ROZWÓD W RODZINIE
Rozwód w psychologii pojmowany jest nie jako wydarzenie , ale jako proces , który rozpoczyna się często na wiele lat przed formalnym rozwodem , jest skutkiem i przejawem wieloletniej dezorganizacji w rodzinie . Dla psychologów rozwód nie kończy się z dniem formalnego rozwodu .
Fazy procesy rozwodowego :
faza przedrozwodowa ;
faza okołorozwodowa ;
faza porozwodowa .
Faza przedrozwodowa
Wielu autorów donosi , że w większości rodzin w fazie pierwszej występują konflikty , awantury , w części rodzin są bijatyki , pijaństwo , rękoczyny . W fazie tej występują następujące zjawiska :
rodzice skoncentrowani są na własnych sprawach oraz :
przestają się interesować dzieckiem , które odbiera to jako odrzucenie i pojawiają się u niego formy regresywnego, agresywnego i infantylnego zachowania ;
wciągają dziecko w orbitę własnych nieporozumień małżeńskich , co jest dla niego szokiem , wstrząsem , ma charakter urazowy ; takie postępowanie jest „zbrodnią” wobec dziecka , ponieważ konsekwencje powstałego urazu są nieodwracalne , dziecko czuje się wewnętrznie rozbite z powodu miłości do obojga rodziców ;
naprzemiennie a) i b) ;
faza przedrozwodowa bywa pozornie łagodzona okresami godzenia się rodziców ; dla dziecka jest to „huśtawka” emocjonalna , która wyniszcza zarówno psychikę dziecka , jak i dorosłych ;
dziecko jest przedmiotem walki i sporów rodziców , w tym też o to , z kim ma ono pozostać po rozwodzie ; wzywa się je na świadka , co powoduje u dziecka wystąpienie konfliktu lojalności ;
„milczenie” - dziecko włączone jest w grę pozorów - wszyscy udają , że jest inaczej , niż jest - dorośli udają , że jest dobrze , więc dziecko też udaje , milczy , a często wie więcej , niż myślą dorośli , ponieważ ma znakomity odbiór emocjonalny , czuje , że jest niebezpiecznie , coś „się wali” , ale ponieważ nie może mówić , cały stres nosi w sobie , nie może „wygadać się” , odbiera mu się możliwość redukcji napięcia ;
rodzice przeżywają dramat , ponieważ z badań wynika , że kiedyś marzyli o spędzeniu życia z jednym partnerem ; następują u nich zaburzenia emocjonalne , pojawiają się objawy nerwicowe, dochodzi do wyczerpania emocjonalnego, występuje przewaga emocji negatywnych (smutek , depresja , apatia itp.), które ujawniają w domu , na terenie rodziny; w tej sytuacji nie może być zdrowych emocjonalnie dzieci ;
rodzice wychowują dzieci niekonsekwentnie , występują niedostatki zabiegów wychowawczych , niedostatki procesu socjalizacyjnego ;
rodzice są twórcami atmosfery w rodzinie , zaś dzieci są jej współtwórcami ; w fazie przedrozwodowej występuje atmosfera :
moralnie destrukcyjna , warunkująca wadliwe wychowanie dziecka (H. Spionek) ;
traumatyzująca - charakteryzuje ją to , że dziecko wychowane w niej przeżywa niepokój , niepewność tego , co nastąpi , stałą antycypację lęku , która może przybrać postać „lęku przed lękiem” (I. Obuchowska) ;
nerwowości i napięcia ; dziecko w takiej atmosferze oczekuje nieuniknionej katastrofy , wzbudzony jest w nim lęk, następują zaburzenia uwagi , ogólne złe samopoczucie , obniża się sprawność intelektualna , dziecko czuje się zagrożone i przeżywa ambiwalentne uczucia wobec najbliższych osób (M. Przetacznikowa i Sasułowska) .
Jedną z podstawowych potrzeb dziecka jest potrzeba stałości uczuciowej , czyli pewności , że jest kochane . W konsekwencji opisanych warunków wychowawczych udziałem dzieci rozwodzących się rodziców , często na przestrzeni wielu lat , stają się :
stany niezaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych ;
częściej niż kiedykolwiek negatywne stany emocjonalne , takie jak : gniew , żal , poczucie krzywdy , rozpacz , przygnębienie itp. ;
poczucie winy za rozpad małżeństwa .
Faza okołorozwodowa
Faza porozwodowa
Pojawiają się nowe trudności - nowym źródłem stresu jest osoba matki . Najczęściej w wyniku rozwodu matka musi więcej pracować , by utrzymać siebie i dzieci , w związku z tym ma znacznie mniej czasu na kontakty z dzieckiem , a więc dziecko nie ma ani ojca , ani matki . Poza tym matka , która więcej pracuje , zaczyna przyjmować negatywne zachowania w codziennym funkcjonowaniu (nerwowa , niecierpliwa itp.) , przestaje zajmować się psychicznie dziećmi , nie ma z nimi kontaktu psychicznego . Gdy pojawi się nowy mężczyzna , matka znów zajmuje się własnymi problemami , a nie dzieckiem . Najczęściej upadają też kontakty z ojcem lub są okolicznościowe .
Dzieci wstydzą się , nie chcą przyznawać się , że są z rodzin rozwiedzionych , są nieufne .
Reakcje dzieci na rozwód
I. Obuchowska - rozwód rodziców i skutki , jakie wydarzenie to może pociągać za sobą , mogą oddziaływać na dziecko w jeden lub na dwa sposoby łącznie :
w postaci długotrwałego kumulowania się negatywnych doświadczeń ;
w postaci jednostkowego przeżycia o dużym ładunku emocji .
J. Landis - wymienia następujące sytuacje traumatyzujące , na które potencjalnie narażone jest dziecko rozwodzących się rodziców :
konieczność przystosowania się do zarysowującej się perspektywy rozwodu ;
konieczność przystosowania się do faktu rozwodu ;
zdarzające się wykorzystywanie dziecka przez jedno lub obydwoje rodziców jako „broni” przeciwko drugiemu , i to przed i po rozwodzie ;
separacja od jednego z rodziców , zmiana stosunków rodzice - dziecko ;
obciążenie statusem dziecka rodziców rozwiedzionych , co może ujemnie odbić się na kontaktach z rodzicami ;
konieczność przystosowania się do nowych warunków rodzinnych , jeśli rodzice powtórnie zawierają związek małżeński .
T.Z. Hozman i D.I. Froiland - wymieniają 5 faz reakcji na stres , jaki niesie za sobą dla dziecka sprawa rozwodowa rodziców :
faza „wypierania się” rozwodu - eliminowaniu myśli o rozwodzie towarzyszy izolowanie się od otoczenia , np. odmowa zabawy czy rozmowy z dorosłymi lub zachowania hałaśliwe , męczące dla innych ; ich ukrytym celem jest trzymanie ich z daleka ;
faza „złości” - dziecko próbuje na swój sposób walczyć ; złość kieruje do rodziców , a także do nauczycieli ; faza ta pojawia się wówczas , gdy zaistniałym faktom nie można już zaprzeczać ;
faza „godzenia” - dziecko próbuje pogodzić rodziców , o ile nie doszło do tego w fazie poprzedniej ; jedne dzieci prezentują zaburzenia wymagające większego zajęcia się nimi , inne są ugrzecznione i nadmiernie chętne do spełniania różnych wymagań ;
faza „depresji” - dziecko jest przygnębione , apatyczne , bezradne ; niekiedy przeżywa poczucie winy , żałuje za swoje nieodpowiednie zachowanie wobec rodziców i czuje się odpowiedzialne za to , co nastąpiło ;
faza „pogodzenia się” - dziecko ma świadomość nieodwracalności sytuacji , uczy się akceptować perspektywę dalszego życia tylko z jednym z rodziców i ewentualnym jego przyszłym partnerem .
E. Tyber - ukazuje zachowania dzieci w zależności od ich wieku w chwili rozwodu rodziców :
wiek przedszkolny :
w odpowiedzi na rozwód dzieci odczuwają smutek , częściej płaczą i stają się żądające ;
pojawiają się u nich również zachowania regresyjne , jak ssanie kciuka , bicie rodzeństwa , domaganie się pomocy przy karmieniu ;
chłopcy stają się wrzaskliwi , niespokojni , bardziej gniewni , często niszczą aktywność grupy w przedszkolu i tracą zdolność kooperatywnej zabawy z innymi dziećmi ;
niektóre dziewczynki ujawniają tendencję do bycia doskonałą i nadmiernie koncentrują się na tym , by zachowywać się grzecznie ;
u dzieci w tym wieku pojawiają się również takie objawy , jak : zmory nocne , moczenie nocne , masturbacja ;
ponadto boją się one o odejście rodzica ;
wiek 6-8 lat :
początkową reakcją na rozwód jest również smutek ;
dzieci tęsknią za rodzicem , którego nie ma , a szczególnie intensywnie tęsknią chłopcy za ojcem ;
z uwagi na egocentryzm wieku , dzieci te wykazują wielką tendencję do tego , żeby wierzyć , iż zostały odrzucone przez rodzica , który odszedł ;
dochodzi u nich do zgeneralizowanego odczucia , że z gruntu nie mogą one być kochane ;
to powoduje spadek samoakceptacji , utratę inicjatywy , depresję i trudności w koncentracji uwagi , co manifestuje się ostrym obniżeniem się szkolnych osiągnięć ;
dzieci te mogą starać się przeszkodzić rozwodowi i odbudować początkową , pełną rodzinę ze względu na odczuwane zmartwienie , odnoszące się do samopoczucia rodziców podczas i po rozłamie małżeńskim ;
wiek 9-12 lat :
smutek zamienia się w silny gniew , który dzieci kierują wobec obydwojga rodziców , ale szczególnie wobec tego, który zapoczątkował separację lub jest winny za rozłam ;
dzieci w tej grupie wiekowej są wyjątkowo skłonne brać stronę jednego rodzica przeciwko drugiemu i ustalać winę ; w rezultacie łatwo mogą zostać wplątane w destrukcyjną walkę pomiędzy rodzicami ;
chłopcy wyrażają swój gniew również przez sprawianie poważnych kłopotów samotnym matkom i przez odrzucanie propozycji ojca do spędzenia wspólnego czasu ;
dzieci również przeżywają smutek z powodu rozłamu pomiędzy rodzicami i martwią się o samopoczucie ;
czują się opuszczone , boją się tego , co może nastąpić w ich życiu , a w szczególności czują się bezsilne ;
nie chcą rozwodu , tęsknią za pełną rodziną i za rodzicem , który odszedł ;
u około połowy dzieci z tej grupy wiekowej następuje spadek osiągnięć szkolnych ;
mogą pojawić się skargi somatyczne , np. bóle brzucha , głowy oraz nieudane relacje z rówieśnikami ;
wiek młodzieńczy (adolescencja) :
z jednej strony przystosowują się do rozwodu rodziców lepiej niż młodsze dzieci , ponieważ stają się bardziej niezależni i wycofują się z rodzinnych relacji , angażują się we własne plany i przyszłość oraz nie wymagają już tak wielkiej opieki ;
niektórzy ujawniają pozytywny rozwojowy zryw w reakcji na małżeński rozłam : konstruktywnie uczestniczą w rodzinnych decyzjach , są odpowiedzialni , współczujący , dojrzali i dostarczają stałych , wychowawczych relacji młodszemu rodzeństwu ;
wielu dorastających przeżywa rozwód w sposób negatywny ; czują się zdradzeni , gniewnie odłączają się od rodziny , mogą rozpocząć aktywność seksualną , szczególnie wtedy , gdy są świadkami pozamałżeńskich stosunków seksualnych swoich rodziców ;
niektórzy popadają w depresję , dystansują się od kłopotów rodzinnych i wycofują się z relacji rówieśniczych, zaprzepaszczają różne swoje plany i ambicje odnoszące się do przyszłości ;
adolescenci mogą mieć o wiele większe problemy przystosowawcze , o ile będą wciągnięci w „konflikty lojalności” .
(na podstawie : M. Krupa „Model analityczny przystosowania dziecka po rozwodzie rodziców”)
Kurdeka (1981) opracował schemat analizy przystosowania porozwodowego , według którego dziecko po rozwodzie przechodzi :
fazę poznania , tj. pierwotnego przetwarzania informacji - dziecko uświadamia sobie , że sytuacja jest niebezpieczna i doświadcza pierwszych emocji ;
fazę wtórnego przetwarzania informacji - dziecko próbuje zrozumieć , dlaczego rodzice rozwodzą się i jak ono powinno w związku z tym zareagować ; dokonuje analizy przyczynowej rozwodu i przypisuje odpowiedzialność lub winę za rozpad rodziny konkretnym osobom lub czynnikom .
Emocje i wtórne przetwarzanie kierują próbami psychologicznymi radzenia sobie z sytuacją , a właściwe mechanizmy prowadzą do redukcji negatywnych odczuć i napięć . Niewłaściwe - powodują poczucie nieszczęścia u dziecka .
Doświadczenia dziecka związane z rozwodem muszą być rozpatrywane w kontekście hierarchicznie ułożonych systemów . Kurdeka wyróżnia cztery systemy czynników przystosowania porozwodowego :
makrosystem (wierzenia kulturowe , wartości , postawy dotyczące życia rodzinnego) - mają wpływ na sposób postrzegania rozwodu przez dziecko ;
egzosystem - wsparcie ze strony środowiska , czynniki społeczne (zmiany środowiskowe zaistniałe po rozwodzie , np. zmiana miejsca zamieszkania powoduje zmianę szkoły , kolegów) , formy pomocy rodzinie niepełnej (formalne , nieformalne) ;
mikrosystem - charakter relacji rodzinnych w okresie przed i po rozwodzie , np. związek dziecka z rodzicem nieobecnym , relacja samotny rodzic - dziecko , stosunek ex-małżonków ;
system ontogeniczny - indywidualne zdolności dziecka radzenia sobie ze stresem (chłopcy reagują agresją , dziewczynki - niepokojem) .
Właściwa ocena wydarzeń i własne możliwości zaradcze to ważny czynnik w przystosowaniu do sytuacji kryzysowej . Trafną interpretację umożliwia kondycja poznawcza dziecka . Badania potwierdzają , że wysoki poziom kondycji poznawczej jest podstawowym warunkiem przystosowania .
H. Szczęsna :
wyznaczniki reakcji dzieci na rozwód rodziców :
czynniki osobowościowe - odporność psychiczna , płeć , wiek w chwili rozwodu , subiektywny obraz rodziny z okresu przed rozwodem , fakt posiadania rodzeństwa ;
czynniki sytuacyjne - przebieg konfliktów przed rozwodem , stopień przygotowania do rozwodu , fakt istnienia i rodzaj kontaktów z ojcem przed i po rozwodzie , zakres zmian występujących po rozwodzie .
płeć dziecka - dominuje pogląd , że chłopcy trudniej znoszą rozwód ; pogląd ten zaczyna być wypierany ; pojawiają się nowe głosy , że reakcje u chłopców są bardziej zauważalne , widoczne , „krzykliwe” (agresja , niepodporządkowywanie się , niesubordynacja w szkole itp. ; szereg form zachowania aspołecznego) ; prawdopodobne jest, że u dziewczynek reakcje są równie ciężkie , tylko objawy są bardziej skryte , wewnętrzne (poczucie żalu , zmniejszona samoocena , obniżone poczucie własnej wartości , wadliwy obraz świata itp.) ;
wiek dziecka w chwili rozwodu - istnieją bardzo różne opinie nt. wpływu wieku dziecka na reakcje na rozwód rodziców ; nie ma tu reguły , każdy wiek jest „zły” ;
badania H. Szczęsnej (na podstawie Brzezińskich) :
badanie poziomu samoakceptacji nie ujawniło żadnych różnic pod względem płci ani wieku dziecka w chwili rozwodu - oznacza to , że rozwód wpływa generalnie negatywnie na poziom samoakceptacji u dziecka bez względu na płeć i wiek ;
jedyną zmienną pośredniczącą , która różnicowała wyniki , był kontakt z ojcem po rozwodzie , co oznacza , że ojciec jest bardzo ważną osobą dla dziecka ; w wyniku badań powstały trzy grupy badawcze :
dzieci z częstym i jakościowo dobrym kontaktem z ojcem ,
dzieci z nieregularnym , przypadkowym kontaktem ,
dzieci z brakiem kontaktu z ojcem ;
w przypadku pierwszej grupy poziom samoakceptacji nie różnił się od poziomu u dzieci z rodzin pełnych ; najniższy poziom samoakceptacji wykazały dziewczynki bez kontaktu z ojcem .
D. Field : „ ... dla dziecka rozwód jest zwykle wyrokiem dożywotniego cierpienia .”