Zagadnienie niepowodzeń w nauce jest przedmiotem zainteresowania psychologów, pedagogów, lekarzy i samych rodziców.
Niepowodzenia szkolne to takie sytuacje, które charakteryzują się występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami dydaktycznymi i wychowawczymi a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. Zwraca się uwagę, że nie chodzi tu tylko o brak postępów w nauce, ale również brak zainteresowania nauką i niechęć do niej.
Zarówno pedagodzy jak i psycholodzy analizując przyczyny niepowodzeń szkolnych opracowują metody ich przezwyciężania (opracowują metody dydaktyczne, sposoby nauczania, które pozwolą na jak najlepsze przystosowanie dziecka do wymagań szkoły).
W przypadkach niepowodzeń szkolnych- wskutek globalnego opóźnienia rozwoju umysłowego, zaniedbania środowiskowego, nieprzystosowania społecznego- istnieją określone sposoby postępowania terapeutycznego i leczenia tych dzieci. Istnieje jednak grupa dzieci, które określane są jako inteligentne, zdolne, mające prawidłowe warunki środowiskowo- wychowawcze, zdrowe, mimo to w stosunku do nich zawodzą powszechnie stosowane metody dydaktyczne. Dzieci te napotykają poważne trudności w nauce czytania i pisania. Dzieci te stanowią dla rodziców i nauczycieli poważny kłopot i są przedmiotem wielkiej troski, szczególnie, gdy kłopoty zjawiają się już na samym początku nauki. Są to trudności o specyficznym charakterze. Polegają one na tym, że dziecko nie jest w stanie opanować nauki czytania i pisania w czasie i na poziomie wymaganym przez program szkolny, chociaż ich rozwój umysłowy jest normalny a stwierdzamy tylko istnienie cząstkowych zaburzeń i fragmentarycznych opóźnień rozwojowych. Owe opóźnienia a nie ogólne obniżenie inteligencji dziecka, są najczęstszą przyczyną początkowych trudności w nauce czytania i pisania.
Pierwsze niepowodzenia stają się często przyczyną zniechęcenia dziecka do nauki, powodują wystąpienie różnego rodzaju reakcji nerwicowych, trudności wychowawczych, spotęgowanych nieprawidłową rekcją środowiska rodzinnego i szkolnego. Stwierdzenie "źle się uczy, bo nerwowe, leniwe, nie ma chęci się uczyć" bardzo często należy interpretować tak: unika wysiłku umysłowego, czytania i pisania, bo nie może i nie potrafi sprostać stawianym mu wymaganiom. Należy spowodować właściwy stosunek do dzieci, których niepowodzenia szkolne są wynikiem czynników niezależnych od chęci i woli dziecka.
Rozdział I
O dojrzałości dziecka do rozpoczęcia nauki szkolnej
1. Początek nauki jako bardzo ważny okres w życiu dziecka
Fakt pójścia do szkoły stanowi zwykle dla dziecka wielkie przeżycie. Razem z dzieckiem fakt ten przeżywają rodzice. Na długo przed rozpoczęciem roku szkolnego przygotowywana jest "wyprawka", dzieci w przedszkolu poddawane są specjalnym obserwacjom, badaniom lekarskim, psychologicznym, ewentualnie uczone i przygotowywane w domu.
Dla większości rodziców najważniejsze wydaje się, aby dziecko nauczyło się czytać i pisać lub choćby poznało literki. Należy wiedzieć, że większość dzieci osiąga, tzw. "gotowość" do czytania i pisania dopiero w 7 roku życia. W wieku 7 lat zachodzą bardzo istotne zmiany ilościowe i jakościowe w całym rozwoju psychicznym i fizycznym dziecka. Dziecko w tym wieku( 6, 7 lat) jest również w stanie prawidłowo odbierać i analizować złożone bodźce słuchowe i wzrokowe w takim stopniu, w jakim wymaga nauka czytania i pisania. Do tego wieku dostosowane też są metody i programy kl. I.
Zastanawiając sie nad tym czy dziecko jest dojrzałe do nauki szkolnej, należy wziąć pod uwagę 3 aspekty wchodzące w skład rozwoju psychofizycznego dziecka. Są to:
1. Rozwój umysłowy,
2. Rozwój fizyczny (m. in. odporność na zmęczenie i choroby),
3. Rozwój społeczny.
Jeżeli cały rozwój psychiczny i fizyczny dziecka jest prawidłowy, to w wieku 6-7 lat jest ono zdolne do podjęcia obowiązków szkolnych. Na dojrzałość szkolną wpływają, więc czynniki biologiczne, środowiskowe i wychowawcze.
Przez prawidłowy rozwój psychiczny rozumiemy odpowiedni do wieku dziecka:
- zasób pojęć,
- wiadomości,
- stan mowy z uwzględnieniem zasobu słów oraz prawidłowej artykulacji
- swobodę wypowiadania się
- zdolność zapamiętywania
- zdolność myślenia przyczynowo- skutkowego i wnioskowanie
- zdolność koncentracji uwagi.
Bardzo istotną rzeczą jest też odpowiednia motywacja i zainteresowanie nauką, szkołą. Bierze się pod uwagę takie cechy jak: wytrwałość, obowiązkowość, systematyczność. Przy ocenie rozwoju społecznego bierze się pod uwagę to czy dziecko będzie zdolne do współżycia w grupie, czy będzie umiało dostosować się do wymagań życia zbiorowego. Ważna też jest dojrzałość emocjonalna, dzięki której dziecko staje się bardziej opanowane i potrafi sobie radzić w syt. poważniejszych.
Ocena stopnia dojrzałości szkolnej jest oceną poziomu rozwoju dziecka w danym momencie i tylko z punktu widzenia gotowości do rozpoczęcia nauki szkolnej. Na dojrzałość szkolną składają się rożnorakie doświadczenia w sferze motorycznej, umysłowej, emocjonalnej i społecznej.
Przygotowując dziecko do szkoły powinno się dążyć do wyeliminowania tych czynników, które mogą spowodować niepowodzenia w nauce. Nie znaczy to jednak, że dziecko nie powinno nigdy spotkać się z niepowodzeniem ani stanąć przed koniecznością wykonania zadania, które by nieco przekraczało jego możliwości. Niepowodzenie ma nieraz wartość wychowawczą i dziecko powinno być na nie uodpornione. Rola rodziców w przygotowaniu dziecka do nauki szkolnej polegać powinna na:
- dbałości o zdrowie fizyczne dziecka
- kształtowaniu prawidłowe wymowy, rozwoju słownictwa
- poprzez rozmowy, częsty kontakt z dzieckiem, zapewnienie mu towarzystwa rówieśników
- rozwijaniu logicznego myślenia, zapamiętywania
- wyrobieniu umiejętności słuchania, koncentracji uwagi
- wyrobieniu umiejętności spostrzegania istotnych szczegółów, analizowania i syntetyzowania
- dbałość o prawidłowy rozwój ruchowy dziecka
- nauczeniu szanowania pomocy szkolnych
- rozbudzaniu zainteresowania szkołą, nauką
- przygotowaniu do samodzielności w obsługiwaniu siebie
- wyrobieniu umiejętności współżycia w grupie
- stworzeniu odpowiednich warunków do odrabiania lekcji
- poprzez zapewnienie dziecku spokoju, miejsca do odrabiania lekcji, uregulowanie trybu życia (sen, spacery, posiłki).
Rozdział II
O początkowych trudnościach w nauce szkolnej
Aby wyjaśnić specyficzne trudności w nauce czytania i pisania należy najpierw zdać sobie sprawę z przyczyn różnych trudności, jakie mogą nastąpić na początku nauki szkolnej. Ponieważ pierwsze niepowodzenia szkolne mogą stać się przyczyna zaburzeń zachowania i ukształtowania się niewłaściwych postaw, bierności, w skutek przekonania "ja tego nie potrafię", braku zadowolenia z nauki, niekorzystnej pozycji społecznej i poczucia zagrożenia-, dlatego też konieczne jest poznanie przyczyn powodujących ogólne niepowodzenia w nauce. Poznając je rodzice będą mogli wpłynąć na ich likwidację, ewentualnie ograniczyć ich skutki. Występujące kłopoty na początku nauki mogą być uwarunkowane bardzo licznymi przyczynami, a trudności typu dyslektycznego należy odróżnić od trudności w czytaniu i pisaniu, które mogą wystąpić w początkowym okresie nauki z ogólnie słabych możliwości intelektualnych dziecka, zaburzeń w rozwoju emocjonalno- społecznym, zaniedbania środowiskowego, częstych chorób i związanej z tym nieobecności w szkole.
Dziecko mało zdolne:
Dzieci te z trudem nauczą się liczyć, wykonywać działania arytmetyczne, dłużej posługują się patyczkami, liczydłami, niż przewiduje to program szkolny. Dzieci te pracują wolniej, nie nadążają z tempem za większością klasy, nie rozumieją bardziej złożonych poleceń nauczyciela, słownik ich jest stosunkowo ubogi, mają trudności w oderwaniu się od konkretów i przejściem do abstrakcyjnych znaków graficznych jakimi są litery. Szczególne trudności występują w nauce matematyki. Dzieci te wymagają dłuższego okresu przygotowawczego niż jest to przewidziane dla wszystkich przyszłych uczniów. Bardzo często dziecko takie spotyka się z krytyką ze strony rodziców, jest porównywane z innymi dziećmi. Dziecko takie nie ma sukcesów w szkole, źle się w niej czuje, również w domu powoduje niezadowolenie.
Dziecko nieprzystosowane:
Jedną z form nieprzystosowania (może też być jego skutkiem) jest brak motywacji do nauki oraz zaburzenia rozwoju emocjonalno- społecznego. W szkole o tych dzieciach często mówi się " zdolne ale leniwe". U tych dzieci z reguły często stwierdza się zaburzenia motywacji. Wskazówki dla rodziców:
- wyrobienia ambicji dziecka
- chęci i potrzeby sukcesów
- podtrzymać autorytet "mojej pani"
- uświadomić negatywne znaczenie złej oceny
- sprawić, aby nauka przedstawiała dla dziecka jakąś wartość, aby miało ono potrzebę nauki i powód, dla którego się uczy.
Bardzo ważne jest też znaczenie środowiska na to czy dziecko będzie miało motywację i chęć do nauki. Jakiekolwiek niekorzystne czynniki środowiskowe, błędy wychowawcze, zła atmosfera domowa, która wywołuje zaburzenia w życiu uczuciowym dziecka- wszystko to wpływa na trudności w przystosowaniu się do warunków szkolnych i na osłabienie motywacji do nauki.
Rozdział III
O specyficznych trudnościach w nauce czytania i pisania
1. Rozwój umiejętności czytania i pisania
Proces pisania wymaga skomplikowanych czynności. Dziecko musi prawidłowo spostrzegać oraz zapamiętać graficzny obraz poszczególnych liter. Poza tym musi rozpoznać dźwięki wchodzące w skład wyrazu, podporządkować im odpowiednie znaki graficzne i w należytej kolejności je zapisać. Oprócz tego proces pisania wymaga sprawnej ręki.
Pismo jest umiejętnością, która wykształca się u dziecka później niż mowa. Zdobywa ono tę umiejętność przez systematycznie prowadzony w szkole proces nauczania.
Mechanizm rozwoju pisma polega na kształtowaniu się umiejętności wzrokowego rozróżniania liter i wyrazów. Obserwując dziecko w pierwszej fazie zdobywania nawyków pisania, zauważyć można, że pisząc wymawia ono głośno dźwięki, które następnie zapisuje. Dziecko pomaga sobie w ten sposób, gdyż nie tylko widzi literę, ale uświadamia sobie głośno dźwięk, jaki ona oznacza. W przypadku, gdy dziecko prawidłowo spostrzega literę, a jednocześnie podstawia nieprawidłowy dźwięk, np. t zamiast d, p zamiast b, s zamiast sz- wtedy daną literę źle napisze i może to być odbiciem wady wymowy.
W początkowym okresie pisania dziecko odwzorowuje litery, musi więc przede wszystkim prawidłowo spostrzegać ich kształty. Do tego potrzebny jest sprawnie funkcjonujący narząd wzroku. aby zapisać literę dziecko musi też mieć sprawną rękę.
Drugim etapem jest pisanie pod dyktando, ze słuchu. Na tym stopniu rozwoju pisma dziecko powinno umieć napisać słowo bezpośrednio usłyszane, bez przyglądania się jego postaci napisanej na tablicy czy w książce. Pozwala to na dostatecznie utrwalony związek między brzemieniem słowa a jego odpowiednikiem graficznym. Na tym etapie poznawania pisma dziecko musi mieć nie tylko wyobrażenie wzrokowe litery, przypomnieć sobie jej kształt, ale też musi prawidłowo usłyszeć dźwięki wchodzące w skład tego słowa.
Kolejnym etapem ( III) doskonalenia pisma jest okres, gdy dziecko potrafi już samodzielnie zapisywać własne myśli i dokonuje dokładnej analizy i syntezy wyrazów- wzrokowo i słuchowo. W tym okresie dziecko powinno mieć też odpowiednią sprawność ręki. Następuje automatyzacja procesu pisania i i wzrasta tempo pisania.
2. Przyczyny trudności w nauce czytania i pisania, ich objawy
1. Nastawienie pedagogiczne- upatruje przyczynę trudności w czytaniu i pisaniu w niedoskonałości metody dydaktycznej. W pracach badawczych tego kierunku kładzie się nacisk na stosowanie odpowiednich technik nauczania. Chodzi w nich głównie o uściślenie warunków sprzyjających przyswojeniu sobie przez dziecko umiejętności czytania i pisania.
2. W literaturze medycznej- zwraca się uwagę na rolę dziedziczności w powstawaniu dysleksji, zaburzenia w obrębie receptorów, zaburzenia dominacji mózgowej oraz istnienie minimalnych organicznych uszkodzeń niektórych okolic mózgu. Niektórzy badacze o orientacji medycznej uważają dysleksję za swoisty zespół objawów neurologicznych. Zwracają przy tym uwagę, że dzieci te charakteryzują się nadmierną aktywnością, brakiem koncentracji uwagi. Proponuje się też odróżnienie dysleksji rozwojowej (brak organicznych uszkodzeń mózgu) od dysleksji nabytej ( istnienie minimalnych uszkodzeń mózgu).
3. Teorie emocjonalne- Źródeł trudności w czytaniu i pisaniu upatruje się więc w czynnikach natury emocjonalnej. Przyjęto pogląd, że trudności w czytaniu są symptomem szeregu niewłaściwych postaw, nawyków i nieprzystosowania społecznego. Zgodnie z tym poglądem trudności w czytaniu traktowane są jako objaw nerwicowy, wskazujący na konflikt emocjonalny.
Drobne deficyty rozwojowe (drobne, parcjalne opóźnienia rozwojowe) - leżą one u podłoża stwierdzanych trudności w nauce i są ich najpierwotniejszą przyczyną nie uchwyconą i nie pokonaną w odpowiednim czasie. Są to dzieci, o których mówi się, że są nierównomiernie rozwinięte, tzn., że pod pewnym względem są na poziomie wieku, pod innym mogą być powyżej normy, a pod innym poniżej normy. Często jeden drobny deficyt może być przyczyną określonych trudności, jakie napotyka dziecko ucząc się.
O różnorodnych typach trudności w czytaniu i pisaniu
Badania prowadzone pod kierunkiem prof. H. Spionek wykazały, iż opóźnienie analizy i syntezy wzrokowej powoduje, że uczniowie podczas czytania i pisania nie potrafią porównywać ze sobą struktur graficznych zarówno prostych jak i złożonych. Dzieci wykazujące zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej nie umieją różnicować liter o podobnym kształcie, przez co mylą ze sobą takie litery jak: t-l, m- n, a- o, co powoduje, ze wyrazy mają podobną postać, np., taca- taco, tama- tana, domu- domw, dobrze- dodrze.
Poza myleniem liter kształtopodobnych dzieci z zaburzeniami percepcji wzrokowej opuszczają drobne elementy graficzne- kreseczki, ogonki.
Zaburzenia orientacji przestrzennej i koordynacji wzrokowo- ruchowej- występują zaburzenia lateralizacji. Powodują one, że podczas czytania uczniowie przeskakują litery, opuszczają sylaby, całe wyrazy, zmieniają kolejność liter(rów- wór), przestawiają cyfry (69-96, 83-38). W piśmie objawami zaburzeń lateralizacji jest pismo lustrzane, litery są niezgrabne, nie zachowują właściwej proporcji, jest złe rozmieszczenie w zeszycie, np., dziecko zaczyna pisać w połowie kartki. Dzieci te mają również trudności podczas lekcji wychowania fizycznego ( słaba orientacja w schemacie własnego ciała).
Zaburzenia percepcji słuchowej- opóźnienia powodują utrudnienia w różnicowaniu poszczególnych dźwięków oraz ich scalania w złożone układy sukcesywne. Ujawniają się zazwyczaj pod koniec klasy I lub w klasie II, kiedy zaczyna się pisanie ze słuchu i pisanie dyktand.
- mylenie liter dźwiękopodobnych (s, c, z ,sz, cz, rz)
- mylenie kolejności liter w wyrazie
- pismo fonetyczne
- opuszczanie końcówek wyrazów
- ubezdźwięcznianie
- opuszczanie spółgłosek i samogłosek
przykłady: gwizd- gwist, babcia- papcia, kot- kyot, wczoraj- czoraj
Obniżona sprawność manualna- wpływa ona przede wszystkim na słaby poziom graficzny pisma.
Bardzo ważna jest uważna obserwacja dziecka! Gdy rodzice widzą, że dziecko ma trudności na drodze opanowania umiejętności czytania i pisania, powinni niezwłocznie udać się do odpowiedniej poradni.
Pomoc dziecku mającemu trudności w nauce czytania i pisania:
1. Prowadzenie ćwiczeń usprawniających
Przykłady ćw. dla dzieci z zaburzeniami funkcji słuchowych:
Zabawa w wyrazy
Wyszukiwanie obrazków na daną głoskę
Lokalizacja głoski w wyrazie i wyrazu w zdaniu
Dobieranie litery do obrazka
Układanie wyrazów z sylab
Uzupełnianie brakujących sylab
Przykłady ćw. dla dzieci z zaburzeniami funkcji wzrokowych:
Ćwiczenia orientacji przestrzennej
Wyszukiwanie identycznych liter i sylab
Uzupełnianie liter w wyrazie
Wyszukiwanie i skreślanie liter
Lepienie z plasteliny lub układanie liter z drutu
Odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych wzorów, uprzednio widzianych liter
Przykłady ćw. dla dzieci z obniżona sprawnością manualną:
Szlaczki
Pisanie po śladzie
Odrysowywanie
Obrysowywanie konturów
Wycinanie liter z makulatury
Kopiowanie całych wyrazów i zdań (poprawia tempo pracy)
Ćwiczenia w czytaniu:
Wykorzystując wykonane pomoce do ćwiczeń w pisaniu, jak kartoniki z sylabami, wyrazami, zdaniami, młodszym dzieciom poleca się odczytywać sylaby, łączyć je w wyrazy, a te z kolei w zdania.
Ćwiczenia ułatwiające czytanie podaje w swej książce B. Zakrzewska. Proponuje tzw. czytanie selektywne (wybiórcze), polegające na odczytywaniu przez dziecko tylko jednej litery w wyrazie, potem tylko jednej sylaby, wyrazów z tekstu zawierających określony element (np. ba, da) następnie zawierających tylko ó itp.
Ćwiczenia w czytaniu powinny odbywać się codziennie przez kilkanaście minut. Dziecko powinno czytać głośno i staramy się sie dobierać mu interesujące je teksty.
Barbara Sawa, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, WSiP, Warszawa 1980
1