MYŚL LEWICOWA:
- klasyczny marksizm
- szkoła frankfurdzka
- socjaldemokracja
MARKSIZM główny nirt filozofii lewicowej
KAROL MARKS (1818 - 1883) i FRYDERYK ENGELS (1820 - 1895)
MARKS:
manifest judaistyczny
koncepcje filozoficzno - ekonomiczne
zawsze wykładał swoje poglądy w polemice z innymi
to jego następcy doprecyzowywali teorie Marksa
w oparciu o marksizm: bezpośrednio - nurt komunistyczny
pośrednio - liberalizm
GŁÓWNE IDEE:
- filozofia materialistyczna:
istotną cechą odróżniająca marksizm od innych materializmów jest przyjęcie, że jedną z niezbywalnych cech materii jest jej charakter ewolucyjny i dialektyczny; materia jest ciągle w ruchu, istnieje na wiele sposobów, rozwija się - przechodzi w coraz to doskonalsze formy w czasie
filozofia Marksa, zwana też inaczej materializmem dialektycznym, zawiera jako część składową materializm historyczny, czyli teorię dialektycznego rozwoju społeczeństwa, filozofia polityki stanowi część składową materializmu historycznego
warunki materialne, sytuacja poziom materialny życia - podstawowa rola w kształtowaniu człowieka i człowieczeństwa, wyprzedza nawet potrzeby duchowe - warunkuje ich rozwój!
- punkt wyjścia: człowiek - organizm:
byt materialno - duchowy, z tym, że wymiar materialny ważniejszy i bardziej pierwotny niż duchowy
posiadający potrzeby materialne, które muszą być zaspokojone, aby człowiek mógł myśleć, tworzyć, zajmować się czymś innym - by mógł żyć; są to potrzeby biologiczno - egzystencjalne, tj. jedzenie, picie, odzienie, seks, bezpieczeństwo
potrzeby zaspakaja poprzez pracę, za pomocą której przetwarza dobra przyrody na dobra konsumpcyjne
tworzy środki pracy (narzędzia - w szerokim sensie obejmują także fabryki, magazyny) i za ich pomocą oddziaływuje na przedmioty pracy (zasoby przyrody)
przedmioty + środki pracy = środki produkcji
w akcie owego działania człowiek kształtuje swoje zdolności organizacyjne, do współpracy, kooperacji, rozwija doświadczenia i umiejętności oraz w ogóle zdolność do samej pracy,
SIŁY WYTWÓRCZE( siły motoryczne rozwoju gospodarczego i społecznego):
- środki produkcji ( środki pracy + przedmioty pracy)
- zdolności do pracy
- umiejętności organizacyjne, doświadczenie, umiejętności itd.
Człowiek na bazie zaspakajania potrzeb materialnych wyrabia w sobie nawyk ułatwiający mu przetrwanie.
siły wytwórcze stanowią bazę dla powstania i rozwoju
STOSUNKÓW PRODUKCJI (baza ekonomiczna) - stosunki zachodzące między ludźmi w procesie produkcji, powstają w nim i są niezbędne dla utrzymania danego sposobu produkcji.
Najważniejszy: stosunek własności - dzieli społeczeństwo na klasy społeczne:
posiadających środki produkcji oraz produkty (kapitaliści) - wyzyskują biednych
pozbawieni własności, pracujący (robotnicy) - biedni, wyzyskiwani
[3) warstwy pośrednie: pracujący w rodzinie itp.]
wyzysk - przyswajanie wartości dodatkowej, czyli dóbr wytworzonych przez robotników ich pracą powyżej niezbędnego minimum utrzymania ich siły roboczej, pracownik nie otrzymuje ekwiwalentu za swoją pracę - jest opłacana siła robocza
4,00zł + 0,50gr = 4,50
(składniki (praca) ale!
hamburgera) cena w sklepie: 6zł
1,5 zł zysk
C + V + m przywłaszczane przez właściciela, choć powinno być
dla robotników, jest to wyzysk, bo ten, co wytwarza
wartość dodatkową nie otrzymuje całości, tylko taką
część, by mógł przeżyć
siły wytwórcze stosunki produkcji
( sposób produkcji, st. produkcji muszą
być dopasowane do sił wytwórczych,
aby ich nie hamować)
NADBUDOWA :
instytucje prawne i policyjne - prawo, państwo, itd.
ideologie rozumiane jako idee ogólne - opisują, wyjaśniają i uzasadniają ustroje społeczno - polityczne z klasowego punktu widzenia
świadomość społeczna - niezbędna dla istnienia danego sposobu produkcji
Nadbudowa musi być przystosowana do bazy. Tak więc np. instytucje, ideologie i świadomość publiczna panujące w systemach, w których występuje wielka własność prywatna, muszą reprezent. Interesy właścicieli oraz regulować stosunki społeczne, polityczne i ekonomiczne w taki sposób, by zapewnić rozwój sił wytwórczych i stosunków produkcji. Bez tej odpowiedniości dojdzie do zahamowania rozwoju gospodarczego oraz będą powstawać konflikty i walki.
I Teza o postępującym rozwoju sił wytwórczych
intencjonalnie doskonalimy nasze zdolności do pracy, organizacyjne, koperacyjne itd.
postęp ów decyduje o całym społeczeństwie i wszystkich wymiarach życia społecznego,
różne poziomy: przedmanufakturowe, rzemieślnicy, manufakturowe itd.
Jak kształtują się stosunki kapitalistyczne?
Zatrudniony musi być wolny i zainteresowany pracą gdyż maszyny są za drogie, żeby głupi robotnik je zniszczył. Nadbudowa musi odpowiadać panującym stosunkom produkcji, odpowiada interesom klas. Stosunki produkcji muszą natomiast odpowiadać siłom wytwórczym, gdyż jeżeli tak nie jest hamują ich rozwój. Podobnie nadbudowa, jeżeli nie odpowiada stosunkom produkcji hamuje ich rozwój.
II Teza:
Jeśli nie ma równowagi między nadbudową a stosunkami produkcji może dojść do REWOLUCJI, bądź co najmniej do dążeń groźnych dla panujących.
Jeśli klasy krytykują nadbudowę lub stosunki produkcji oznacza to, że są przestarzałe.
Polityka jest częścią składową nadbudowy i ma charakter klasowy. Grupy rządzące służą bowiem interesom klas panujących. Państwo, prawo, ideologie dominujące to narzędzie w ich ręku do utrzymania danego istniejącego sposobu produkcji i podziału dóbr. W nowożytności społeczeństwo burżuazyjne podporządkowało sobie sferę polityczną. Prawa człowieka i obywatela służą zapewnieniu wolności eksploatacji pracowników najemnych. Państwo spełnia również pewne funkcje uniwersalne, ale jego istotna funkcja jest klasowa. Często jednak członkowie klasy uciskanej , a także i uciskającej nie zdają sobie z tego sprawy. Mają bowiem fałszywą świadomość - przyjmują pod wpływem propagandy ideologię klas panujących. Nie widzą tego, iż każda ideologia jednostronnie interpretuje stosunki produkcji i popiera tylko jedną klasę.
Dopiero kiedy klasa w sobie (obiektywnie patrząc posiada wspólne interesy, ale nie ma świadomości tej wspólnoty interesów, nie potrfi stworzyć własnej ideologii) zamienia się w klasę dla siebie (klasa, która uzyskała świadomość, stworzyła własną ideologię) może podjąć walkę.
Ale! Ideologia klas niższych może być wniesiona tylko z zewnątrz ( pod warunkiem, że ktoś z klasy wyższej przejdzie do klasy niższej).
Między podstawowymi klasami występuje ciągła walka klasowa:
ideologiczna, polityczna, ekonomiczna, nawet zbrojna
Polityka jest więc z jednej strony formą utrzymania za pomocą siły fizycznej (militarnej, policyjnej) i ideologicznej istniejącego porządku gospodarczego i politycznego, z drugiej strony jest płaszczyzną walki o władzę.
Marks głosił, że cały rozwój mający motor w siłach wytwórczych zmierza do SYSTEMU KOMUNISTYCZNEGO:
- do czasów komunizmu żyjemy w prehistorii, nie panujemy nad działaniami, wojny itd.
- od czasów komunizmu - historia
brak własności prywatnej - wspólnota
nikt nikogo nie zatrudnia
ustrój bezpaństwowy
ustrój dobrobytu - poziom sił wytwórczych musi byćtaki duży, aby potrzeby materialne były zaspokojone
nie ma alienacji
- pewne zjawiska przybierają funkcje przeciwstawne do tych, które powinny im przysługiwać z definicji,
np. alienacja przedmiotów pracy - towarów - my nie panujemy nad produktem, produkujemy samochody, ale nas nas nie nie stać, na rynku staje się on zupełnie nam obcy, niedostępny, podporządkowuje nas sobie
np. alienacja pracy - człowiek homo faber, tymczasem ma obrzydzenie do swojej pracy
np. alienacja stosunków międzyludzkich - zmiast widzieć przyjaciól braci itd. widzimy konkurentów, rywali
zniesieni POLITYKI
Lenin próbował zastosować teorie Marksa w praktyce, w dziele „ Państwo i rewolucja” rozwinął tezę o umieraniu państwa
Państwo - organ ucisku i wyzysku, wraz z rozwojem społecznym państwa będą coraz bardziej słabsze aż dojdzie do państwowego ustroju ogólnoświatowego - komunistycznego
Różnice między Marksem a rosyjskimi rewolucjonistami:
Marks - motorem budowy komunizmu - społeczeństwa najbogatszych krajów
Rosyjscy rewolucjoniści - właśnie w krajach najbiedniejszych da się zacząć tę globalizację komunistyczną.
Marks i Engels się zgodzili. Lenin zaczął w 1917 r. Ale! Okazało się, że dopóki komunizm nie jest światowy zamienia się w dyktaturę proletariatu.
SZKOŁA FRANKFURDZKA
MAX HORKHEIMER (1895 - 1973)
THEODOR WIESENGRUND ADORNO (1903 - 1969)
HERBERT MARCUSE (1898 - 1979)
Rozwijali idee Marksa - marksizm jako naukowa metoda badań nad świadomością społeczną oraz narzędzie krytyki sprzeczności występujących w kapitalistycznym społeczeństwie.
Do dojścia faszyzmu - uważali, że stosunki kapitalistyczne uciskają siły wytwórcze i walczyli z kapitalizmem, wierzyli w rewolucję, popierali stalinizm, krytykowali USA
Po dojsciu faszyzmu do władzy - społeczeństo niemieckie łącznie z proletariatem popiera faszyzm, stracili więc wiarę proletariat (wszyscy byli pochodzenia żydowskiego) i przeszli od krytyki stosunków klasowych(kapitalizmu) do krytyki zachodniej cywilizacji jako całości.
Porzucili kategorie Marksa. Przyjęli kategorie ROZUMU i NATURY i za ich pomocą dokonywali owej krytyki całego społeczeństwa zachodniego. Porzucając marksizm oparli się na freudowskiej kategorii psychoanalizy.
TEORIA DWÓCH ROZUMÓW:
Rozum obiektywny - stawia na cele, wartości, bezinteresowny, obejmujący proces samookreślania się człowieka
Rozum instrumentalny - cywilizacja zachodnia od Parmenidesa porzuca rozum aksjologiczny na rzecz instrumentalnego (ilościowego, abstrakcyjnego, kult techniki, nauki, organizacji, produkcji, konsumpcji)
Państwo stało się autorytarne. Człowiek w imię dobrobytu, środków produkcji, opanowuje swoją naturę, dyscyplinuje ją (wstaje rano, pracuje na 3 etatach), aby mieć więcej, w związku z tym natura dokonuje zemsty i czyni człowieka agresywną istotą. Człowiek podporządkowuje się rozumowi instrumentalnemu, ale i innych, którzy nie chcą się podporządkowywać i czyni z siebie istotę totalitarną.
Szkoła frankfurdzka jest szkołą o charakterze kulturowym
ADORNO:
- krytyka kultury masowej - ogłupia, czyni podatnym na manipulację polityczną
- wyalienowanie kultury wysokiej w imię kultury masowej
2 idee:
1) filozofia oświeca silne indywidua i emancypuje od fałszywej świadomości
2) kultura wysoka umożliwi przebywanie przy przedmiocie bez opanowywania go
W „Dialektyce negatywnej” formułuje program uwolnienia się od stosunków panowania i ucisku dzięki unikaniu ideologii, ogólności, syntez, tworzenia całości oraz dopuszczenia do głosu tego, co konkretne, jednostkowe. Zwłaszcza cierpienie wskazuje na negatywny uciskający charakter rzeczywistości. Nie trzeba dążyć do likwidacji sprzeczności, różnorodności, lecz pozostawić je. Tylko wtedy można zachować wolność i uwolnić się od panowania zniewalającego, totalnego.
Herbert MARCUSE
- człowiek posiada naturę dążącą do wolności, szczęścia, potrzeb - współczesne warunki nie pozwalająca taki rozwój, uciskają
- kapitalizm czyni człowieka jednowymiarowym - nastawia się na dobra materialne
- homogenizacja obyczajowa, aksjologiczna, mentalna, kulturowa, pracy
- nadzieję na rewolucję i stworzenie społeczeństwa wolności wiązał z wyzwoleniem sił libidalnych (miłości, erosa, popędów). One przestały być groźne (wbrew Freudowi), trzeba im zaufac.
TEORIA KRYTYCZNA (czyli ideologia szkoły frankfurdzkiej) do połowy XX wieku wniosła mało nowych pozytywnych idei do filozofii polityki. Głownie ujawniała i krytykowała wszelkie formy panowania i ucisku w społeczeństwach, ale w sposób uproszczony utożsamiała wszelkie formy władzy z panowaniem totalitarnym, zniewalającym. Ponadto nie można w tej teorii odróżnić sfery polityki jako sfery polityczności jako osobnych przedmiotów badań. Władza polityczna zlewa się z władzą w ogóle.
JURGEN HABERMAS (ur. 1929) - dokonał bardziej interesującej analizy problemów władzy politycznej.
- nie był w szkole frankfurdzkiej mile widziany, nie robił doktoratu we Frankfurcie, bo go tam nie chcieli
- jest jednak przedstawicielem późnego okresu szkoły frankfurdzkiej
- krytykuje utylitaryzm, liberalizm, instrumentalne traktowanie polityki, akceptuje za to liberalne wolności, prawa człowieka, uniwersalne zasady sprawiedliwości
IDEE:
- 4 podstawowe rodzaje działań:
1)celowo - racjonalne (teleologiczne):
Własne ego, zaspokojenie własnych potrzeb, abstrahujemy od moralności, etyki, priorytetem jest osiągnięcie obranego przez nas celu, za pomocą wszelkich możliwych środków, moralność o tyle rozważana, o ile korzystna, drugiego człowieka traktujemy przedmiotowo, jako środek, ale musimy się liczyć z jego celami i mocami, istnieją dwie odmiany: instrumentalne(podporządkowanie przyrody) i strategiczne(podporządkowanie drugiego człowieka)
2)deontologiczne:
Regulowane przez normy moralne(obyczajowe) i reguły społeczne - przestrzegany by podtrzymać te normy, po prostu uważamy, że to jest słuszne
3) dramaturgiczne:
Aktorskie, udajemy, by uzyskać odpowiedni wizerunek w społeczeństwie, udajemy, że jesteśmy piękniejsi, mądrzejsi
4) komunikacyjne:
Wzajemne zrozumienie i porozumienie w celu osiągnięcia zgody i współdziałania, abstrahujemy w nich od naszych korzyści, celów utylitarnych
Działania komunikacyjne winny dominować w polityce, są bowiem konsensualne - nastawione na osiągnięcie wolnego od przymusu porozumienia z innymi i współpracy w dziedzinach: prawdy, szczerości, słuszności.
Działania komunikacyjne dzielą się na:
Działanie komunikacyjne w słabym sensie - uwzględniamy poglądy, roszczenia i stanowiska innych i w oparciu o nie współdziałamy z nimi, Ale nie musimy ich przyjmować za swoje
Działania komunikacyjne w mocnym sensie - wówczas, gdy dochodzi do zgody, jedności przekonań itd.,z powodów nieinteresownych, zgadzam się z przekonaniami, jestem przekonany o ich prawdziwości i słuszności
Działania komunikacyjne są nastawione na innego, zawsze bezinteresowne, związane są z nimi pewne roszczenia do tego, by wszyscy akceptowali je i działali w oparciu o nie.
Rodzaje roszczeń:
opisowe - roszczenie do prawdziwości(zakładam, że ktoś mówi prawdę)
normatywne - do słuszności
oceniające - ?
Gdy roszczenia są kwestionowane przez partnerów, wtedy działanie komunikacyjne wkracza na metapoziom i przekształca się w dyskurs. Wtedy koncentrujemy się na prawdziwości, a nie na treści.
Dyskurs - racjonalna dyskusja na temat prawomocności zakładanych roszczeń. Partnerzy wysuwają argumenty na rzecz lub przeciw adekwatności, słuszności lub szczerości wysuwanych komunikacji sądów działań, by dojść do zgody na temat, jak się rzeczy mają lub co należy czynić, jakie normy i sposoby postępowania są słuszne. W działaniu komunikacyjnym nie chodzi o własny sukces uczestników, ale o dojście do porozumienia i zgody, przy zachowaniu w postępowaniu pewnych zasad etycznych.
Polityka:
- sfera moralno - praktyczna działań komunikacyjnych, ma służyć polepszeniu komunikacji, wyłuszczeniu zakłóceń itd.
- należy do sfery etycznej
- podstawy komunikacji - etyczne, polityki - też etyczne
Polityka:
w sensie organu zarządzającego i aparatu kierującego społeczeństwem ma służyć tworzeniu warunków do zachodzenia procesów komunikacji i dialogu w sferze publicznej i politycznej między jednostkami, grupami społecznymi i instytucjami oraz rozwiązywać problemy
w sensie władzy obywateli to stanowi rezultat działań politycznych obywateli i ich własności
- nie jest to organ przemocy, ani umowy, ale system pewnych zasad, współpracy między ludzkiej,
- stosowanie politycznej argumentacji, a nie siły, czy manipulacji
Komunikacja i argumentacja wyklucza siłę - Habermas chce odnowić fronesis - zagubioną mądrość praktyczną i moralną, aby zaprzestać procesowi instrumentalizacji.
W nowożytności odbywały się dwa procesy racjonalizacji:
- racjonalizacja instrumentalna - doskonalenie techniczne i organizacyjne - proces, który zadecydował o osiągnięciu stanu dobrobytu ekonomicznego, sprawności organizacyjnej, o stanie techniki (czego Horkheimer i Dorno nie zauważyli)
- drugi proces - tworzenie się sfery publicznej, społeczeństwa obywatelskiego, instytucji demokratycznych, praw, kultury politycznej oraz idei demokratycznej polityki. Isnieje jednak dzisiaj niebezpieczeństwo, wywołane procesami kolonizacji świata życia.
Konflikt między światem życia a systemem społeczno - politycznym., istnieje ryzyko zburzenia świata życia i spontaniczności komunikacji bezinteresownych.
Podstawowy konflikt społeczny nie jest konfliktem klasowym, ale występuje między dwoma rodzajami racjonalności: komunikacyjną oraz celowo - racjonalną.
Polityka - konsensus, a nie kompromis.
Kompromis - zawierany między podmiotami działającymi celowo - instrumentalnie
W polityce konsensusy powinny być:
- porozumieniem między stronami opartym na argumentach
- to w ich wyniku powinny być ustanawiane w polityce wartości - siła militarna czy fizyczna nie ma tu znaczenia
Dyskurs, komunikacja polityczne - stosujemy w nim autocenzurę:
- podmioty są podmiotami racjonalnymi
- jeżeli tylko bierzesz udział w dyskusie politycznym musisz od razu wyeliminować irracjonalne postawy
- czysto prywatne poglądy automatycznie eliminowane
Habermas nazywa swój model polityki deliberującym - demokracja deliberacyjna lub proceduralna
4 rodzaje konfliktów społecznych:
przez interesy - likwidowane w wyniku kompromisów
opinie i postępowanie moralne - eliminowane przez dialog, komunikację
zasady, normy moralne - u podstaw nasze normy - rozwiązywane w dyskursach itd.
Ideologie - najtrudniejsze do rozwiązania, wypływają z nieuświadomienia założeń, sami o nich nie wiemy, każdy opiera się na innych przesłankach, odmiennych założeniach podstawowych, tutaj niepodobna osiągnąć kompromisu drogą ustępstw wzajemnych. Konsensus na drodze racjonalnej też niemożliwy.
Porozumienie - jedynie dzięki zmianie podstawowych ram debaty, nowe podstawy dla dyskusji, nowe procedury, nie dąży się przy tym do osiągnięcia jedności poglądów we wszystkich sprawach będących przedmiotem konfliktu - nie jest to rozwiązanie ponadpartyjne, ale konkretne - międzypartyjne tolerujące wielość i różnorodność sfery publicznej przy zachowaniu stanu pokoju i moralności uniwersalnej.
Podsumowując, w ujęciu Habermasa polityka nie opiera się na preferencjach, ale na sądach, normach i procedurach. Nie może być sprowadzona do działań agregujących jednostkowe preferencje. Nie może się też ograniczać do bycia narzędziem wspólnotowych wartości. Ma realizować to, co słuszne i prawdziwe, a więc to , co rozumne komunikacyjnie (a nie to, czego chce większość), ale przy uwzględnieniu różnorodności racjonalności.
Zarzuty:
- deliberacyjna, proceduralna demokracja, ale równie dobrze można ją nazwać partycypacyjną
- w polityce faktycznie, takie sytuacje o których mówi Habermas występują niezmiernie rzadko ( chodzi o idealne warunki komutacji) - partnerzy nigdy nie są równi w jeden zawsze przeważa w argumentacji
- teoria Habermasa - teorią totalitarną, bo tworzy przymus deliberacji , przymus komunikacji związany z ograniczeniem wolności