Grażyna Skąpska
NIKLAS LUHMANN I TEORIA SYSTEMÓW SPOŁECZNYCH
NIKLAS LUHMANN - ur. W 1927 roku, w Niemczech. Studiował prawo, interesował się filozofią, przede wszystkim filozofią fenomenologiczną Edmunda Husserla i socjologią, głównie teorią systemowo- funkcjonalną Talcotta Parsonsa.
Niklas Luhmann jest teoretykiem systemu społecznego, twórcą kierunku zwanego teorią systemów autopojecznych. Jest to teoria o społeczeństwie jako systemie samoobserwującym się, samoodnoszącym i samoreprodukującym.
Celem analiz Luhmanna było stworzenie ogólnej teorii systemów społecznych- czyli takiej teorii, która pozwoliłaby wyjaśnić wszystkie zjawiska społeczne, niezależnie od ich złożoności oraz skali. Przedmiotem tej teorii jest także sama teoria społeczeństwa- czyli ogólna teoria systemów społecznych jest też metateorią, w której skład wchodzą teorie cząstkowe: począwszy od teorii polityki, gospodarki czy prawa po teorię sztuki czy miłości. Teoria taka ma stanowić podstawę socjologii jako nauki oraz podstawę badań socjologicznych, „uniwersalną teorię socjologiczną”.
Luhmann należy do ścisłej czołówki niemieckich teoretyków społeczeństwa. Jest reprezentantem NEOFUNKCJONALIZMU.
L. reprezentuje w socjologii nurt związany z postmodernizmem, ale jednocześnie krytykuje go. Uważa, że współczesne, ponowoczesne społeczeństwo charakteryzuje się brakiem „wiążącej reprezentacji społeczeństwa w społeczeństwie”.
Nawiązywał do weberowskiej koncepcji nowoczesnego społeczeństwa, które spaja system norm i reguł, przybierających postać systemu prawa odzwierciedlającego systemowe wymogi funkcjonalne: integracji społeczeństwa, jego przetrwania, dostosowania się do środowiska. Są one pozbawione aksjologii.
Prekursorem podejścia systemowego jest H. Spencer. Jego koncepcja społeczeństwa jako organizmu stała się inspiracją dla całościowych, a zarazem kontekstowych analiz zjawisk i procesów społecznych.
Systemowo-funkcjonalna teoria rozumiana jest przez Luhmanna jako całościowe wyjaśnienie rozwoju i funkcjonowania systemu społecznego i jego poszczególnych systemów cząstkowych i jest ugruntowana we wcześniejszych teoriach socjologicznych i w filozofii fenomenologicznej- tu zaś kładąc głównie nacisk na niekwestionowaną, „milcząco zakładaną” wiedzę, jaką posługuje się system w kontaktach ze swoim środowiskiem. Wiedza ta wynika z codziennych interakcji ze środowiskiem.
Definiując system Luhmann przyjmuje stanowisko epistemologiczne :systemy nie są jakimiś substancjalnymi bytami, obiektami w rzeczywistości które można poznawać z perspektywy niezaangażowanego podmiotu i które istnieją niezależnie od niego. Ich istnienie może być stwierdzane tylko przez obserwatora.
Jako systemy społeczne ujmowane są wzajemne oddziaływania, takie jak przyjaźń, małżeństwo, spółka; oddziaływania w organizacjach, firmach, uczelniach; w bardziej złożonych strukturach fukncjonalnych i komunikacyjnych systemów politycznych, gospodarczych, nauce, czy też procesualnie ujęte systemy wyborów politycznych, tworzenia prawa, wymiaru sprawiedliwości. Do systemów społecznych zalicza Luhmann także prawo, religię czy społeczeństwo globalne.
Niklas Luhmann stał sie pierwszym znanym teoretykiem kt,ory przyjął teorie komunikacji jako podstawę dla analiz społeczeństwa. Komunikacja staje się nowym paradygmatem w teorii systemu, zmieniając punkt odniesienia ze statycznego na dynamiczny. Luhmann ujmuje akt komunikacji procesualnie, jako niekończący się ciąg wydarzeń, czego konsekwencją jest ujęcie systemu, w tym przede wszystkim systemu społecznego, jako całości dynamicznej, pozostającej trwałym stadium „stawania się”.
Komunikacja jest jednością złożoną z informacji, przekazu i rozumienia. Każdy akt komunikacji - wydarzenie komunikacyjne - składa się z trzech wzajemnie powiązanych elementów:
1) wydarzenia o charakterze informacyjnym, które polega na różnicy czyniącej różnicę dla obserwującego systemu”, ale samo w sobie nie stanowi kończonej komunikacji,
2) wydarzenia o charakterze wypowiedzi, czy też przekazu (utterance), co oznacza, że gdzieś istniejesystemprzekazującyinformację,
3) wydarzenia polegającego na rozumieniu informacji, co zakłada, że w proces informacji włączony jest inny system, który projektuje wspomnianą różnice oraz wypowiedź na system pierwszy, zaangażowany w komunikację.
Takie ujęcie komunikacji ma przełomowe znaczenie dla koncepcji systemu, ponieważ wprowadza ona czynnik temporalności, czasu, jako ważny aspekt systemu. Dlatego elementy tworzące system są nietrwałe.
Rozróżnienie system-środowisko jest ideą przewodnią budowy teorii systemu, a różnicę jako podstawową operacją, dzięki której system powstaje, trwa i reprodukuje się. Systemy, by trwać i zachować własną tożsamość, muszą ukształtować reguły samoobserwacji, które wychwytują tę różnicę. Jest to zatem teoria systemów otwartych na środowisko, co z kolei zakłada wymianę między środowiskiem a systemem, czyli czyni system otwartym na środowisko.
Luhmann sformułował tezę, która uczyniła go słynnym: była to teza o redukcji kompleksowości jako podstawowym wyznaczniku relacji system-środowisko oraz czynniku wpływającym na procesy samowytwarzania się systemów.
Funkcją systemów jest opanowanie podwójnego wyzwania, czy też problemu podwójnej kontyngencji, wynikającej z nadmiernej kompleksowości środowiska oraz wewnętrznej kompleksowości systemu, a także kontyngencji związanej ze wzrastającą ilością możliwych opcji w procesie wyboru operacji. Systemy kształtują wzorce postępowania wiążące względnie odporne na możliwe rozczarowanie. Wedle Luhmanna funkcja powinna być odniesiona do struktury rozwiązywania problemów, z jakich składa się społeczna rzeczywistość, w tym przede wszystkim problemów wynikających z relacji między systemem a jego środowiskiem i opanowania nadmiernej kompleksowości oraz kontyngencji, a nie do wymogów przetrwania, zaspokojenia potrzeb, czy też zachowania względnej równowagi, jak to ujmowano we wcześniejszych koncepcjach funkcjonalnych czy systemowo-funkcjonalnych.
Znając funkcję poszczególnych struktur można określić ich funkcjonalne ekwiwalenty, a zarazem alternatywne scenariusze rozwiązań tego samego problemu. Wzrost liczby tych alternatyw charakteryzuje, zdaniem Luhmanna, systemy współczesne. Systemy funkcjonalne wytwarzają zatem znaczące struktury, a więc - zgodnie z tą teorią - struktury sensu, dzięki którym możliwe jest ukształtowanie się oczekiwań również co o przyszłych operacji systemowych. Dzięki n możliwe staje się też wypracowanie nastawień do innych oraz sensowne planowanie działań własnych. Tak właśnie systemy społeczne stabilizują obiektywne, ważne oczekiwania, co kolei umożliwia im orientowanie się na te wypracowane już oczekiwania w procesie własnego rozwoju A zatem, w procesie rozwoju systemy społeczne w coraz większym stopniu uzyskują formę „zobiektywizowaną”, coraz bardziej abstrakcyjną i anonimową, która może być wyrażona w skrótowej postaci określonych znaczeń czy też reguł.