Wykład 9
PROCES INSTYTUCJONALIZACJI
Problematyka wykładu:
Determinacja strukturalna a morfogeneza
Instytucjonalizacja jako odmiana morfogenezy
Innowacje i innowatorzy
Kariera innowacji
Omijanie i erozja reguł
Wprowadzenie - zarys problemu
Od początku istnienia socjologii jednym z jej centralnych problemów był status rozmaitych bytów ponadjednostkowych:
grup, organizacji, instytucji, kultury
Nieustannie zadawano pytanie o relację jednostki do społeczeństwa
Dwie strony relacji:
wpływ struktur na jednostki
wpływ jednostek na struktury
Socjologowie klasyczni, będący pod wrażeniem nowo odkrytej domeny rzeczywistości społecznej, skupili swoją uwagę na bytach ponadjednostkowych, całościach społecznych, traktując jednostkę jako epifenomen - uboczny produkt społeczeństwa, niegodny szczególnego zainteresowania
Dopiero później pojawiło się spostrzeżenie, że struktury społeczne nie rodzą się z niczego
Są one efektem działań ludzkich - krystalizującym się, utrwalającym, kumulującym w złożonym procesie morfogenezy
MORFOGENEZA - proces wyłaniania się, artykułowania i utrwalania struktur rozmaitego rodzaju z chaosu działań podejmowanych przez członków społeczeństwa
Niezwykle istotnym aspektem morfogenezy jest
PROCES INSTYTUCJONALIZACJI - wyłanianie się, artykułowanie i utrwalanie struktur normatywnych: reguł społecznych, wzorów, norm i wartości
Dopiero wtedy, gdy oczekiwania społeczne są zinstytucjonalizowane, oddziałują one zwrotnie na ludzkie działania jako ich ograniczające ramy, ale także niezbędne społeczne zasoby, z których ludzie czerpią idee na temat:
właściwych celów, do których warto zmierzać (wartości)
właściwych sposobów ich osiągania (normy)
Determinacja strukturalna a morfogeneza (wyłanianie się struktur) - dwie perspektywy:
PERSPEKTYWA DURKHEIMOWSKA - badania, w których struktury społeczne traktowane były jako dane (zmienne niezależne, wyjaśniające), a tym, co problematyczne, były ludzkie działania (zmienne zależne, wyjaśniane)
PERSPEKTYWA WEBEROWSKA - nie pytamy, jak ludzie są kształtowani przez struktury, lecz raczej - jak ludzkie działania struktury wytwarzają
Perspektywa durkheimowska (przykłady):
Na pytanie, dlaczego niektórzy ludzie popełniają przestępstwa, odpowiadano: bo pochodzą ze środowisk nędzy i bezrobocia (odwoływano się do struktury interesów)
Na pytanie, dlaczego w wielkich miastach ludzie częściej pozwalają sobie na różne dewiacje (odstępstwa od zwyczajów i obyczajów), odpowiadano: bo są anonimowi, bardziej izolowani od innych, mniej poddani obserwacji i naciskom sąsiadów (odwoływano się do struktury interakcyjnej, odróżniającej miasto od wsi)
Na pytania, skąd ciągle w Polsce bierze się antysemityzm, odpowiadano: ze złych tradycji dwudziestolecia międzywojennego (odwoływano się do inercyjnej struktury idealnej, stereotypów etnicznych)
Na pytanie, czemu w Polsce ludzie pracują mniej zdyscyplinowanie i wydajnie niż gdzie indziej, wskazywano brak rozwiniętego etosu pracy (odwoływano się do struktury normatywnej i jej patologii)
Perspektywa weberowska (przykłady):
nierówność społeczna i bieda nie powstały same, lecz jakoś się wytworzyły w wielopokoleniowym procesie bogacenia jednych i ubożenia drugich
wielkie metropolie miejskie z ich anonimowością i izolacją społeczną nie są zrządzeniem losu, lecz zostały zaprojektowane, zbudowane i zasiedlone przez ludzi
tradycja antysemityzmu nie jest odwieczna, lecz została przez kogoś kiedyś wymyślona, sformułowana, wylansowana i utrwalona
zanik etosu pracy to nie dopust Boży, lecz rezultat pewnych skumulowanych praktyk społecznych, a których praca była marnie opłacaną, źle zorganizowaną i pozbawioną wartościowych efektów codzienną udręką
Max Weber w swoim klasycznym dziele ,,Etyka protestancka a duch kapitalizmu” pokazał, w jaki sposób rozproszone działania tysięcy przedsiębiorców stworzyły ten ogromnie złożony system organizacyjny z niezmiernie rozbudowaną strukturą, który nazywamy kapitalizmem
Dziś socjologowie określają pytanie o sposób wytwarzania się, wyłaniania się struktur jako problem morfogenezy
Instytucjonalizacja jako odmiana morfogenezy
Morfogeneza może przybierać cztery odmiany, w zależności od tego, jaka struktura lub jaki aspekt struktury jest przedmiotem kształtującego wpływu działań:
EKSPANSJA STRUKTURY INTERAKCYJNEJ - powstawanie i rozbudowywanie się sieci styczności, kontaktów, więzi, łączności między jednostkami (np. nowe osiedle, krąg koleżeński w akademiku, związek dwóch rodzin przez małżeństwo swoich dzieci)
KRYSTALIZACJA STRUKTURY INTERESÓW - powstawanie i pogłębianie się hierarchii nierówności, przywilejów i upośledzenia
np. jak to się dzieje, że w grupie kolegów ktoś zyskuje szczególny autorytet, staje się nieformalnym przywódcą, a inni podporządkowują mu się we wszystkich sprawach?
w jaki sposób w małej zbiorowości lokalnej obrotny przedsiębiorca bogaci się, inwestuje, uzależnia od siebie innych, prowadzi wystawny tryb życia, wchodzi do lokalnej elity, zostaje senatorem?
ARTYKULACJA STRUKTURY IDEALNEJ - powstawanie i zakorzenianie się standardowych przekonań, poglądów, idei, mitów, stereotypów
np. jak dochodzi do wytworzenia się konsensusu grupowego?
jak rodzi się ideologia rewolucyjna i ogarnia szerokie masy upośledzonych i zbuntowanych?
INSTYTUCJONALIZACJA STRUKTURY NORMATYWNEJ - powstawanie i utrwalanie się norm społecznych, wartości, ról
Ten ostatni mechanizm został przez socjologów zbadany stosunkowo najlepiej
Innowacje i innowatorzy
Dwie drogi, którymi przebiega proces instytucjonalizacji:
innowacje normatywne i ich dyfuzja (rozchodzenie się, rozprzestrzenianie się norm w zbiorowości
zinstytucjonalizowane omijanie reguł
INNOWACJA NORMATYWNA - zainicjowanie nowego sposobu życia, stylu działania, codziennej praktyki, formy wyrażania się itp., które mogą przekształcić się w nowe reguły, wzory, normy czy wartości
ZINSTYTUCJONALIZOWANE OMIJANIE REGUŁ - rozpowszechniona w danej zbiorowości praktyka nieprzestrzegania pewnej normy czy wartości, która dzięki swej powszechności sama staje się regułą
SZEŚĆ TYPÓW PODMIOTÓW INICJUJĄCYCH ZMIANY (inicjatorów zmian)
INNOWACYJNE JEDNOSTKI - znajdzie się tu wynalazca nowej technologii, naukowiec lansujący nową metodę badawczą, prorok religijny formułujący przykazania moralne, artysta narzucający nowy styl, polityk przeprowadzający reformy prawa, dyktator mody lansujący nowy sposób ubierania się, idol młodzieżowy pokazujący się w nowym uczesaniu, przedsiębiorca reorganizujący korporację przemysłową itp.
W tym przypadku predyspozycje i prerogatywy do wprowadzenia innowacji oparte są na indywidualnych, wyróżniających się przymiotach, postrzeganych i uznawanych w dostatecznym stopniu w szerszej zbiorowości lub całym społeczeństwie
Skrajnym przejawem takiego uznania jest charyzma
Zanim jednostka podjąć może pierwszą skuteczną innowację, musi już wcześniej uzyskać pewien poziom popularności, widoczności, uznania w swoim środowisku, opartego na czymś innym niż zdolności innowatorskie (np. na jej wzorowym postępowaniu, wyjątkowej inteligencji, sile charakteru, zdolnościach przywódczych, mocy czynienia cudów itp.)
ROLE INNOWATORSKIE - oczekiwania nowatorstwa, oryginalności, twórczości, związane z pewnymi pozycjami społecznymi: np. uczonego, artysty, pisarza, kompozytora, mędrca, szamana, eksperta, dyktatora itp.
W tym przypadku predyspozycje i prerogatywy do wprowadzenia innowacji normatywnych są wbudowane w strukturę roli społecznej, bez względu na to, kto ją konkretnie wypełnia
Innowacyjność i kreatywność stanowią oczekiwania społeczne, powinności każdego wykonawcy roli, niezależnie od jego indywidualnych przymiotów
ORGANIZACJE INNOWACYJNE - takie, które są powołane specjalnie po to, aby proponować nowatorskie rozwiązania w różnych dziedzinach:
Legislatywy, parlamenty, komisje reform, zespoły badawcze, biura konstrukcyjne, trusty mózgów itp. - innowacja rodzi się jako efekt kooperacji
KRĘGI SPOŁECZNE O CHARAKTERZE NOWATORSKIM - ,,cyganeria'' artystyczna, studenci, muzycy jazzowi, filmowcy, sekty religijne itp.
Najczęściej mają one charakter negatywistyczny - kontrkulturowy, nonkonformistyczny - odrzucają przyjęte w szerszym społeczeństwie zwyczaje, kanony, praktyki dlatego właśnie, że są przyjęte powszechnie
Negacja prowadzi prędzej czy później do zaproponowania i lansowania wzorów czy reguł alternatywnych - nowej obyczajowości, nowego stylu życia, nowego sposobu ubierania się itp.
RUCHY SPOŁECZNE - ukierunkowane są na zmianę norm czy wartości społecznych:
Ruchy młodzieżowe, feministyczne, ekologiczne, religijne, polityczne itp.
ZWYKLI LUDZIE - którzy w swoim codziennym życiu wprowadzają jakiś nowy sposób mówienia, zwracania się do innych, ubierania się, strzyżenia, przyrządzają nowe potrawy, meblują po nowemu mieszkanie, wypełniają wolny czas nową formą rozrywki itp.
PROBLEM: Czy jednostka ,,zanurzona'' w danej strukturze normatywnej, uwikłana w jej nakazy i zakazy, może nagle od nich się uwolnić i podjąć wysiłek zmiany?
Cztery okoliczności decydują o tym:
niedoskonałość procesów socjalizujących i kontrolnych sprawia, że nikt nie jest do końca i bez reszty ukształtowany przez kulturę swojego społeczeństwa
nierówność stopnia, w jakim ludzie czy zbiorowości są poddani oddziaływaniom socjalizującym czy kontrolnym. W każdym społeczeństwie znajdują się tacy ludzie lub takie zbiorowości, którym udaje się izolować od nacisków struktury - mają z góry przydzielony większy margines tolerancji, prawo do ,,zinstytucjonalizowanych i usankcjonowanych dewiacji''
pluralizm kulturowy i konfliktowy charakter struktury normatywnej każdego społeczeństwa
niektórzy ludzie, żyjąc w jednym społeczeństwie, pod presją jego kultury, dystansują się od niego w wyobraźni, jako grupę odniesienia przyjmując inne społeczeństwo i właściwą mu kulturę
KARIERA INNOWACJI (pięć etapów)
epizod innowacji
ujawnienie (innowacja prywatna i innowacja upubliczniona)
filtrowanie (rodzina, sąsiedzi, kierownik katedry, cenzura, urzędy patentowe, krytycy artystyczni, recenzenci literaccy, komitety naukowe, komisje wydawnicze).
Filtrowanie ma charakter spontanicznych reakcji społecznych w postaci ignorowania lub omijania nowych regulacji, co doprowadza do tego, że nowe prawo pozostaje w zasadzie ,,martwą literą''.
Może też uformować się spontaniczny ruch społeczny organizujący opór przeciwko narzuconemu prawu i powstrzymujący przed jego przestrzeganiem za pomocą różnorodnych nacisków, presji, bojkotu, a nawet przymusu fizycznego wobec konformistów
Inaczej wygląda przebieg filtrowania innowacji zapoczątkowanych w sferze moralności czy zwyczajów. Funkcje blokujące przejmują wówczas agendy państwowe czy administracyjne (gdy chodzi o innowacje naruszające porządek prawny czy polityczny) lub inne typy organizacji, np. organizacje religijne (gdy chodzi o innowacje obyczajowe naruszające uznany przez Kościół porządek moralny)
gdy innowacja nie zostanie odrzucona może rozpocząć się czwarta faza procesu - dyfuzja innowacji - rozprzestrzenianie się innowacji w społeczeństwie, poszerzanie się środowisk, w których jest akceptowana i stosowana
Cztery formy dyfuzji:
Upowszechnienie innowacji - wynalazek samochodu zmienił całe życie społeczne XX wieku, telewizja przekształciła kulturę, edukację, rozrywkę, komputer rewolucjonizuje pracę i życie codzienne na przełomie stuleci
Kompensacja - innowacja normatywna wyzwala łańcuch sprzężeń zwrotnych negatywnych, prowadzących do zmniejszenia jej wpływu, ograniczenia zasięgu reperkusji czy nawet całkowitego wyeliminowania i przywrócenia status quo w drodze kontrreformy
Dyspersja - rozproszenie innowacji początkowych, co prowadzi do przypadkowych przekształceń pewnej ograniczonej liczby innych norm, wartości, ról czy instytucji, pozostawiając w efekcie chaotyczną mozaikę niepowiązanych ze sobą reform, w niczym nie naruszających fundamentów dawnej struktury normatywnej (reformy pozorne)
Insulacja - zamrożenie zmiany w jej kształcie początkowym, z powstrzymaniem jakichkolwiek szerszych konsekwencji (np. wprowadzenie nowego munduru wojskowego nie będzie miało większego znaczenia dla reguł postępowania obowiązujących w armii
faza piąta procesu innowacji - to adaptacja zmiany, trwałe zakorzenienie się innowacji w systemie normatywnym, przerodzenie się tego, co kiedyś było zerwaniem z konwencją, w nową konwencję, tego, co było odrzuceniem tradycji, w nową tradycję, tego, co było aktem nonkonformizmu, w obowiązującą regułę postępowania
Gdy innowacja ostatecznie instytucjonalizuje się, odtąd tak właśnie ,,robi się'', tak się komponuje, tak się pisze książki, tak się maluje, tak się uprawia naukę, tak się trzeba ubierać, czesać, wyrażać, do czasu, aż pojawi się nowy innowator, i cały cykl zacznie się od nowa
ZINSTYTUCJONALIZOWANE OMIJANIE REGUŁ - alternatywny wariant procesu instytucjonalizacji (trzy etapy)
Zapoczątkowują go sporadyczne i spontaniczne wykroczenia przeciwko obowiązującym normom (zwyczajowym, obyczajowym, moralnym, prawnym). Ludzie uznają, że pewne normy są, ogólnie biorąc, słuszne, ale z egoistycznych powodów decydują się je naruszyć - naruszenia te jednak starają się zachować w tajemnicy, bo mają poczucie winy, wstydu, albo po prostu boją się społecznych sankcji (kar, potępienia, wyśmiania, banicji towarzyskiej itp.)
Przypadki łamania norm pewnego rodzaju mogą się jednak w społeczeństwie rozpowszechniać, stawać się nagminne. Ci, którym udaje się działać wbrew obowiązującym regułom, nie tylko nie są potępiani, ale stają się nieformalnymi bohaterami: ,,ale cwaniak, nieźle wykiwał fiskusa'' Normy ulegają swoistej erozji, tracą moc regulatora ludzkich działań. Naruszając je nie odczuwamy wyrzutów sumienia czy poczucia wstydu, i łatwo przywołujemy następującą racjonalizację: ,,przecież wszyscy tak robią''
Sprawy mogą jednak pójść jeszcze dalej. To, co do niedawna było ominięciem normy, przez swoją powszechność staje się nową normą, a dokładniej przyzwoleniem, dopuszczalnym standardem zachowania. Pojawia się nowe uzasadnienie : ,,A cóż w tym złego''
Sygnałem tej sytuacji jest to, że naruszenie normy nie wywołuje sankcji społecznych, a co więcej - próby wymierzenia takich sankcji napotykają na społeczny opór
TRZY ODMIANY PROCESU EROZJI REGUŁ
EROZJA NORM - występuje wtedy, gdy pewne normy są od dawna obecne w tradycji, ale niezgodne już z aktualnymi realiami życia (np. stopniowa liberalizacja obyczajów seksualnych)
OPÓR - przeciwko nowym, narzucanym normom uzasadniony odwołaniem się do tradycji, obyczajów i zwyczajów przyjętych w społeczności (np. zakaz walki kogutów w Meksyku czy polowania na lisa w Anglii)
SUBSTYSUCJA NORM - występuje wtedy, gdy dawna norma dalej obowiązuje, ale jakby w utajeniu, bo nie jest na ogół egzekwowana, choć od czasu do czasu szczególnie ostre formy jej naruszania podlegają sankcjom i społecznemu potępieniu
(np. korupcja)