SOCJOLOGIA OGÓLNA Ustala to co wspólne dla różnych grup, zbiorowości społecznych, instytucji i problemów społecznych. W ten sposób powstaje wiedza teoretyczna. Dostarcza teorii, aparatu pojęciowego i metod. Zajmuje się głównie dwiema teoriami:

1. Teorią struktur społecznych,

2. Teorią zmian społecznych.

PRZEDMIOT BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

• Zjawiska tworzenia się różnych form zbiorowego życia ludzi;

• Struktury różnych form zbiorowości ludzkich;

• Zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie;

• Siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości;

• Zmiany i przekształcenia zachodzące w tych zbiorowościach.

TYPY INTERAKCJI MIĘDZYLUDZKICH

1. Interakcje w małej grupie, np. współżycie w rodzinie;

2. Interakcja w dużej grupie, np. relacje między pracownikami firmy.

☼ interakcje te są świadome i celowe;

☼ wzajemne oddziaływania przebiegają wg pewnych stałych wzorców, jednostka jeśli chce się porozumieć z kimś innym, przekonać go słowem, wywrzeć na niego wpływ, musi postępować wg pewnego wzoru, tzn. zachowywać się w sposób zrozumiały dla innych akceptowany przez nich, mieszczący się w ramach obyczajów itp.

☼ w procesie interakcji poza sposobem mówienia znaczną rolę odgrywają postawy ciała i sposoby patrzenia na siebie obu partnerów,

☼ interakcja może stanowić podstawę ocen zjawisk zachodzących w świecie, pomagać w rozwiązywaniu problemów.

SOCJOLOGIA SZCZEGÓŁOWA

1. SOCJOLOGIA ZAJMUJĄCA SIĘ INSTYTUCJAMI SPOŁECZNYMI:

• socjologia rodziny,

• socjologia wychowania,

• socjologia polityki,

• socjologia prawa,

• socjologia wiedzy,

• socjologia nauki

• socjologia religii,

• socjologia sztuki,

• socjologia wojska,

• socjologia przemysłu i pracy,

• socjologia medycyny......

2. SOCJOLOGIA ZAJMUJĄCA SIĘ BADANIEM RÓŻNYCHTYPÓW ZBIOROWOŚCI:

• socjologia małych grup społecznych,

• socjologia wielkich grup społecznych [miasto, wieś, klasy społeczne, kategorie zawodowe itp.]

3. SOCJOLOGIA PROCESÓW SPOŁECZNYCH:

• zjawiska i procesy dezorganizacji społecznej ( alkoholizm, przestępczość, narkomania, prostytucja)

• zjawiska i procesy masowego komunikowania się (prasa, radio, tv, kino, internet) i ich wpływ na tworzenie się kultury masowej;

• procesy migracji i ruchliwości społecznej ( przenoszenie się osób w przestrzeni, przechodzenie do innych zbiorowości i kultur, przechodzenie z jednej warstwy czy klasy do innych warstw i klas).

BADANIA SOCJOMEDYCZNE

Wykorzystuje się socjologiczne teorie i pojęcia (np. teoria roli społecznej, teoria osobowości, teoria środowiska społecznego) do badania zjawisk medycznych szeroko pojętych, oraz metody przy badaniu, analizie i interpretacji zjawisk socjomedycznych. Badania socjologiczne np. personelu medycznego, roli społecznej chorego, instytucji medycznych poszerzają wiedzę ogólnosocjologiczną o stosunkach międzyludzkich, instytucjach, rolach społecznych.

Socjologia medycyny - przedmiotem zainteresowania jest medycyna jako instytucja społeczna - jest o medycynie.

Socjologia w medycynie - przedmiotem zainteresowania są warunki społeczne powstawania chorób - jest dla medycyny.

Działalność naukowa zawiera element planu i celu.

METODY I TECHNIKI BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

1. Metoda badań terenowych - polega na zbieraniu danych w ściśle określonym środowisku. Może nim być np. miejsce pracy, miejsce nauki, klub itp.

1. Układ społeczny środowiska jest całością i tak powinien być analizowany.

2. Badacz wchodzi do środowiska i integruje się z nim.

2. Metoda kwestionariuszowa- ankieta, kwestionariusz ankiety.

3. Wywiad kwestionariuszowy, ankieta audytoryjna

4. Wywiad swobodny,

5. Obserwacja,

6. Obserwacja uczestnicząca,

7. Analiza dokumentów,

8. Metoda eksperymentalna- obserwacja zjawiska umyślnie w tym celu wywołanego, by je poddać obserwacji, łącznie z zabiegiem wywołującym to zjawisko- Kazimierz Ajdukiewicz

9. Metoda indukcyjna- polega na obserwowaniu faktów, eksperymentowaniu, tłumaczeniu danych obserwacyjnych przez hipotezy o zależnościach zdarzeń oraz wysnuwaniu z tych hipotez wniosków o innych faktach - Tadeusz Kotarbiński

10. Studium przypadku (case study) - przechodzenie od sądów o części do sądów o całości, (studium monograficzne)

11. Próba reprezentatywna - inna powszechnie stosowana w socjologii metoda wnioskowania o całości na podstawie badania części. Opiera się na rachunku prawdopodobieństwa

12. Konkurs na wspomnienia

KLASYFIKACJA METOD EMPIRYCZNYCH

Punktem wyjścia wszelkiej empirycznej procedury poznawczej są sądy, które opierają się na postrzeganiu, oglądzie zmysłowym zjawisk i zdają sprawę, co widzimy, słyszymy itp.

Procedura ta nabiera waloru naukowego dopiero wtedy, gdy człowiek celowo dąży do uzyskania takich spostrzeżeń, które mógłby opisać przy pomocy sądów, stanowiących odpowiedź na interesujące go pytania.

Działalność naukowa zawiera element planu i celu.

OCHRONA ZDROWIA JAKO INSTYTUCJA SPOŁECZNA

OCHRONA ZDROWIA ⇒ podsystem większej, złożonej i zintegrowanej całości, jaką jest społeczeństwo utożsamiane w tym przypadku z systemem ustrojowo-cywilizacyjnym.

OCHRONA ZDROWIA ⇒ podobnie jak każdy inny podsystem musi cechować się dwiema właściwościami:

1. Funkcjonalnością = realizacją założonych celów wyznaczonych przez społeczeństwo,

2. Zdolnością adaptacji = umiejętnością regulowania stosunków ze społeczeństwem, zgodnie ze zmieniającymi się potrzebami i wartościami społecznymi.

OCHRONA ZDROWIA ⇒ jako podsystem stanowi układ względnie izolowany, w tym znaczeniu charakteryzują ją stosunki i zależności wynikające z organizacji i funkcji struktury.

∗ Dwa aspekty podsystemu:

Strukturalny = analizujemy każdy element z osobna, ażeby uzyskać charakterystykę części składających się na całość.

Dynamiczny = rozpatrujemy te same elementy ale z punktu widzenia ich funkcjonowania i współdziałania z innymi elementami i wypełniania zadań w stosunku do celów jakie realizuje całość do podsystemu.

PROCESY PRZYSTOSOWANIA

Powstają wszędzie tam, gdzie jednostki lub grupy znajdując się w sytuacji, w której spotykają się podobne lub odmienne dążenia ludzi, nie mogąc im narzucić swojego sposobu działania muszą nawzajem przystosować swoje działania do siebie. Występują one we wszystkich tych sytuacjach, gdy jednostki lub grupy znajdują się w nowej sytuacji, w której dotychczas stosowane wzory działań, wzajemnych oddziaływań, kryteria ocen i modele kulturowe nie dają możliwości zaspokojenia potrzeb i uczestniczenie w życiu zbiorowym.

Procesy przystosowania mogą mieć kilka postaci:

1. mogą zatrzymać się na stadium reorientacji psychologicznej - jednostka uczy się wzorów zachowania, by nie być ofiarą represji;

2. stadium tolerancji

3. akomodacja - czyli tolerancja połączona z wzajemnymi ustępstwami. Wytwarzają się wspólne wartości, normy czy obu partnerów, między którymi przebiega proces:

4. asymilacja - przystosowanie zupełne.

WSPÓŁPRACA

jest pochodną podziału pracy;

• powstaje na gruncie styczności społecznej;

• zakłada istnienie stałych kanałów komunikowania się (wspólny język, wzajemna znajomość);

• sensem współpracy jest wzajemna korzyść czy realizacja ważnego celu, nie zakłada wzajemnej korzyści;

• każda współpraca zakłada przystosowanie, ogranicza własną samodzielność, swoboda decyzji własnej wymaga zharmonizowania z decyzjami partnera;

• jest procesem zmiennym.

RODZAJE PROCESÓW SPOŁECZNYCH

1. PROCESY INTRAPERSONALNE - zachodzą w osobowości jednostki, adaptacja do nowych warunków kultury, czy nowej grupy;

2. PROCESY ZACHODZĄCE MIĘDZY DWIEMA JEDNOSTKAMI - przystosowanie, współpraca, przyjaźń, konflikt, wrogość.

3. PROCESY ZACHODZĄCE MIĘDZY JEDNOSTKĄ I GRUPĄ - podporządkowanie, identyfikacja, dążenie do dominowania, sprzeciw, bunt, oderwanie się itp.

4. PROCESY ZACHODZĄCE MIEDZY DWIEMA GRUPAMI - świadomość grupowa → podporządkowanie, identyfikacja, dążenie do dominowania.

5. PROCESY ZMIENIAJĄCE ORGANIZACJĘ, STRUKTURĘ GRUPY - procesy rozwoju, dekadencji, reorganizacji, dezorganizacji, ruchliwości społecznej, modernizacji itp. Zmiany w strukturze mogą być wywołane pojawieniem się nowych elementów, zmianami w sposobach wzajemnego przyporządkowania tych elementów.

Trwałe nieprzystosowanie prowadzi do dezorganizacji osobowości, a grupy i zbiorowości, które nie mogą się przystosować do siebie, do nowych warunków środowiska zmienianego przez różne procesy zachodzące w społeczeństwie globalnym, ulegają dezorganizacji.

Procesy dezorganizacji przejawiają się w nasilonym występowaniu:

• Alkoholizmu;

• Przestępczości;

• Patologicznych zachowań seksualnych;

• Chorób psychicznych i nerwowych.

WSPÓŁCZYNNIK HUMANISTYCZNY FLORIANA ZNANIECKIEGO (prekursora polskiej socjologii)

Jest to pewna dyrektywa metodologiczna nakazująca badaczowi kultury, uwzględnienie tego znaczenia lub ważności, jakie pewnym przedmiotom lub czynnościom nadają ludzie w określonych zbiorowościach. Przedmioty naturalne, składające się na układy przyrodnicze

F. Znaniecki nazywa RZECZAMI, przedmioty kulturalne WARTOŚCIAMI.

WARTOŚĆ OD RZECZY RÓŻNI SIĘ POSIADANIEM ZNACZENIA.. Zjawiska badane przez nauki o kulturze są obdarzone WSPÓŁCZYNNIKIEM HUMANISTYCZNYM tzn. dane badacza kultury są zawsze danymi „czyimiś” nigdy „niczyimiś”.

ELEMENTARNE POJĘCIA SOCJOLOGICZNE

GRUPA SPOŁECZNA

1. członkowie, ich cechy, zasady określające wspólne zainteresowania, cele, ciągłość jej trwania;

• zadania grupy i funkcje jej członków, środki służące realizacji zadań grupy i mechanizmy psychospołeczne wytwarzane dla realizacji tych zadań ( identyfikacja, solidarność);

3. elementy utrzymujące spójność wewnętrzną grupy(instytucje, normy, system kontroli społecznej, wzory wzajemnych oddziaływań i stosunków);

4. środki i instytucje regulujące wzajemne oddziaływania i stosunki z członkami innych grup;

5. elementy materialne, symbole, wartości stanowiące materialną podstawę trwania i integracji grupy.

ROLA SPOŁECZNA

Wykonywanie pewnych układów czynności w sposób formalnie lub nieformalnie ustalony przez grupy społeczne.

WARIANTY ROLI PIELĘGNIARKI

1. Pielęgniarka jako osoba wyjaśniająca powód pobytu w placówce opieki zdrowotnej

Pacjent obawia się co się z nim stanie, jak przebiegnie leczenie, czy wyzdrowieje itp. Pielęgniarka wprowadza go i jego rodzinę w nową sytuację w sposób rzeczowy i taktowny, zmierzający głównie do uwolnienia chorego od lęku. Lęk wywołuje obniżenie zdolności jednostki do efektywnego działania, paraliżuje ją, utrudnia przystosowanie

2. Pielęgniarka jako wychowawca;

Poziom wykształcenie i kultury chorych jest różny, należy odpowiednio ustawić ich do spraw zdrowia i choroby. Pedagogiczne zdolności pielęgniarki, jej zachowanie podczas pouczania, może być bardziej zrozumiałe i kojące, niż specjalistyczne podejście lekarzy.

3. Pielęgniarka jako zastępczyni rodziny;

Poczucie bezpieczeństwa u pacjenta często jest zachwiane przez izolowanie go od rodziny czy innej grupy odniesienia.

4. Pielęgniarka jako osoba zaufana;

Każda choroba jest związana z emocjonalnym zakłóceniem osobowości. Chory odczuwa konieczność wyswobodzenia się z frustracji, depresji czy obsesji. Pielęgniarka, która to zrozumie nie będzie odczuwała czasu poświęconego pacjentowi za stratę czasu.

WARIANT ROLI OSOBY CHOREJ

• choroba jako stan obiektywny, wymaga leczenia;

mimo to jednostka wykonuje swoje normalne role; występuje przewaga motywacji do aktywności nad sprawnością; może taki stan spowodować, iż nie leczona choroba rozwinie się i doprowadzi do jeszcze gorszych skutków.

• choroba jako stan świadomie symulowany;

występuje jako dążenie do uniknięcia kary np. za czyn przestępczy lub jako brak pozytywnej motywacji do pełnienia ról.

• choroba jako stan niezaakceptowany;

występuje w przypadku gdy jest narzucona, tzw. wpędzanie osoby w rolę chorego ( inni traktują mnie jako chorego, więc widocznie jestem chory i muszę się za takiego uważać).

• choroba jako forma ucieczki;

przed problemami, z którymi jednostka nie może sobie poradzić, co połączone jest z brakiem pozytywnej motywacji.

• aktywne podjęcie roli chorego

PACJENT - ROLA CHOREGO - OBOWIĄZKI I PRZYWILEJE

= musi pragnąć powrotu do zdrowia;

= powinien postarać się o fachową pomoc lekarską i współpracować z lekarzem;

= wolno mu a nawet powinien zawiesić swoje czynności i obowiązki;

= traktuje się go jako potrzebującego opieki i nie mogącego wyzdrowieć na zasadzie swojej woli i decyzji.

OBOWIĄZKI PACJENTA
KARTA ZDYSCYPLINOWANEGO PACJENTA
Pacjent powinien:
1. Zachowywać się kulturalnie,
2. Przestrzegać higieny osobistej oraz utrzymywać właściwy stan sanitarny swojego otoczenia,
3. Nie zakłócać spokoju innym chorym oraz przestrzegać czasu wyznaczonego na tzw. ciszę nocną,
4. Stosować się do ustalonego porządku pracy oddziału,
5. Posiadać odpowiednie dokumenty (dowód tożsamości, skierowanie, potwierdzenie posiadania ubezpieczenia zdrowotnego),
6. Nie opuszczać terenu szpitala bez ustalenia tego z personelem zakładu leczniczego,
7. Stosować się do zaleceń lekarza,
8. Nie zaniechać przyjmowania leków i nie poddawać się żadnym zabiegom medycznym bez zezwolenia lekarza,
9. Współpracować z personelem placówki w wykonywaniu czynności zmierzających do poprawy stanu zdrowia chorego,
10.Uzyskać zgodę na spożycie lub podanie do spożycia innym pacjentom żywności i napojów przyniesionych spoza placówki,
11.Szanować własność placówki,
12.Złożyć do depozytu wszystkie wartościowe przedmioty będące w jego posiadaniu,
13.Wykupić przepisane leki i zażywać je według stosowanych zaleceń.

Pacjentowi nie wolno:
1. Przechowywać na terenie placówki artykułów żywnościowych łatwo psujących się,
2. Wnosić do placówki ani spożywać napojów alkoholowych,
3. Palić tytoniu,
4. Stosować środków odurzających.

LEKARZ - ROLA PROFESJONALNA

Oczekuje się, że:

• zastosuje wysoki poziom wiedzy i umiejętności;

• będzie działać dla dobra pacjenta a nie tylko dla własnych korzyści;

• będzie obiektywny i emocjonalnie obojętny wobec pacjenta;

• będzie przestrzegać zasad etyki zawodowej;

Prawa:

• otrzymuje prawo fizykalnego badania pacjenta i wglądu w intymne sfery jego życia;

• otrzymuje znaczną autonomie w praktyce zawodowej;

• zajmuje pozycję autorytatywną w stosunku do pacjenta.

TALCOTT PARSONS (amer. socjolog, przedstawiciel tzw. szkoły funkcjonalnej w socjologii)

• Medycyna jako instytucja kontroli społecznej;

• Równowaga systemu społecznego zależy od właściwego umotywowania uczestników systemu do pełnienia ról społecznych. Choroba stanowi zagrożenie, gdyż umożliwia uprawomocnienie wycofywania się z ról. Dlatego wymaga ona oficjalnej regulacji społecznej;

Choroba jest dewiacyjną rolą społeczną;

Eliot Freidson - inny amerykański socjolog wyróżnił dwa rodzaje dewiacji ról:
1. Pierwotną, gdy odchylenia w stanie zdrowia modyfikują jedynie sposób pełnienia dotychczasowych ról społecznych,
2. Wtórną, kiedy choroba zmusza do przyjęcia nowych ról społecznych.
Podstawowe znaczenie mają tutaj cztery wymiary choroby:
- czas jej trwania,
- zakres i możliwości wyleczenia,
- stopień niezdolności,
- potencjalna degradacja a zwłaszcza piętno społeczne

• SPOŁECZNE KONSEKWENCJE CHOROBY

1. Choroba wyłącza jednostkę z pełnienia ról;

2. Zachodzi wymóg aktywności pacjenta;

3. Zachodzi wymóg akceptacji nowej sytuacji, zwłaszcza pobytu w szpitalu;

4. Pojawia się zależność społeczna od personelu służby zdrowia;

5. Zachodzi konieczność wsparcia materialnego jednostki;

Zagrożenie chorobą grupy, z której wywodzi się jednostka (choroby zakaźne, alkoholizm, narkomania, inne choroby społeczne).

ŚRODOWISKO SPOŁECZNE - Określa ogół jednostek, kręgów społecznych, grup i innych zbiorowości, z którymi osobnik styka się w ciągu swojego życia i które wywierają wpływ na jego zachowanie. Jest zbiorem ludzi otaczających jednostkę a jego zakres jest wyznaczony stycznościami z tymi ludźmi.

STYCZNOŚĆ SPOŁECZNA - Pewien układ lub układy, złożone przynajmniej z dwóch osób oraz pewnej wartości, która jest przedmiotem tej styczności; jest istotnym elementem więzi społecznej.

WIĘŹ SPOŁECZNA - Ogół stosunków, połączeń i zależności łączących ludzi w trwałe zbiorowości.

KONTROLA SPOŁECZNA - W każdej grupie powstaje system kontroli społecznej utrzymujący postępowanie swoich członków w ramach pożądanych wzorów, obowiązków, norm, dokonujący represji zachowań niepożądanych, nagradzający zachowania pożądane, uniezależniający trwanie grupy od indywidualnych decyzji jej członków.

SOCJALIZACJA - Modeluje sposoby zaspokajania popędów biologicznych, ale samych popędów nie usuwa, daje jednostce nawyki, umiejętności zachowania się w różnych sytuacjach społecznych i naturalnych, daje możność przystosowania się.

SOCJALIZACJA

1. (włączając wychowanie) uczy dyscypliny panowania nad popędami i potrzebami, zaspokajania ich w sposób przewidziany w danym społeczeństwie, uczy panowania nad odruchami i emocjami oraz zachowania zgodnego z obyczajem czy korzyścią jednostek.

2. Wpaja aspiracje do tego, aby osiągnąć pewne rzeczy czy cechy pożądane naśladować bohaterów, osiągnąć zamożność, dążyć do uznania.

3. W toku socjalizacji jednostka przyswaja sobie wiedzę i umiejętności grania ról społecznych, uczy się spełniać swoim zachowaniem oczekiwania innych i przystosowywać swoje postępowanie do postępowania innych osób.

4. Daje sprawność i kwalifikacje zawodowe oraz umiejętności techniczne potrzebne do życia w danej cywilizacji.

Mikrostruktura

ułożenie jednostek, ich ról i stosunków w całość mniej lub więcej zharmonizowaną, tzn. w taką, w której zasady wzajemnego przyporządkowania nie utrudniają funkcjonowania grupy. Mikrostrukturami są grupy małe, kilku lub kilkunastoosobowe.

Makrostruktura

porządkuje największe elementy składowe społeczeństw globalnych. przyporządkowanie wielkich elementów składowych tzn. klas, warstw, kategorii zawodowych wielkich społeczności terytorialnych.

Wsparcie społeczne

Jest to wsparcie człowieka płynące z powiązań z innymi ludźmi, grupami społecznymi czy całym społeczeństwem.

(może być emocjonalne lub materialne)

WSPARCIE

• Składa się nań wsparcie emocjonalne, oceniające, instrumentalne, informacyjne;

• Działa buforowo, osłaniająco i ochraniająco jednostkę przed niekorzystnymi wpływami i doświadczeniami;

• Efekt buforowy wsparcia wynika z faktu, że jest ono konsekwencją relacji międzyludzkich, w których znaczącą rolę odgrywa:

• Liczba osób wyrażających gotowość udzielenia wsparcia,

• Zasoby, które mogą być uruchomione w celu zapewnienia wsparcia,

• Zakres, w którym osoby z otoczenia chcą udzielać wsparcia;

• Rodzina dostarcza zasobów do codziennego radzenia sobie ze stresem. Stopień w jakim rodzina podziela z chorym emocje związane z chorobą i reakcje na nią warunkują strategię radzenia sobie z tą trudną sytuacją.

• W przypadku choroby szczególnego znaczenia nabiera wsparcie emocjonalne, rozumiane jako dzielenie myśli i uczuć z innymi. Wsparcie emocjonalne jest szczególnie istotne w sytuacjach ważnych życiowych kryzysów, kiedy to wyrażanie swoich uczuć i podzielenie się nimi z innymi osobami, staje się próbą rozładowania napięć charakterystycznych dla tej sytuacji kryzysowej.

• Organizowanie efektywnego wsparcia powinno opierać się na następującym modelu organizacyjnym:

KROK I: rozpoznawanie

KROK II: planowanie

KROK III: realizowanie

KRKO IV: ocenianie

ZACHOWANIA ZDROWOTNE W CHOROBIE

• Zachowania w chorobie czyli reakcja na obawy choroby są uzależnione od tego, jakie wyobrażenia o chorobie i jej źródłach i konsekwencjach posiada sama jednostka, czy i na ile wyobrażenie to pokrywa się z racjonalnym sposobem postępowania. Dlaczego pewna kategoria ludzi nie leczy się?

• Zachowania zdrowotne obejmują swym zakresem ogół nawyków, zwyczajów, postaw odnoszących się do zdrowia w wymiarze jednostkowym i społecznym.

• Do zachowań w zdrowiu należą:

• Zachowania podejmowane przez osobę zdrową w celu uzyskania jeszcze lepszego stanu zdrowia;

• Zachowania profilaktyczne- uczestnictwo w badaniach przesiewowych oraz inne zachowania w celu uniknięcia zachorowania;

• Zachowania osób uznanych za zdrowe ale bardziej niż przeciętnie narażonych na zachorowania, zmierzające do zapobiegania skutkom zagrożenia;

• Zachowania prokreacyjne - w celu zajścia w ciążę i prawidłowego jej przebiegu.

• Zachowania chroniące środowisko.

J.Wardl i A. Steptoe wyróżnili 5 klas zachowań zdrowotnych:

1. Unikanie używek

2. Pozytywne praktyki zdrowotne - ćwiczenia fizyczne, odpowiednia ilość snu, używanie filtrów przeciw słonecznych, częste mycie zębów, itp.

3. Zwyczaje żywieniowe - ilości spożywanych takich produktów jak mięso, owoce, sól, tłuszcze zwierzęce, ilość posiłków dziennie itp.

4. Bezpieczeństwo komunikacyjne- używanie pasów bezpieczeństwa, bezpieczna prędkość, trzeźwość

5. Zachowania profilaktyczne -badania kontrolne u lekarzy specjalistów (dentysta, ginekolog, internista, okulista), pomiar ciśnienia tętniczego, samobadanie piersi i jąder, badania cytologiczne.

BARIERY ŚRODOWISKOWE ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH

1. Osobowościowe i społeczne cechy jednostki;

2. Wiedza medyczna „laika” powstała na podłożu (1), w wyniku zetknięcia z informacjami, pojęciami, tradycją i przesądami. Tworzą się wtedy przekonania, postawy, nawyki dotyczące zdrowia i choroby;

3. Trwałe przekonania i postawy decydują o wartościowaniu zdrowia na tle innych wartości.

4. Z tego wartościowania wyrastają potrzeby zdrowotne danego środowiska i konkretnej jednostki.

5. Potrzeby zdrowotne, wspólnie z innymi czynnikami determinują oczekiwania i postawy wobec opieki zdrowotnej.

- ZACHOWANIA BIOPOZYTYWNE I BIONEGATYWNE

( zachowania korzystne dla zdrowia i niekorzystne dla zdrowia);

• NIEFACHOWY SYSTEM PORAD

Korzystanie z niego jest nie tylko uzależnione od barier środowiskowych i psychologicznych lecz również od barier instytucjonalnych

W opinii pacjentów liczą się:

- warunki pracy w przychodni;

• stosunek lekarzy i personelu medycznego uznawany za niezadowalający.

Niefachowy system porad - charakteryzuje specyficzne zachowania w chorobie. Bezpośrednią reakcją na niedomaganie jest niezorganizowane poszukiwanie pomocy przez zasięgnięcie rady rodziny i przyjaciół. Udzielane rady wpływają na wybór (pójście do znachora, stosowanie leków bez przepisywania, zgłoszenie się do lekarza).

ZDADNIA SŁUŻBY ZDROWIA

1. objęcie leczeniem chorych nie leczących się;

2. kształtowanie właściwych postaw i zachowań w środowisku;

3. rozeznanie w środowisku: - poziom zbiorowości( adresata oświaty zdrowotnej)

- strukturę społeczno-demograficzną

- wyobrażenia i postawy wobec zdrowia i choroby.

4. oddziaływanie na jednostkę - z teorii osobowości wynikają dwie ważne dyrektywy postępowania, którymi należy się kierować w kształtowaniu pożądanych zachowań zdrowotnych;

1. osobowość pacjenta jest zmienna, a więc można na nią wpływać, należy uwzględniać potrzeby i dążenia pacjenta;

2. indywidualne cechy chorego, takie jak wiek i wykształcenie. Istotny jest też rodzaj

i stan zaawansowania choroby;

• pobyt w szpitalu wymaga nie tylko pokonania stresu jakim jest świadomość choroby

i dolegliwości z nią związane; „szpital” sam w sobie jest stresorem dodatkowym

o niebagatelnym znaczeniu . W szpitalu chory przestaje sam decydować o sprawach swojego zdrowia, ponadto ma poczucie ograniczenia prywatności i ingerencji w nią. Do tego dochodzi obawa o losy rodziny, niezaspokojone aspiracje zawodowe itp. Wszystko to rodzi poczucie zagrożenia i lęk. Takie stany nie mogą sprzyjać leczeniu, mogą one być natomiast źródłem nasilenia konfliktów z innymi pacjentami i personelem.

• Podstawowe zadanie polega na zaspokojeniu potrzeby bezpieczeństwa.

• Konieczna jest większa identyfikacja z celami szpitala - nie może być tak, że „dobry” pacjent to taki, który nie uskarża się, nie absorbuje sobą i podporządkowuje się biernie przepisom i poleceniom. Od pacjenta nie powinno się wymagać już cierpliwego znoszenia losu. Cierpliwym powinien być raczej lekarz..

W kształtowaniu zachowań bio-pozytywnych w chorobie biorą udział oprócz personelu medycznego także osoby bliskie pacjentowi, zwłaszcza rodzina.

ZACHOWANIA POZYTYWNE W ZDROWIU

istnieje związek między zachowaniami zdrowotnymi a potrzebami, te ostatnie stanowią siłę motoryczną zachowań.

♦potrzeby elementarne - kojarzy się głównie z potrzebami fizjologiczno - biologicznymi, które są wspólne dla wszystkich ludzi, choć mogą się różnie przejawiać i są różnie zaspokajane.

♦potrzeby kulturowe - wyższego rzędu; def. tradycyjna :” potrzeba = brak czegoś wprowadzający organizm w niepożądany stan i stanowiący zwykle motyw do działania w kierunku odpowiedniej zmiany tego stanu, czyli zaspokojenia potrzeby”. Wg tej definicji potrzeby utożsamia się z potrzebami organizmu. Nie wspomina się o potrzebach jako o sile motorycznej rozwoju, mechanizm zaspokajania potrzeb wiąże się bowiem z pojawieniem się coraz nowych potrzeb i w ten sposób cykl się powtarza na coraz wyższym poziomie.

 Związek między frustracją potrzeb a reakcjami ucieczki lub agresji. Frustracja potrzeb (niemożność ich zaspokojenia) rzutuje bardzo wyraźnie na stany zdrowia psychicznego(złe samopoczucie, depresje, nerwice, ) oraz zachowania aspołeczne jednostek i zbiorowości.

 wg Kazimierza Dąbrowskiego niezaspokojenie potrzeb może w konsekwencji przyczynić się do dezintegracji pozytywnej. Istotną rolę odgrywa tutaj to, czy jednostka godzi się z taką frustracją i przystosuje do niej, czy też walczy o zmianę warunków i możliwość zaspokojenia potrzeb.

ZACHOWANIA NEGATYWNE W ZDROWIU

• nieracjonalny tryb życia,

• znaczenie bariery środowiskowej mimo formalnego dostępu do świadczeń,

• jeżeli wyobrażenia o chorobie są błędne, jeżeli nie ceni się zdrowia, wówczas zgłaszanie do lekarza jest rzadkie, nie przywiązuje się wagi do systematycznego leczenia, podejmuje dodatkowe, wyczerpujące i szkodliwe dla zdrowia prace;

• im niższe kwalifikacje i poziom ogólny pracowników, tym rzadszy kontakt z instytucją medyczną.(znaczenie czynnego poradnictwa z inicjatywy służby zdrowia).

TEORIA DYSONANSU POZNAWCZEGO- próba wyjaśnienie mechanizmu zachowań antyzdrowotnych wg J. Siegrista, 1991
bazuje na dwóch założeniach:
1. Uważa się ,że ludzie w pewnym stopniu potrzebują ryzykownych zachowań;
2. Szczególny nacisk położony jest na znaczenie procesów poznawczych w obronie zachowań antyzdrowotnych przeciwstawiających się informacjom mówiącym o zagrożeniu jaki niosą ze sobą te zachowania. Na tej podstawie sformułowano 5 typów sposobów wyjaśniania zachowań antyzdrowotnych.
TEORIA DYSONANSU POZNAWCZEGO ( próby wyjaśnienia mechanizmu zachowań antyzdrowotnych wg. J. Siegrista)
Ø     Selektywna ocena informacji: palacz tytoniu uwydatnia te sprzeczne ze sobą informacje, które obniżają (redukują) zagrożenie zdrowotne wynikające z palenia tytoniu. Palenie wywołuje uczucie odprężenia, relaksu→ odprężenie, relaks są stanami pożądanymi z punktu widzenia zdrowia (są prozdrowotne)→ w związku z tym palenie papierosów nie może być niezdrowe;
Ø     Porównanie z bardziej niebezpiecznymi (groźniejszymi) czynnikami ryzyka: palacz tytoniu uważa, że zagrożenie jakie stwarza palenie jest niczym w porównaniu z następstwami narażenia np. na promieniowanie radioaktywne- jakie miało miejsce po katastrofie w Czarnobylu;
Ø     Nieprzyjmowanie do wiadomości możliwości wystąpienia konsekwencji zachowań antyzdrowotnych (to mnie nie dotyczy): palacz przypisuje dwuznaczne znaczenie naukowym informacjom, np. danym statystycznym dotyczącym ryzyka zachorowania lub zgonu z powodu różnych chorób na jakie narażeni są palacze tytoniu. Bagatelizując te informacje, odwołuje się do przypadków zachorowań np. na traka płuc osób nigdy nie palących, które pomimo to zachorowały;
Ø     Przekonanie o panowaniu nad nałogiem(kontrola nałogu): palacz uważa się za osobę, która w każdym momencie może przestać palić, jeśli taka konieczność rzeczywiście wystąpi, np. wskazuje na okresowe zaprzestanie palenia tytoniu;
Ø     Analiza zysków i strat: wskazuje się, że korzyści z zaprzestania palenia są niewielkie, natomiast takie następstwa rzucenia palenia jak przyrost masy ciała i napięcie psychiczne są bardziej niepożądanymi niż samo palenie.

JAKOŚĆ ŻYCIA

Pojęcie „jakości życia” stosowane w medycynie, [ health- related quality of life] jest specyficznym ujęciem, oznacza bowiem jakość życia wyznaczoną stanem zdrowia, głównie występującymi chorobami.

Światowa Organizacja Zdrowia określa „JAKOŚĆ ŻYCIA” jako indywidualny sposób postrzegania przez jednostki ich pozycji życiowej w kontekście kulturowym i systemie wartości, w którym żyją, oraz w odniesieniu do ich zadań, oczekiwań i standardów wyznaczonych uwarunkowaniami środowiskowymi. Zatem JAKOŚĆ ŻYCIA to tyle, co kompleksowy sposób oceniania przez jednostkę jej zdrowia fizycznego, stanu emocjonalnego, samodzielności w życiu i stopnia niezależności od otoczenia, z także relacji ze środowiskiem oraz osobistych wierzeń i przekonań.

W zakres jakości życia WHO włącza:

1. stan fizyczny,

2. stan psychiczny,

3. stopień niezależności,

4. relacje społeczne,

5. relacje ze środowiskiem,

6. religię, wierzenia, przekonania, poglądy.

Stopień oceniania zdrowia przez jednostkę jest częścią jej ogólnego systemu ocen.

Samopostrzeganie zdrowia zdeterminowane jest przez:

• unikanie chorób,

• chęć bycia zdrowym,

• prozdrowotny styl życia,

• zapobieganie chorobom.

Do wyznaczników wymienionych wyżej wymiarów postrzegania zdrowia zalicza się: płeć, wiek, wykształcenie osób dokonujących tej oceny a także:

• występowanie choroby,

• subiektywne poczucie szczęścia,

• subiektywną ocenę stanu zdrowia,

• ograniczenia w rutynowej aktywności życiowej,

• zakres relacji społecznych.

♦ ♦ ♦

Samoocena stanu zdrowia opiera się na subiektywnych doświadczeniach związanych z ostrymi i przewlekłymi chorobami, schorzeniami groźnymi i niegroźnymi, poczuciem zmęczenia i bólu, niemniej postrzeganie własnego zdrowia jest silnie związane z obiektywnymi wyznacznikami zdrowia tj. z chorobowością i obiektywną oceną lekarza.

Samoocena stanu zdrowia zależy od płci i statusu społeczno-ekonomicznego pacjenta, jest związana z sytuacją życiową jednostki i stratyfikacją w społeczności, w której chory żyje.

Analizując JAKOŚĆ ŻYCIA wyznaczoną stanem zdrowia należy uwzględnić następujące elementy:

• możliwości funkcjonalne człowieka [ tj. zdolność do aktywności związanej z zaspokajaniem potrzeb życia codziennego, udział w życiu społecznym, kontynuowanie lub podejmowanie nowych ról społecznych, sprawność emocjonalną, intelektualną, pozycję ekonomiczną],

• sposób postrzegania własnej sytuacji życiowej, poziom dobrego samopoczucia, satysfakcji z życia,

• objawy chorobowe i kondycję fizyczną wynikającą z procesów chorobowych i wieku.

[ ostatnie lata przynoszą szereg badań potwierdzających znaczenie wsparcia społecznego i struktury społecznej w rozumieniu integracji społecznej, dla jakości życia osób z problemami zdrowotnymi. Wsparcie społeczne redukuje stresy, umożliwia adaptację fizyczną i społeczną.]

STRES ZWIĄZANY Z KONIECZNOŚCIĄ HOSPITALIZACJI

• obawy związane z możliwością zmian w obrazie ciała,

• przekonanie, że jest się chorym na raka

• obawa o utratę znaczącego narządu,

• świadomość poważnej choroby,

• brak informacji na co się choruje (nieznajomość diagnozy),

• brak pewności, co to za choroba,

• nieotrzymywanie środków przeciwbólowych, gdy się ich potrzebuje,

• brak informacji o efektach stosowanego leczenia.

SKALA STRESU SZPITALNEGO [ wg Van der Ploega]

1. ból,

2. brak osoby, z którą można by przedyskutować swój stan,

3. niedostateczna informacja,

4. lekarze nie udzielający informacji,

5. przyjęcie do szpitala,

6. operacja, skierowanie na dodatkowe konsultacje,

7. traktowanie człowieka jako przypadek, a nie jako chorego,

8. umierający pacjenci,

9. „leżenie i czekanie”,

10. lekarze używający niezrozumiałej terminologii,

11. otwarte rany,

12. uboczne skutki stosowanych leków

13. mówienie o śmierci,

14. znieczulenie miejscowe,

15. odmienne diagnozy wypowiadane przez różnych lekarzy,

16. brak komunikacji pomiędzy lekarzem a rodziną,

17. badanie lekarskie, które powoduje trudności w oddychaniu.

NIEWIELKI WPŁYW NA SAMOPOCZUCIE CHORYCH MAJĄ:

• bycie otoczonym dziwnymi urządzeniami (aparaturą medyczną),

• konieczność używania szpitalnych ubrań,

• spanie w obcym łóżku,

• jedzenie posiłków o wyznaczonych porach (innych niż w domu),

• konieczność dzielenia sali szpitalnej z nieznaną osobą.

ROZMOWA TERAPEUTYCZNA

1. partner powinien dysponować czasem,

2. powinien słuchać z całą uwagą,

3. brać poważnie mnie i moje sprawy,

4. być blisko, lecz zarazem nie narzucać się,

5. unikać sloganów i frazesów,

6. szukać odpowiedzi razem ze mną, a nie zmuszać do przyjęcia tej, którą z góry założył.

NIE POTRAFIMY WŁAŚCIWIE SŁUCHAĆ, JEŻELI:

• spieszymy się,

• myślimy o sobie,

• przerywamy wypowiedzi chorego,

• pytamy dwa razy o to samo,

• nie zadajemy pytań w ogóle,

• zmieniamy temat, zakładamy, ze wiemy co chory powie,

• nadmiernie reagujemy na niektóre słowa,

• mamy krytyczny stosunek do rozmówcy (wg P. Kaye)

ŚMIERĆ I UMIERANIE

WARUNKI WPŁYWAJĄCE NA „SZYBKIE UMIERANIE” W ERZE PRZEDNAUKOWEJ

1. niski poziom technologii medycznej,

2. późne wykrywanie chorób lub warunków powodujących umieralność,

3. prosta definicja śmierci(np. ustanie akcji serca),

4. wysoki poziom umieralności z powodu chorób ostrych,

5. wysoki poziom wypadkowości prowadzącej do śmierci,

6. fatlistyczna bierność w stosunku do człowieka skazanego na śmierć.

WARUNKI WPŁYWAJĄCE NA „POWOLNE UMIERANIE” W ERZE WSPÓŁCZESNEJ

1. wysoki poziom technologii medycznej,

2. wczesne wykrywanie choroby lub warunków powodujących umieralność,

3. złożona definicja śmierci ( np. nieodwracalne ustanie wyższych czynności mózgu),

4. wysoki poziom umieralności z powodu chorób przewlekłych i degeneracyjnych,

5. wysoki poziom wypadkowości prowadzącej do śmierci,

6. orientacja lecznicza i aktywna w stosunku do umierającego, w związku z przypisywaniem wysokiej wartości przedłużania życia.

„Dwie rzeczy wiecznie na człeka dybią,

I choćbyś nawet, w twych żądzach rzadki,

Do skromnej schronił się chatki

I miał w swych żyłach krew rybią,

Nigdy Cię one nie chybią,

Bo to są: śmierć i podatki”.

Felicjan Faleński (1825-1910)

Analizując treść lęków związanych ze śmiercią R. Schultz wymienia osiem czynników, stanowiących potencjalne źródła odczuwanego niepokoju:

1. Cierpienie fizyczne- powolne umieranie i towarzyszący mu ból. Poczucie beznadziejności i bólu jest jedną z bardziej przeraźliwych wizji okresu przedśmiertnego.

2. Poniżenie - cierpieniom fizycznym poprzedzającym śmierć często towarzyszą takie objawy jak wymioty, niemożność kontrolowania procesów wydalania itp.

3. Zmiany zachodzące w ciele - wychudzenie, deformacje, zmiana głosu, wyrazu twarzy mogą budzić przerażenie zarówno u samego chorego, jak i osób z nim przebywających.

4. Uzależnienie od innych.

5. Konsekwencje naszej śmierci dla innych - poczucie, że zostawiamy osoby, którym nasze odejście sprawi ból, które ponadto mogą bez nas cierpieć różne niedostatki i niewygody, dręczy wiele osób.

6. Przerwanie realizacji ważnych zadań życiowych.

7. Nieistnienie - poczucie pustki i niemożność wyobrażenia sobie, że nas po prostu może nie być.

8. Kara za grzechy - lęk przed karą może pojawić się u osób bardzo religijnych. ( R. Schultz - The Psychology of Death, Dying and Berevement

Do wyżej wymienionych czynników warto dodać lęk przed nieznanym. Śmierć - wszystko to czego się doświadcza w jej obliczu,, a także to co ewentualnie następuje po niej - jest wielką tajemnicą.

ŚWIADOMOŚĆ UMIERANIA

1. Świadomość zastrzeżona

(sytuacja w której pacjent nie zdaje sobie sprawy ze zbliżającej się śmierci, chociaż, wszyscy o tym wiedzą);

2. Świadomość podejrzana

(sytuacja, w której pacjent podejrzewa, a inni wiedzą i próbuje potwierdzić lub unieważnić swoje podejrzenie);

3. Świadomość wzajemnego udawania

( sytuacja, w której każda ze stron określa pacjenta jako umierającego, ale wszyscy udają, że tak nie jest)

4. Świadomość otwarta

( sytuacja, w której zarówno personel służby zdrowia, jak i pacjenci są świadomi zbliżania się śmierci i wszyscy zachowują się zupełnie otwarcie)

„DOBRA ŚMIERĆ” - WIELOKULTUROWE PROBLEMY OPIEKI NAD KOŃCOWĄ FAZĄ ŻYCIA - konferencja zorganizowana w szpitalu Mount Sinai w Nowym Jorku - październik 2002

1. człowiek jest względnie wolny od bólu;

2. cierpienie zostało sprowadzone do minimum;

3. potrzeby społeczne i emocjonalne zostały zaspokojone;

4. człowiek jest niezależny i może funkcjonować;

5. konflikty osobiste i społeczne zostały rozwiązane;

6. Pozostaje wolny wybór pomiędzy sprawowaniem i zrzeczeniem się kontroli nad rozmaitymi aspektami swojego życia.

Poza bólem fizycznym łagodzić tez trzeba cierpienia duchowe: - STRACH, - NIEPOKÓJ, - OSAMOTNIENIE, - REZYGNACJĘ,

-DEPRESJĘ.

Zamiast pozwalać umierać ludziom w stresie, trzeba im zapewnić pomoc w umieraniu, pomoc, która obok łagodzenia bólu poszerzona będzie o opiekę socjalną - taką, jaką zapewnia się w hospicjach i jakiej od dawna służy szpitalne duszpasterstwo.

ETAPY UMIERANIA

1. ZAPRZECZENIE I IZOLACJA,

2. ZŁOŚĆ,

3. NEGOCJACJA,

4. DEPRESJA,

5. AKCEPTACJA

(Wg Elisabeth Kubler- Ross)

Problemy, przed którymi staje medycyna w sytuacjach ostatecznych koncentrują się między innymi na próbach odpowiedzi na pytanie o to jak współczesna medycyna ma realizować przewodnie zasady:

1. Działać dla dobra pacjenta,

2. Zgodnie z jego wolą,

3. Nie szkodzić choremu.

Uszanowanie ludzkiej godności w obliczu śmierci wymaga tak wielkiej zdolności do samodzielnego osądu sytuacji, że mówić można właściwie o SZTUCE ZANIECHANIA.

Zarówno lekarze i personel pielęgniarski, jak i pacjenci i ich krewni stoją przed tym samym, zasadniczym problemem:

nakaz dbania o dobro pacjenta wymaga uwzględnienia nie jednego, ale wielu aspektów, dlatego należałoby go realizować metodą „optymalizacji”, a nie „maksymalizacji”.

Nadmierna terapia jest sprzeczna z zasadniczym celem- dobrem pacjenta, a niedostateczne uśmierzanie bólu wykracza przeciwko zasadzie Hipokratesa: ZAKAZOWI SZKODZENIA.

ZACHOWANIA W ŻAŁOBIE

Proces przeżywania żałoby odnieść można do trzech sfer doznań jednostki:

1. somatycznej,

2. psychicznej,

3. społecznej,

Reakcja na śmierć może się uzewnętrzniać we wszystkich trzech sferach i w każdej z nich posiadać swoistą dynamikę.

To przechodzenie przez trzy etapy, których zadania można sformułować następująco:

1. Odłączenie więzi posiadanych ze zmarłym;

2. Przystosowanie się do środowiska pozbawionego zmarłego;

3. Tworzenie nowych relacji (zarówno do zmarłego, jak i relacji z innymi ludźmi.

1

3

---