SYMBOLIKA LITURGII Gesty i postawy Postawa stojąca - Jest wyrazem uszanowania. Podczas liturgii postawa stojąca jest zewnętrznym znakiem głębokiego uszanowania dla Boga jako najwyższego Pana. Postawa klęcząca - Zarówno jako dłuższa postawa modlitewna, jak również chwilowy gest, w liturgii chrześcijańskiej oznaczała uwielbienie Boga. Przez uklęknięcie człowiek staje się jakby mniejszy, wyraża swoją małość wobec Boga. Gest ten jest znakiem podporządkowania się i pokornego wielbienia Bożego Majestatu. Klęczenie jest symbolem wielbienia Boga, ale wyraża równocześnie usposobienie modlitewne i pokutne.
Pokłon - Jest często stosowany w liturgii. Uważa się go za znak szacunku i uwielbienia. Wyraża też usposobienie pokutne gdy ma związek z prośbą o oczyszczenie z grzechów. Leżenie krzyżem - Leżenie krzyżem, czyli rzucenie się na twarz, zwane także prostracją znane było już w Starym Testamencie (Rdz 17,3; Joz 5,15) jako wyraz uniżenia samego siebie wobec Boga i najgłębszej modlitwy. W chrześcijaństwie ten gest istniał od początku jako wyraz pobożności prywatnej. Jest to jeszcze większe uniżenie wobec Boga, niż klękanie. Lepiej niż słowa symbolizuje całkowite oddanie się Bogu i poczucie własnej słabości.
Siedzenie - Przysługiwało w starożytności osobom urzędowym i nauczycielom jako znak władzy i godności. Podnoszenie oczu - Rozumiano zawsze jako wyraz skierowania duszy i myśli do Boga. Modlący się człowiek w tęsknocie za Bogiem spontanicznie kierował swój wzrok w górę.
Pocałunek pokoju - Istniał od samego początku w liturgii chrześcijańskiej. W liturgii pocałunek był symbolem nadprzyrodzonej miłości i wzajemnej zgody. Przez chrzest człowiek wchodzi w braterstwo chrześcijańskie, w którym miłość jest podstawową zasadą. Dlatego we Mszy Świętej pocałunek pokoju zawsze był gestem przygotowawczym do Komunii świętej, która tę jedność buduje i jest jej koroną. Jedność z braćmi jest jednością Mistycznego Ciała Chrystusowego. Procesja - Według symboliki liturgicznej prototypem wszystkich procesji jest wędrówka narodu wybranego z niewoli egipskiej do ziemi obiecanej, pod przewodnictwem Mojżesza i pod opieką Boga. Procesja symbolizuje nowy lud Bożym pielgrzymujący pod przewodnictwem Chrystusa jako nowego Mojżesza, do nowej ziemi obiecanej, do nieba. Tę paschalną wymowę ma każda procesja, niezależnie od jej celu szczegółowego. Na czele procesji niesie się krzyż jako widomy znak paschalnego przejścia przez śmierć z Chrystusem do nowego życia w Jego Królestwie.
Gesty rąk - Gesty rąk są w liturgii bardzo często stosowane. Szczególne znaczenie ma rozłożenie, złożenie i nałożenie rąk. Wznoszenie rozłożonych rąk jest wyrazem oczekiwania pomocy z góry. Chrześcijanie widzieli w tym podobieństwo do modlącego się Chrystusa na krzyżu. Bicie się w piersi - W liturgii bicie się w piersi stosowane było tam, gdzie tekst mówił o pokucie, winie, żalu lub grzechu, np. moja wina. Bicie się w piersi wskazuje na serce jako ośrodek życia i siedlisko uczuć, uważane za źródło grzechu. Sam Chrystus stwierdza: Z serca bowiem pochodzą złe myśli (Mt 15,19). Dlatego też gest pokutny, będący znakiem skruchy i szczerego wyznania grzechów, ma na celu oczyszczenie serca. Obmycie rąk - W liturgii jest bardzo dawnym gestem, sięgającym początków chrześcijaństwa. Celebrans po przyjęciu darów ofiarnych musiał obmyć ręce, z nim przystąpił do dalszego sprawowania Najświętszej Ofiary. Obrzęd ten traktowany był jako zabieg konieczny, higieniczny, z czasem nabrał sensu symbolicznego. Obrzęd ten wyraża pragnienie wewnętrznego oczyszczenia. Znak krzyża - Jest najczęściej spotykanym znakiem w liturgii i poza nią. Przypomina dzieło odkupienia dokonane przez Chrystusa na krzyżu. Jest symbolem wiary i źródłem łask. Znak krzyża przypomina również, że trzeba krzyżować siebie samego przez różne formy umartwienia i naśladować Chrystusa w bolesnej drodze. Według apokalipsy znak krzyża jest pieczęcią, którą nosi na sobie każdy, kto służy Bogu. Pierwszy mały krzyżyk czyniono na czole, drugi kreślono na ustach a trzeci na sercu. Jan Beleth tłumaczył, że chrześcijanin nie wstydzi się wiary, ale wyznaje ją ustami i sercem. Zwyczaj ten zachował się do naszych czasów w liturgii na początku czytania Ewangelii. Wielki znak krzyża kreśli się prawą ręką od czoła do serca oraz od lewego do prawego ramienia. Stanowi on ryt otwierający i zamykający czynności liturgiczne, nabożeństwa i modlitwy. Znak krzyża jest typowo chrześcijańską formą błogosławieństwa siebie i innych. Wypowiadane przy tym słowa: W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego w szczegółowy sposób uprzytomniają chrzest przyjęty w imię Trójcy Świętej. Czasem używanie przy tym wody święconej wzmacnia myśl o chrzcie, błogosławieństwo i obronę przed złem. Symbolika elementów naturalnych w liturgii Światło - Używane było przez chrześcijan od początku podczas nabożeństw odprawianych późnym wieczorem, czy też nocą. W dzień podczas liturgii chrześcijanie początkowo nie zapalali lamp. Nie traktowali światła jako symbolu, chociaż Pismo św. podsuwało im symbolikę światła (Wj 25,31; Ap 1,12; 4,5; 11,4). Przeszkodą było obfite stosowanie świateł przez pogan podczas pogrzebów, dla odpędzania demonów. Chrześcijanom kojarzyło się więc z demonami. Na przełomie IV/V wiek Hieronim pisze, że światło symbolizowało radość. Światło, które zapala się w kościele symbolizuje Chrystusa, zapowiadanego jako światłość. Oliwa - Oliwa jako produkt roślinny zawiera nagromadzoną energię słoneczną i dlatego jest symbolem życiodajnej siły, Bożego błogosławieństwa i obfitości. Namaszczenie było znakiem wybrania Bożego i Jego szczególnej opieki. Kadzidło - Okadzenia w czasie Mszy św. są znakiem, iż modlitwa i ofiara Kościoła wznoszą się jak dym kadzielny przed oblicze Boga. Jest to symbolika powszechnie znana, mająca swe źródło w Biblii (Mdr 18,1; Ps 140,2; Ap 5,8; 8,3-5). Okadzanie osób lub rzeczy jest znakiem okazywanej im czci o charakterze religijnym. Okadzanie wiernych jest znakiem czci dla ludu Bożego. Okadzanie księgi Ewangelii należy do najstarszych i oznacza uwielbienie dla Chrystusa obecnego w swoim słowie.
Woda - W stosowaniu wody do obmyć rytualnych łatwo można dopatrzyć się symbolu obmycia moralnego, wewnętrznego. Formy słowne Słowo - W liturgii jest znakiem podstawowym. Towarzyszy wszystkim czynnościom liturgicznym, jako ich istotny składnik. Hymn - Hymn, jako pieśń ku chwale Boga, był zawsze wyrazem wzniosłego nastroju religijnego. Do najbardziej znanych hymnów z epoki starożytnej należą: Gloria in excelsis Deo oraz Te Deum laudamus. Psalmy - Psalmy znalazły szerokie zastosowanie w liturgii, po nieudanych próbach stworzenia nowej modlitwy poetyckiej. Psalmy otrzymały w liturgii nowe życie i głębsze znaczenie. Recytowano je bowiem i śpiewano już w świetle nauki i czynów Chrystusa. Światło to dotyczy zwłaszcza psalmów mesjańskich. Ta właśnie topologia mesjańska zadecydowała głównie o życzliwym ich przyjęciu i szerokim zastosowaniu w liturgii. W liturgicznej interpretacji psalmów rozróżniamy:
Wersety i antyfony - To pojedyncze wiersze psalmowe. Każde z tych zdań, jako wersety czy antyfony, zawierają myśl religijną, która może pobudzić człowieka do lepszej, głębszej i bardziej pobożnej modlitwy. Do najczęściej spotykanych należą: Deus in adiutorium meum intende (Ps 69,2 - Boże, wejrzyj ku wspomożeniu memu), Adiutorium nostrum in nomine Domini (Ps 123,8 - Wspomożenie nasze w imieniu Pana), Sit nomen Domini benedictum (Ps 112,2 - Niech imię Pańskie będzie błogosławione). Wyrażają one niezachwianą ufność w pomoc Bożą. Antyfony mają zastosowanie głównie w liturgii godzin, gdzie recytuje się je przed i po psalmie. Pierwotnie były wersetami wziętymi z danego psalmu. Później zaczęto je także układać. Doksologia - Doksologia (doksa = chwała) to krótki hymn pochwalny na cześć Boga w Trójcy Jedynego. W liturgii poszczególne psalmy otrzymały końcową doksologię: Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto. Sicut erat in principio, et ninc et semper, et in saecula saeculorum. Amen. W ten sposób psalmy otrzymały charakter nowotestamentalny, chrześcijański. Doksologia ta pojawiła się w czasie sporów antyariańskich. Podobnych doksologii istniało więcej. Oprócz krótkich doksologii istnieją także bardziej rozbudowane, jak: Chwała na wysokości Bogu, czy Ciebie, Boga, wysławiamy. We Mszy św. Modlitwy eucharystyczne kończą się również doksologią: Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie, Tobie Boże, Ojcze wszechmogący, w jedności Ducha Świętego, wszelka cześć i chwała. Przez wszystkie wieki wieków. Amen. Modlitwa Pańska - Jest wzorem modlitwy, której uczył Chrystus zgromadzonych wokół siebie słuchaczy (Mt 6,8-14). Ojcze nasz stało się ulubioną modlitwą chrześcijan. Powtarzali ją rano, w południe i wieczorem. Prośbę o chleb powszedni rozumieli również jako prośbę o chleb eucharystyczny, stąd Modlitwa Pańska znalazła się we Mszy jako przygotowanie do Komunii, zwłaszcza, że jest w niej także prośba o odpuszczenie win. Pozdrowienie Anielskie - Składa się z dwóch części. Pierwsza część złożona jest ze słów ewangelicznych (Łk 1,28.42). Druga część pozdrowienia Anielskiego stanowi dodana prośba: Święta Maryjo, Matko Boża, módl się za nami grzesznymi, teraz i w godzinę śmierci naszej. Amen. Ten dodatek ukazał się dopiero w XV wieku, w różnych wersjach. Dopiero Papież Pius V wprowadził ujednolicone Pozdrowienie Anielskie do brewiarza w 1568 roku. Pozdrowienie Anielskie jest hołdem dla Najświętszej Panny Maryi za to, że przez dobrowolną zgodę stała się dla nas przyczyną zbawienia u wypraszamy sobie Jej wstawiennictwo u Boga. Skład Apostolski - W liturgii pojawił się około 200 roku. Jego forma starorzymska stała się podstawą dla wszystkich późniejszych symboli wiary, stosowanych przede wszystkim przy obrzędach chrztu. Wyznanie wiary składane przy chrzcie, są odmawiane jako środek przeciwko pokusom.
Aklamacje - To krótkie zawołania, miały szerokie zastosowanie. Pozdrowienie liturgiczne - Dominus vobiscum, czyli Pan z wami, stosowane jest w liturgii Kościoła od początku. Kapłan oznajmia zebranej wspólnocie obecność Pana. Wszystkie formuły pozdrowienia liturgicznego mają charakter modlitwy, życzenia i błogosławieństwa. Litania - Litanią nazywano procesję błagalną. Procesja w dniu św. Marka (25 kwietnia) otrzymała nazwę litania maior, a dni krzyżowe (trzy dni przed wniebowstąpieniem pańskim) litaniea minores. Litanią nazywano także modlitwy odmawiane względnie śpiewane podczas tych litanijnych (błagalnych) procesji. Nazwa ta przeszła na wszystkie modlitwy wiernych w formie wezwań o charakterze błagalnym, pod przewodnictwem liturga. Na błagalne wezwania liturga lud odpowiadał aklamacją: zmiłuj się nad nami, przepuść nam, Panie, módl się za nami, itp. Modlitwy przewodniczącego liturgii (kolekta, sekreta, pokomunia)
Pod względem formy nie mają odpowiedników w innych liturgiach. Są krótkie, zwięzłe i proste. Odznaczają się swoistym, płynnym rytmem (cursus) dostrzeganym jedynie w wersji oryginalnej, łacińskiej. Apologia - Apologia stanowi osobny typ modlitwy liturgicznej. Oznacza obronę, usprawiedliwienie. Treścią apologii jest uznanie swojej grzeszności, winy, pragnienie oczyszczenia się przed Bogiem. Stosowana w apologiach liczba pojedyncza świadczy o ich prywatnym charakterze. Przykładem takiej apologii jest Confiteor (Spowiadam się Bogu...) lub też modlitwa odmawiana przez kapłana przed samą Komunią świętą. Szaty liturgiczne
Ogólne informacje - Szaty liturgiczne zwane także paramentami (od paramenta = szaty ozdobne) początkowo nie różniły się od odzieży świeckiej używanej od święta. Ubiór liturgiczny zaczął jednak odróżniać się od stroju zwykłego w ciągu IV i V wieku. W zgromadzeniu liturgicznym rozmaitość szat jest znakiem zewnętrznym różnych funkcji wynikających z różnych stopni święceń i posług liturgicznych. W Kościele, który jest Ciałem Chrystusa, nie wszyscy członkowie spełniają jednakowe czynności. Ta różność funkcji w spełnianiu kultu ukazuje się zewnętrznie przez różność szat liturgicznych. Dlatego te szaty powinny być znakiem funkcji każdego z posługujących... Szatą liturgiczną wspólną dla duchownych i ministrantów wszystkich stopni jest alba, przepasana w biodrach paskiem, jeżeli nie jest uszyta w taki sposób, że przylega do ciała nawet bez paska. Jeżeli alba nie osłania dokładnie zwykłego stroju koło szyi, przed nałożeniem alby należy włożyć humerał. Albę można zastąpić komżą, ale nie wtedy, gdy się wkłada ornat lub dalmatykę lub gdy zamiast ornatu czy dalmatyki nakłada się samą stułę. Humerał - Wywodzi się ze starożytnej chusty noszonej na ramionach przez ludzi należących do wyższych warstw społecznych. Dzisiaj jest on niewielką chustą z lnu lub innej tkaniny szlachetnej, naturalnego pochodzenia, odpowiadającej powadze i świętości liturgii. W humerale symbolika widzi hełm zbawienia (Ef 6,17; 1 Tes 5,8). Alba - To biała szata, sięgająca do kostek, z długimi rękawami. Taka ukształtowała się ze starożytnej tuniki. Nazwa alba wywodzi się z jej białego koloru. Jest symbolem czystości duszy będącej w stanie łaski uświęcającej, zdobytej przez krew Baranka, której nagrodą będzie uwielbienie w niebie. Komża - To skrócona alba o szerokich rękawach. Najpierw używano jej w chórze, czyli podczas liturgii godzin, a od XIV wieku także do tych wszystkich funkcji liturgicznych, dla których alba nie była wyraźnie przepisana. Symbolika komży jest ta sama, co alby, którą zastępuje. Pasek - Pasek zwany także z łacińskiego cingulum jest grubym sznurem z frędzlami na obu końcach, którym przepasuje się albę, gdy jest za szeroka lub za długa. Pasek symbolizuje wstrzemięźliwość i panowanie nad pożądliwościami cielesnymi. Jest także znakiem pracy w służbie Bożej. Stuła - To długa, szeroka wstęga, lekko rozszerzona na obu końcach, uszytą z tej samej tkaniny co ornat. Biskup i kapłan noszą stułę zawieszoną na szyi i zwisającą swobodnie obu końcami z przodu. Diakon natomiast zakłada stułę na sposób szarfy z lewego ramienia ukośnie do prawego boku. W liturgii symbolizuję władzę i godność urzędu kapłańskiego. Ornat - Powstał z wierzchniej szaty rzymskiej, która była rodzajem płaszcza bez rękawów, z jednym tylko małym otworem na głowę. Używano go przy wszystkich czynnościach kapłańskich. Od XIII wieku zaczęto go obcinać z obydwu boków, by nie krępował ruchów rąk, aż w XVII wieku pozostały dwa płaty materiału zwisające z przodu i z tyłu. Równocześnie ornat przyozdabiano coraz bardziej bogatymi haftami. Na plecach najczęściej był znak krzyża, symbol ofiary Chrystusa. Jest też symbolem ciężaru służby Bożej. Ponieważ ornat wkłada się na wszystkie poprzednio włożone szaty, dlatego w obrzędach święceń uchodził zawsze za symbol miłości pokrywającej grzechy. Dalmatyka - To szata własna diakona. Wkłada się ją na albę i stułę. Jest znakiem urzędu, zaszczytu diakona usługującego Chrystusowi Eucharystycznemu. Modlitwa kościelna przedstawia ją jako szatę radości i symbol nadprzyrodzonej sprawiedliwości. Barwy szat liturgicznych
Kapa - Pierwotnie była strojem książąt i królów. Nie jest to zatem strój liturgiczny w takim znaczeniu jak pozostałe szaty liturgiczne. Nie ma też powszechnie przyjętej symboliki. Mitra - Mitra jako liturgiczne nakrycie głowy istnieje od XII wieku. Modlitwy nazywają ją hełmem zbawienia, a w dwóch jej rogach symbolika dopatruje się obu Testamentów. Paliusz - Paliusz jest taśmą na trzy palce szeroką z sześcioma krzyżykami z czarnego materiału. Ma formę naszyjnika z dwoma końcami zwisającymi z przodu i na plecy. Jest znakiem godności arcybiskupa metropolity. Ozdobny paliusz o większych rozmiarach nazywa się racjonał. Pierścień - To znak urzędu i godności biskupa, posiadał wprawioną w oczko pieczęć rytą w metalu lub szlachetnym kamieniu (sygnet). Jego praktyczne znaczenie polegało więc na wytłaczaniu nim pieczęci. Jest symbolem pieczęci prawdziwej wiary i zaślubin biskupa z diecezją. Ceremoniał biskupi z 1984 roku nakazuje go nosić na stałe. Pastorał - Pastorał najpierw używany był przez opatów. Poza klasztorami używali go biskupi, książęta i królowie jako znak władzy. Do liturgicznych insygniów zalicza się go od XI wieku. Zakrzywienie u góry jest symbolem troski pasterskiej biskupa, który ma odciągać wiernych od zła, jak pasterz owce. Środkowa część pastorału oznacza podporę i symbolizuje służbę ludowi oraz umacnianie jego wiary. Dolna część pastorału ostro zakończona oznacza troskę pasterską w zachęcaniu, napominaniu, a nawet w karceniu. Papież od XII wieku używa pastorału prostego, zakończonego krzyżem. Pektorał - Pektorał noszą biskupi od XI wieku. Pochodzi z relikwiarzyków noszonych przez duchowieństwo na chrześcijańskim Wschodzie, a później na Zachodzie. Były to naczyńka różnych kształtów z relikwiami męczenników. Dlatego pektorał stał się znakiem zwycięstwa nad cierpieniem, a nawet nad śmiercią. Przypomina cierpienie, i opiekę, jaka spływa z krzyża Chrystusowego dla obrony przed napaściami wrogów zbawienia. Zwyczaj zakładania pektorału na czas sprawowania czynności liturgicznych stał się obowiązkiem dopiero w XVI wieku. Obecnie Ceremoniał biskupi przewiduje umieszczenie go pod ornatem czy kapą.
Źródło: Ks. Tarsycjusz Sinka CM, Zarys Liturgiki, Kraków 1994 |
6