonii
JA PUBLICZNE (GRUPOWE)
mechanizmy zależności od wzmocnień i wzorców zewnętrznych	dążenia konformistyczne, respekt dla norm wewnątrzgrupowych
JA KATEGORIALNE
poznawcze reprezentacje podziałów społecznych i własnej przynależności („My robotnicy”, „My europejczycy”)	poczucie wewnątrzgrupowej homogeniczności i międzygrupowej odrębności, internalizacja norm grupowych i faworyzowanie swoich
JA SPOŁECZNE KONCEPTUALNE (ATRYBUCYJNE)
społeczne kategoryzacje oparte o kryteria abstrakcyjne („My ludzie tolerancyjni?”, „My, miłośnicy przyrody”)	poczucie „my” w poprzek realnych kategorii społecznych (rasowych, narodowych, państwowych etc)
JA SPOŁECZNE AUTONOMICZNE
kategorie intrapersonalne: Ja jako element społecznego świata, odróżnione od Ja jako unikalna jednostka	rozpoznawanie różnych i wspólnych wartości własnych i cudzych, satysfakcja ze wspólnoty z innymi autonomicznymi podmiotami

Zróżnicowane formy społecznych identyfikacji (mniej lub bardziej długotrwałych stanów Ja-podmiotowego) wiążą się z różnymi treściami Ja-przedmiotowego.

Trzy główne fazy relacji Ja-podmiotowego i Ja-przedmiotowego:

1. Tożsamość społeczna określana jest poprzez bezpośrednie odniesienia do doświadczanej więzi: definicja „my” odzwierciedla konkretny stan faktycznych przynależności i powiązań. Zakres identyfikacji wyznacza treść własnej tożsamości społecznej: Ja-przedmiotowe pochodzi wprost od Ja-podmiotowego.

2. W umyśle tworzą się kategorie wykraczające poza zakres faktycznych kontaktów interpersonalnych (w oparciu o wiedzę o podobieństwie przynależności społecznej, a potem o konstatacje podobieństw osobistych). Reprezentacje wyznaczają nowe formy tożsamości społecznej. Równocześnie utworzenie się umysłowej mapy świata z zaznaczonymi granicami pomiędzy grupami i kategoriami społecznymi, wyznacza nowe zakresy identyfikacji: umysłowe reprezentacje nieobecnych, włączonych do wspólnej kategorii My.

3. Rozwija się zdolność do identyfikacji względnie niezależnych od podobieństwa tożsamowościowego: odniesienia do Ja stopniowo tracą na znaczeniu. Ważne stają się nadrzędne wartości i cele, a zaangażowanie społeczne przebiegać może w poprzek podziałów i kategoryzacji społecznych.

Stare struktury nie zanikają, nowotworzące się zmieniają jednak wewnętrzny świat podmiotu.

4

---