Opracowała: Małgorzata Antczak, nauczycielka kształcenia zintegrowanego
Miejsce pracy : Szkoła Podstawowa nr 37 w Szczecinie
Autoryzowała: Iwona Rybeńska, doradca kształcenia zintegrowanego
Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci
Wśród dzieci sprawiających kłopoty wychowawcze od wczesnego dzieciństwa, jest grupa charakteryzująca się określonymi cechami zachowania. Są to dzieci niespokojne, nadmiernie ruchliwe i aktywne, o zmiennych nastrojach, impulsywne ze słabą koncentracją uwagi-nazywamy je dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo.
Problem dziecka nadpobudliwego jest ważny, gdyż zjawisko to narasta z każdym rokiem, nasilając się szczególnie w okresie szkolnym. W zależności od nasilenia objawów nadpobudliwości oraz procesu wychowawczego, jakiemu dziecko podlega, może się ono stać wychowankiem wybitnie trudnym. Zdarza się również, że dziecko tylko w pewnych okresach wykazuje cechy nadpobudliwości. W takich wypadkach częste błędy popełniane podczas procesu wychowawczego mogą utrwalać nieprawidłowe zachowania dziecka. Dziecko o nadmiernej ruchliwości i aktywności, która wynika z jego temperamentu przy prawidłowym wychowaniu można wytworzyć zespół cech społecznie pozytywnych i pożądanych, natomiast niewłaściwe kierowanie dzieckiem doprowadzić do poważnych zaburzeń zachowania. Wzorce wychowawcze powstają pod wpływem własnych doświadczeń, czynników kulturowych oraz wiedzy pedagogiczno-psychologicznej, którą popularyzuje się aktualnie w szerszych kręgach społecznych. Nie zaprzeczając dobrej woli i najlepszym intencjom rodziców oraz wychowawców należy stwierdzić, że wielokrotnie nie zdają sobie sprawy z własnych błędów w postępowaniu z dzieckiem, co wynika najczęściej z braku wnikliwej wiedzy psychologicznej i pedagogicznej. Niepowodzenia wychowawcze zniechęcają do dalszego wysiłku i skłania do szukania zła w dziecku, które określa się mianem: „złe, niegrzeczne, niewychowane, nieznośne, trudne”. Przyczyn niepowodzeń często zdarza się szukać w warunkach zewnętrznych, niezależnych od postawy wychowawczej. Porównując dzieci nadpobudliwe z innymi dziećmi stwierdza się, że tylko one nie poddają się oddziaływaniom wychowawczym. Analizując zjawisko należy brać pod uwagę zarówno cechy indywidualne dziecka, które można uznać za wrodzone, jak i cały układ warunków środowiskowo-wychowawczych od najwcześniejszego dzieciństwa.
Dzieci nadpobudliwe swoim zachowaniem stwarzają wiele problemów wychowawczych, wymagają specjalnego sposobu postępowania, odpowiedniej postawy rodziców i wychowawców oraz większego skupienia uwagi i sił niż dzieci zrównoważone. Często objawy nadpobudliwości we wczesnym dzieciństwie są bagatelizowane lub niezauważane, co prowadzi do utrwalania niewłaściwego zachowania dziecka. Wielokrotnie dorośli liczą na to , że dziecko z takiego zachowania „wyrośnie”, co zdarza się często, ale przy intensywnej pracy wychowawczej rodziców i wychowawców. Dlatego ważne jest wczesne rozpoznanie nadpobudliwości u dzieci i odpowiednie postępowanie wychowawcze, by nie dopuścić do pogłębiania zaburzeń. Właściwy proces wychowawczy powinien jednocześnie umiejętnie wykorzystać potrzebę aktywności dziecka i jego zdolności angażowania się uczuciowego. W wychowaniu dziecka nadpobudliwego należy się kierować utrwaleniem cech pozytywnych społecznie, rozwijając również umiejętności adaptacyjne. Ma ono często charakter leczniczo-zapobiegawczy: likwidujący niepożądane objawy ograniczające przystosowanie dziecka oraz utrwalanie prawidłowych reakcji i zachowań, przeciwdziałając powstawaniu nowych objawów. W szczególnie trudnych przypadkach całokształt oddziaływań wychowawczych musi być wspierany przez leczenie farmakologiczne. Aby ustalić właściwą postawę wychowawczą wobec dziecka nadpobudliwego należy znać i rozumieć zagadnienia prawidłowego rozwoju dziecka oraz przyczyny i mechanizmy warunkujące zaburzenia rozwoju.
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wyróżniają się określonym zespołem cech zachowania, które ujawniają się w sposobie wykonywania codziennych czynności, w zabawie, pracach domowych, przy odrabianiu lekcji, w kontaktach z dorosłymi i rówieśnikami. W jednych sytuacjach objawy nadpobudliwości wzmagają się, w innych maleją, w większości jednak przypadków zachowanie dziecka nadpobudliwego jest odmienne od większości dzieci, będących w tym samym wieku i sytuacji. Nadpobudliwość nasila się szczególnie w okresie 6-7 lat, kiedy dziecko stawiane jest przed nowymi wymaganiami, sytuacjami i oceną ze strony innych.
Nadpobudliwość psychoruchowa odnosi się zarówno do sfery ruchowej, jak i psychicznej. Przejawia się wzmożonym pobudzeniem ruchowym, reaktywności emocjonalnej i specyficznymi zaburzeniami zachowania, w tym funkcji poznawczych oraz koncentracji uwagi. Najbardziej widocznym objawem nadpobudliwości jest nadmierna ruchliwość, wyrażająca się stałym niepokojem ruchowym dziecka-kręceniu się, bieganiu, podskakiwaniu, zmianach pozycji, manipulowaniu przedmiotami, w niemożności zachowania. spokoju. O nadpobudliwości może świadczyć również wzmożona wybuchowość, skłonność do bijatyk, dokuczliwość, niezdyscyplinowanie, brak wytrwałości w zabawie i nauce, zmienność nastrojów, szybkie zniechęcanie, brak selektywności w odbiorze bodźców, co sprzyja szybkiej dekoncentracji. Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci jest coraz częściej spotykana, zdarza się także coraz w większym stopniu obserwować zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). Dlatego konieczna jest dokładna diagnoza, którą stawia się w oparciu o konsultacje specjalistów: pediatry, neurologa, psychiatry i psychologa z dokładnym rozpoznaniem środowiska, w którym dziecko funkcjonuje. Jednak najważniejsze są wczesne obserwacje prowadzone przez rodziców i wychowawców w zakresie:
Zaburzeń koncentracji uwagi: dziecko nie potrafi skupić się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, zabawy, gier; popełnia błędy wynikające z niedbałości; udaje, że nie słucha, co się do niego mówi; nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji; ma problemy z kończeniem rozpoczętych prac; szybko traci zainteresowanie wykonywana czynnością przechodząc do następnej; ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy; nie lubi zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego; często gubi niezbędne przedmioty do pracy lub zajęć; łatwo rozprasza się pod wpływem bodźców zewnętrznych; zapomina o różnych codziennych sprawach, ma gorsze poczucie upływu czasu.
Nadruchliwości: wykonuje wiele zbędnych ruchów; nerwowe ruchy rąk lub nóg; nie może usiedzieć w miejscu; bawi się ciągle drobnymi przedmiotami, dotyka przedmiotów znajdujących się w pobliżu; wstaje z miejsca w czasie zajęć lub lekcji; chodzi po pomieszczeniu, wspina się na meble; ma trudności ze spokojnym bawieniem lub odpoczynkiem; cały czas jest w ruchu; mówi bez przerwy.
Impulsywności: wyrywa się z odpowiedziami, zanim zostanie sformułowane pytanie, ma kłopoty z czekaniem na swoją kolej; często przerywa lub przeszkadza innym; wypowiedzi często nieadekwatne do sytuacji; zaczepia inne dzieci; wtrąca się do zabawy, rozmowy; postępuje często wbrew woli innych, dezorganizuje życie innych; szybko zmienia nastroje, obraża się, popada w konflikty z innymi; ma problemy w funkcjonowaniu społecznym, chce zawsze przewodzić, być w centrum uwagi; łatwo wywołać u niego agresję słowną i fizyczną, ma zaburzone procesy hamowania i kontrolowania zachowań; nie potrafi przewidzieć konsekwencji swojego postępowania, niszczy zabawki.
Dzieci nadpobudliwe mają tendencje do unikania dla nich groźnych sytuacji: kłamią, nadmiernie fantazjują, wagarują. Zaburzenia zachowania u takich dzieci powtarzają się w sposób utrwalony gwałcący prawa innych osób i reguł społecznych przez co najmniej okres 6 miesięcy. W późniejszym czasie wyrastają one na dorosłych ze skłonnością do depresji i stosowania używek (papierosów, alkoholu, narkotyków), osiągają mało sukcesów, mają niską samoocenę. Są okrutni, wchodzą w konflikt z prawem, znęcają się nad zwierzętami, niszczą przedmioty, mają zaburzenia seksualne. Mężczyźni są agresywni-biją swoje dzieci, stosują przemoc psychiczną, kary, nakazy i zakazy, często popadają w nałogi. Kobiety mają lęki, skłonność do nerwic, prób samobójczych, nałogów, cechuje je brak równowagi emocjonalnej.
Przyczynami występowania nadpobudliwości u dzieci mogą być:
Czynniki genetyczne (wielogenowe dziedziczenie) - neurobiologiczne uwarunkowanie związane z budową i funkcjonowaniem Ośrodkowego Układu Nerwowego, deficyty neurotransmiterów w mózgu. Rozpoznaje się 30%-50%, nawet do 70% podobnych objawów u krewnych, często rodziców. W takich sytuacjach zaburzenia są wzmacnianie przez funkcjonowanie rodziny.
Uwarunkowania psychospołeczne - zaburzone funkcjonowanie rodziny, choroby lub zaburzenia psychiczne w rodzinie, uzależnienia u rodziców, brak konsekwencji w procesie wychowawczym, niezaspokajanie potrzeb psychicznych dziecka; deficyty neuropsychologiczne; niespokojna, konfliktowa atmosfera w domu; rygorystyczna postawa rodziców - stosowanie kar fizycznych, groźby, ograniczenia, surowe oceny, stawianie wygórowanych wymagań dziecku.
Czynniki okołoporodowe - urazy, zamartwica, wcześniactwo; nieprawidłowy przebieg ciąży: nikotynizm, alkoholizm, narkomania, urazy mechaniczne, złe odżywianie (niedostateczna ilość pokarmów białkowych, witaminy A i B2), infekcje wirusowe w czasie ciąży.
Choroby alergiczne i brak tolerancji pokarmowej na niektóre pokarmy. Choroby zakaźne o ciężkim przebiegu przebiegające z wysoką temperaturą (np. zapalenie mózgu i opon mózgowych).
Ciężkie zatrucia np. związkami ołowiu.
Urazy mechaniczne czaszki ( wypadki drogowe, upadki itp.)
Jak wychowywać dziecko nadpobudliwe? Jest to ogromne wyzwanie zarówno dla rodziców, nauczycieli i wychowawców, gdyż rezultaty są niewspółmierne do wysiłków wychowawczych. Dzieci nadpobudliwe są trudne, wymagają zwiększonej uwagi, cierpliwości, przemyślanego konsekwentnego działania. Często wprowadzają rodziców oraz wychowawców w stan zdenerwowania i wyczerpania, do przekroczenia granic samokontroli włącznie, gdy dorosły zaczyna stosować samoobronę przed aktywnością dziecka. Działania wychowawcze zmierzające do opanowania nadpobudliwości i przeciwdziałania jej skutkom należy podjąć jak najwcześniej, dlatego ważna jest wczesna diagnoza dziecka z nadpobudliwością psychoruchową. Szczególnie trudne jest to, gdy stwierdza się ją dopiero w wieku szkolnym. Nadpobudliwość dziecka powoduje różne trudności w podporządkowaniu się regulaminowi szkolnemu i dostosowaniu się do wymagań nauczycieli. Stosunki z kolegami są zagrożone na skutek nadmiernej emocjonalności i aktywności dziecka. Jeżeli towarzyszą temu objawy dysharmonii rozwoju umysłowego, to mogą pojawić się trudności w nauce, które komplikują dodatkowo sytuację dziecka nadpobudliwego. Konieczna jest wówczas zintensyfikowana współpraca rodziców ze szkołą w celu wymiany obserwacji, opinii i wypracowania wspólnych metod oddziaływań wychowawczych. Podejmując próby właściwego kierowania aktywnością dzieci nadpobudliwych, należy pamiętać o zasadach pedagogicznych ogólnie przyjętych, a szczególnie ważnych:
Cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka , nie może być zbyt odległy. Chwiejna uwaga dzieci nadpobudliwych kieruje ich zainteresowanie na coraz to nowe tory. Dlatego im bliższy jest cel lub termin, tym większa pewność, że polecenie zostanie wykonane i praca zakończona.
Konsekwentne przyzwyczajanie i wdrażanie dziecka do finalizowania każdego przedsięwzięcia. Błędem jest odwoływanie dziecka od rozpoczętej zabawy lub innych zajęć. Sytuację pogarsza gotowość dzieci nadpobudliwych do działania.
Stała kontrola i przypominanie o zobowiązaniach w atmosferze pozbawionej napięć emocjonalnych, nie wywołujący w dziecku poczucia winy.
System kontroli, zakres powierzonych obowiązków i odległość celów działania muszą się zmieniać wraz z wiekiem i być dostosowane do możliwości i poziomu rozwoju dziecka. Należy stopniować trudności, jak i zakres działania, w miarę możliwości nie dopuszczać do niepowodzeń, które mogą przekreślić dotychczasowe postępy. Dzieci nadpobudliwe są wrażliwe na krytykę, ocenę, co często jest przyczyną zaburzenia ich równowagi emocjonalnej. Należy dziecko włączać do odpowiednich grup koleżeńskich, a konflikty w miarę możliwości szybko kończyć lub bagatelizować. Wszelkie dyskusje i rozmowy o znaczeniu wychowawczym prowadzić w atmosferze spokoju i rzeczowości. Nadpobudliwość jest wyrazem zmniejszonej odporności układu nerwowego, w atmosferze napięcia i walki dziecko podlega każdorazowo nowym urazom i wzmocnieniom niepożądanych zachowań. Wszelkie drastyczne metody wychowawcze, jak kary fizyczne, awantury, krzyki, długotrwałe dyskusje pogarszają kondycję emocjonalną dziecka i powodują nasilenie objawów: moczenie nocne, lęki, natręctwa oraz stają się przyczyną utrwalenia reakcji obronnych w postaci aroganckiej postawy, agresji i kłamstwa. W następstwie dochodzi do nieprawidłowego kształtowania się osobowości, co jest dopiero zauważalne w wieku dojrzewania. Ważnym czynnikiem w wychowaniu dziecka nadpobudliwego jest umiejętne wypełnienie czasu wolnego, bez natarczywej kontroli - dziecko musi mieć swobodę wyborów działania. Reagujemy, gdy zabawa lub wykonywana czynność staje się chaotyczna, bezmyślna, nadmiernie podniecająca lub też dziecko zniechęca się albo ma jakieś trudności. Należy również określić czas przewidziany na każdą z działalności dziecka. W domu powinny one pracować w spokojnych warunkach zapewniających maksymalną mobilizację i skupienie uwagi z uwzględnieniem krótkich przerw poświęconych wypoczynkowi i odprężeniu. Wszystkie czynności i odrabianie lekcji powinno odbywać się zawsze być zawsze o ustalonej porze. Należy ograniczyć wpływ czynników rozpraszających ( zabawki, włączony telewizor lub radio). Nie należy siedzieć przy dziecku w trakcie czynności, a jedynie od czasu do czasu sprawdzić, czy dziecko pracuje i czy nie ma trudności. Musimy kłaść nacisk na wdrażanie dziecka do samokontroli przy wykonywaniu różnych czynności , w tym przy odrabianiu lekcji również. Gdy pojawiają się trudności w nauce, poza odpowiednim organizowaniem i kontrolowaniem pracy dziecka należy usprawniać pracę zaburzonych analizatorów w oparciu o zalecenia psychologa. Gdy psycholog stwierdzi poważny stopień deficytów fragmentarycznych reedukację powinien prowadzić fachowiec.
Praktyczne rady dotyczące wychowania dzieci z nadpobudliwością:
-uporządkowanie świata zewnętrznego, wprowadzenie atmosfery spokoju i wyciszenia;
-okazywanie zrozumienia, tolerancji, cierpliwości, nagradzanie nawet za niewielkie postępy;
-wprowadzanie porządku i rutyny w codziennym życiu, dające poczucie bezpieczeństwa dziecku;
-ograniczać bodźce zewnętrzne, które łatwo rozpraszają dziecko, ograniczać przesiadywanie dziecka przed telewizorem i komputerem;
-zapewnić dostateczną ilość snu w ciszy, aby organizm i układ nerwowy miały czas na regenerację;
-mówić jasno i wyraźnie prostymi komunikatami, wydając jedno polecenie, nie komentując ich;
-organizować dziecku dzień w taki sposób, aby jak najmniej było w nim sytuacji niespodziewanych i nagłych;
-stawiać bliskie cele, za osiągnięcie których natychmiast nagradzać;
-zadbać o miejsce pracy dziecka-czyste, jasne nie zagracone;
-kąpiel dziecka traktować nie tylko jako zabieg pielęgnacyjny, ale również jako moment wyciszenia i relaksu;
-zachęcać dziecko do wykonywania prac plastycznych, mają one duże znaczenie terapeutyczne;
-interweniuj w sytuacjach konfliktowych pokazując dziecku możliwości innego sposobu rozwiązywania problemów;
-zapewnić dziecku fachową pomoc pedagogiczno-psychologiczną, a w razie potrzeby psychiatryczną i farmakologiczną;
-dawać szansę dziecku wypowiadania się, jednocześnie porządkując jego wypowiedzi;
-należy pracować nad własnymi emocjami, otwarta komunikacją i być elastycznym;
-współpracować ze szkołą, przedszkolem w celu wymiany opinii, wniosków i opracowania wspólnych metod wychowawczych;
-bawić się razem z dzieckiem w takie zabawy, które pomagają wyciszyć i poprawić jego funkcjonowanie w środowisku;
-starać się konfrontować dziecko z konsekwencjami swoich zachowań;
-przypominać dziecku o obowiązkach umieszczając karteczki z różnymi poleceniami w widocznym miejscu;
-podsuwać dziecku alternatywne rozwiązania.
Otoczenie dziecka musi być stabilne, a samo ono zapewniane o akceptacji i miłości ze strony rodziców. Dobre rezultaty daje chwalenie i nagradzanie, wzmacniając pożądane zachowania.
Wychowanie dziecka nadpobudliwego jest niezmiernie trudne i tylko od zaangażowania i cierpliwości rodziców zależy, jak w przyszłości będzie ono funkcjonowało w życiu społecznym
Bibliografia:
H. Nartowska „Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo?” Warszawa 1972.
H. Nartowska „Wychowanie dziecka nadpobudliwego” Warszawa 1976.
G. Sarfontein „Twoje nadpobudliwe dziecko” Warszawa 1999.
H. Spionek „Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne” Warszawa 1973.
H. Filipczuk „Zapobiegamy trudnościom i niepowodzeniom szkolnym” Warszawa 1985.