Wydział Nauk Historycznych i Społecznych Kościół a ekonomia i proces globalizacji ks. dr Artur Wysocki

IV. Podstawowe zasady KNS w życiu ekonomicznym

1. Przegląd

• Personalizm - godność osoby ludzkiej

• Dobro wspólne i powszechne przeznaczenie dóbr

• Solidarność

• Pomocniczość

• Miłość i sprawiedliwość społeczna

• Prawda i wolność - wartości

• Jedność wszystkich zasad i wartości

2. Personalizm - godność osoby ludzkiej

• Szczególna godność człowieka - społeczeństwo, jego organizacja, życie społeczne - rola służebne w rozwoju człowieka; równość co do godności

• Człowiek - „drogą Kościoła” (RH 14);

• Wymiar ekonomiczny podporządkowany charakter w służbie człowiekowi;

• Prawa i obowiązki człowieka (w sferze ekonomicznej):

• Prawo do pracy; prawo do sprawiedliwej zapłaty; prawo do strajku; prawo do wypoczynku;

• Prawo do własności prywatnej; prawo do współwłasności środków produkcji; prawo do korzystania z dóbr materialnych dla zaspokojenia potrzeby rozwoju integralnego i prowadzenia godnego życia (w rodzinie)

• Prawo do inicjatywy gospodarczej

• W nauce chrześcijańskiej korelatem praw są zawsze obowiązki

• Praca jako czynnik produkcji - człowiek nie jest tylko jednym z elementów procesu produkcji, jest podmiotem pracy i ostatecznym jest sensem i znaczeniem

3. Dobro wspólne i powszechne przeznaczenie dóbr

• PPD a DW [natura (stworzenie) - kultura (całość wytworów ludzkich)]

• PPD - naturalny i pierwotny charakter prawa; Bóg stwarza i oddaje świat człowiekowi; obecnie to zdobycze techniczne i naukowe decydują o bogactwie i sile narodów, ich podział również musi uwzględniać PPD (CA 32)

• DW - całość wytworów ludzkich, ale także dobro otrzymane w akcie stworzenia - por. podziałały ziemi, oceanów, przestrzeni powietrznej, czy kosmosu (początki)

• PPD a własność prywatna (podporządkowany charakter)

• Dobro wspólne:

• „suma warunków życia społecznego, jakie bądź zrzeszeniom, bądź członkom społeczeństwa pozwalają osiągnąć pełniej i łatwiej własną doskonałość” (KDK 26)

• Zasada dobra wspólnego ukierunkowuje działalność całej społeczności (państwa, czy całej ludzkości)

• Każdy człowiek i cała społeczność, zobowiązani do tworzenia dobra wspólnego oraz mają prawo z niego korzystać (min. właściwy podział dóbr materialnych)

• Dobro wspólne a dobro indywidualne (element, cześć)

• Dobro wspólne a dobro osoby (nie może być sprzeczności - osoba podstawa i „kryterium” dobra wspólnego)

• PPD a opcja preferencyjna wobec ubogich

4. Pomocniczość

• Sformułowana przez Piusa XI

• „… niewzruszoną przecież pozostanie najwyższa zasada filozofii społecznej, której ani podważać, ani osłabiać nie wolno: jak jednostkom ludzkim nie wolno odejmować i przekazywać społeczności tego, co jednostki te z własnej inicjatywy i własną mogą wytworzyć pracą, tak samo jest naruszeniem sprawiedliwość, gdy się to, co mniejsze i niższe społeczności wykonać i dokonać mogą, przydzielić większym i wyższym władzom społecznym; poza tym wyrządza to szkodę wielką i podrywa porządek społeczny. Wszelka czynność społeczna bowiem powinna w pojęciu i istocie swojej wspomagać członki ciała społecznego, nigdy zaś ich nie rozbijać, ani nie wchłaniać” (QA 80)

• Potrzeba-konieczność pomocy-interwencji:

• a) niezdolność do wypełnienia swoich obowiązków

• b) zadanie możliwe do wypełnienia tylko przez większą jednostkę

• Schemat:

Państwa, organizmy społeczne większe i silniejsze

Jednostki, małe grupy, małe i słabe państwa i instytucje

• Podstawa tej zasady także w osobie ludzkiej - pierwszeństwem jej i jej rozwoju nad państwem, większą społecznością

• Wymaga rozwoju wszelkiego typu struktur pośrednich w społeczeństwie - wynika z natury człowieka (por. QA)

• Por. np. odpowiedzialna praca, inicjatywa gospodarcza, zarządzanie poszczególnymi działami gospodarki w krajach rozwijających się

5. Solidarność

• Szerzej omówiona przez Pawła VI w „Populorum progressio”, następnie rozwinięta przez JPII w SRS i BXVI CV.

• Oznacza: wspólne realizowanie wyznaczonych celów; zgodność w działaniu i wzajemne wspieranie się

• Realne zobowiązanie i zaangażowanie na rzecz dobra wspólnego (nie jest to kwestia uczuć i chęci)

• Podstawą - społeczna natura człowieka

• Dla chrześcijan dodatkowe uzasadnienie w solidarności Boga z człowiekiem w osobie Jezusa Chrystusa

• Jej rozwój spowodowany szczególnym wzrostem współzależności międzyludzkiej i między narodami - na płaszczyźnie globalnej (SRS 38)

• Szczególnie ważna przy realizacji zadań wymagających zaangażowania wielu ludzi, czy nawet państw, zadań na płaszczyźnie globalnej, por. kwestia zmian klimatycznych

• Współpraca, ale też pomoc słabszym

6. Miłość i sprawiedliwość społeczna

• Sprawiedliwość - oddać każdemu to, co mu się należy

• Św. Tomasz z Akwinu: 3 wymiary sprawiedliwości

prawna (legalna), rozdzielcza (dystrybucyjna) i wymienna (komutatywna)

społeczność-państwo

jednostka jednostka

• Sprawiedliwość społeczna - wraz z rozwojem „kwestii społecznej”; oddać każdemu to co się mu należy z racji jego niezbywalnej godności wg porządku dobra wspólnego;

• Dotyczy rzeczy i spraw w porządku materialnym i duchowym

• Od Leona XIII, szczególny wkład w rozwój pojęcia Pius XI

• Podstawowa zasada w stosunkach społecznych, regulująca życie międzyludzkie; także w relacjach międzynarodowych

• Jej zadaniem jest budowa ładu, wprowadzanie porządku w relacje społeczne i międzynarodowe

• Jest wymogiem, koniecznością, progiem minimalnym: „przynajmniej to, co się należy według sprawiedliwości”;

• Termin „miłość społeczna” pochodzi najpewniej od św. Tomasza; pełniejsze zastosowanie w KNS i nadanie jej właściwej treści - Pius XI;

• Miłość jako cnota moralna a miłość jako zasada regulująca życie społeczne:

• Benedykt XV, encyklika o pokoju Pacem Dei munus z 23 maja 1920 r.: „Nie ma bowiem innego prawa miłości ewangelicznej dla poszczególnych jednostek, a innego dla państw i narodów, tworzonych przecież z poszczególnych ludzi”

• Społecznotwórczy charakter miłości:

• Św. Augustyn: „Dwie miłości zbudowały dwa miasta: miłość siebie, posunięta aż do pogardy Boga, zrodziła miasto ziemskie; miłość Boga, posunięta aż do pogardy siebie, zrodziła miasto niebieskie” (Państwo Boże XIV, 28)

• Miłość jako podstawowa-najważniejsza zasada życia społecznego:

• „Jednak nawet wówczas, gdyby człowiek wszystko otrzymał, co mu się ze sprawiedliwości należy, zostałoby jeszcze bardzo szerokie pole dla działania miłości. Sprawiedliwość bowiem, nawet najwierniej przestrzegana, sama z siebie może wprawdzie usunąć przyczyny walk społecznych, nigdy jednak nie zdoła złączyć serc i umysłów. […] A bogate doświadczenie dowodzi, że gdy tej łączności braknie zawodzą nawet najmędrsze przepisy” (Pius XI, QA 137)

• Miłość musi mieć jednak oparcie w sprawiedliwości i być w niej zakotwiczona inaczej staje się nieuporządkowanym uczuciem, emocją, która może prowadzić w niewłaściwym kierunku (cf. BXVI - „miłość w prawdzie”)

• „Sprawiedliwość jutra będzie tym, co dzisiaj nazywamy caritas, tak samo jak sprawiedliwość dzisiejsza jest wczorajszą caritas” (Ch. Gide, Solidarité ou charité).

• „Cywilizacja miłości” (Paweł VI, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1977”; JPII, DM 14; SRS 33, CA10).

• „In necessariis unitas, in dubiis libertas, in omnibus caritas” - Św. Augustyn

7. Prawda i wolność - wartości

• „Wartości społeczne wyrażają ocenę tych określonych aspektów dobra moralnego, które zasady chcą uzyskać, przedstawiając się jako punkty odniesienia dla właściwej budowy i prowadzenia uporządkowanego życia społecznego” (KNSK 197);

• „Wszystkie wartości społeczne są nieodłącznie związane z godnością osoby ludzkiej, sprzyjając jej autentycznemu rozwojowi” (KNSK 197);

• „Prawda, sprawiedliwość i wolność to wartości, które wypływają i czerpią moc do rozwoju z wewnętrznego źródła miłości” (KNSK 205);

• Prawda: „Im bardziej osoby i grupy społeczne starają się rozwiązywać problemy społeczne zgodnie z prawdą, w tym większym stopniu odstępują od samowoli i stosują się do obiektywnych wymogów moralności” (KNSK 198)

• Wolność: to najwyższy znak Bożego obrazu w człowieku.

• „Nie należy zawężać znaczenia wolności i rozpatrywać jej w perspektywie czysto indywidualistycznej i sprowadzać do samowolnego i niekontrolowanego korzystania ze swej autonomii” (KNSK 199)

• „Pełnia wolności polega na rozporządzaniu sobą, w świetle autentycznego dobra, wpisanego w horyzont powszechnego dobra wspólnego” (KNSK 200)

2