Barok
Nie była to epoka spokojna. Po okresie tolerancji religijnej nastąpiła kontrofensywa Kościoła: kontrreformacja, szaleństwa Inkwizycji, wojny religijne i skrytobójstwa (noc św. Bartłomieja we Francji), wreszcie chrystianizacja mieczem Nowego Świata. Jednym z przejawów nawrotu do teokratycznego systemu myślenia, który próbowano narzucić siłą, było cofnięcie przez Ludwika XIV edyktu nantejskiego, gwarantującego swobodę wyznania (1685).
Ta niespokojna epoka okazała się czasem, w którym powstała nowożytna filozofia. Ojcem filozofii nowożytnej jest Kartezjusz (1596-1650). To on sprawił, że odtąd filozofia miała dostarczać uniwersalnej metody znajdowania prawdy i że metodę swoją filozofowie wzorować chcieli na geometrii: wychodzić od najbardziej oczywistych aksjomatów.
Taki sposób filozofowania, ścisły i oparty na rozumie, zwie się racjonalizmem. Jest to jednak racjonalizm nieco inaczej rozumiany niż dzisiaj. Rozum nie jest tu przeciwnikiem wiary. Jednym z aksjomatów dla filozofów XVII w. była teza o istnieniu Boga: to Bóg był powodem istnienia świata, gwarantem prawdy itp. Myśliciele oddzielali przy tym filozofię od teologii, a Bóg filozofów zwykle nie był pojmowany tak jak Bóg biblijny. Najistotniejsze dla racjonalizmu jest jednak przekonanie o możliwości pełnego zrozumienia świata przy użyciu metod rozumowych.
Kartezjusz postawił wszelkie możliwe prawdy w wątpliwość. Sceptycyzmowi ostała się jedynie oczywistość: myślę, więc jestem. Dopiero opierając się na tej tezie, w którą nie sposób wątpić (bo skoro wątpię, to myślę, a żeby myśleć, muszę istnieć), miały wynikać wszystkie inne prawdy.
Blaise Pascal (1623-62) uważał jednak, że rozum nie wystarcza do poznania najważniejszych prawd, prawd religii. Wedle Pascala nie można dowieść istnienia Boga, można je tylko założyć. Dlatego wszyscy musimy postawić zakład: „Bóg jest albo Go nie ma. Zakładając istnienie Boga, możemy zyskać więcej (życie wieczne) niż jeśli je odrzucamy”. Krytykowano wielokrotnie to założenie — zarzucano, że sprowadza wiarę do kalkulacji, a zatem do czynności rozumowej.
Przeciwieństwem Pascala jest Baruch Spinoza (1632-77), którego Etyka sposobem geometrycznym dowiedziona jest najlepszym świadectwem fascynacji filozofów geometrycznym sposobem myślenia. Spinoza utożsamia przyrodę (naturę) z Bogiem i uważa, że nic poza nim nie istnieje. Panteizm taki, zrównujący świat i Boga, stoi już na granicy ateizmu, zwł. gdy filozof neguje istnienie wolnej woli i Opatrzności.
Wizję Spinozy modyfikuje Gotfried Wilhelm Leibniz (1646-1716). Świat nie jest dla niego tożsamy z Bogiem, nie jest też jednością, lecz wielością prostych substancji, zwanych przez Leibniza monadami. Nie jest możliwy między nimi żaden kontakt (nie mają „drzwi i okien”).
Wszystko to stanowiło tło kryzysu światopoglądowego, którego wyrazem stał się barok, początkowo epoka określana jako zdegenerowany renesans. Tak ją widział w 1855 Jakub Burckhardt. Jego uczeń i następca na uniwersytecie w Bazylei, Heinrich Wölfflin, dostrzegł jednak, że barok nie jest zepsuciem smaku renesansowego, ale jego przeciwieństwem.
Pochodzenie nazwy epoki między renesansem a oświeceniem nie jest do końca jasne. Początkowo był to termin jubilerski (wł. barocco — 'dziwny', 'przesadny', portugalskie baroco — 'perła o nieregularnych kształtach'). W dziejach europejskiej sztuki i literatury umownie przyjmuje się daty graniczne 1590-1760, choć w każdym kraju barok przybierał cechy swoiste. Na przykład we Francji — nastąpiło przemieszanie form klasycznych i barokowych w sztuce, klasycyzmu w literaturze i racjonalizmu w filozofii (Kartezjusz, Pascal). W Hiszpanii z kolei barok rodził się pod wpływem myśli mistyków, św. Teresy i św. Jana od Krzyża. To już nie była Europa uniwersalistyczna, ale kontynent zróżnicowany pod względem religijnym, filozoficznym, artystycznym. Barok łączył wiele tendencji sprzecznych: od dworskiego manieryzmu i pompierstwa po poezję metafizyczną.
Barokowy styl narodził się we Włoszech. Do jego specyficznych cech należało: dynamiczne traktowanie przestrzeni, ostre kontrasty, malowniczość, dekoracyjność, upodobanie do efektów świetlnych. Pierwszym przykładem architektury barokowej był jezuicki kościół w Rzymie — Il Gesu. Bogate zdobnictwo miało być świadectwem odradzającej się potęgi Kościoła. W Polsce wyrazem oryginalnych osiągnięć sztuki baroku stał się portret sarmacki, zwł. portret trumienny. W Europie powstawały monumentalne budowle: Wersal, Eskurial, plac z kolumnadą przed Bazyliką Św. Piotra w Rzymie. W Polsce również wznoszono okazałe i bogato zdobione rezydencje magnackie, m.in Wilanów, Pałac Branickich w Białymstoku. Kwitło malarstwo bogactwa form, światłocienia, którego mistrzami byli Rubens (1577-1640) Rembrandt (1606-69), El Greco (1541-1614) i Diego Velázquez (1599-1660).
Upodobanie do proporcji i ładu, charakterystyczne dla renesansu, ustępowało formom bardziej skomplikowanym, ruch, często ekscentryczny, wypierał bezruch. Taki charakter ma gwałtowny ruch w obrazie Caravaggia (1573-1610) Złożenie do grobu, w którym widoczne jest prawo ciążenia.
Kwintesencją sztuki barokowej stała się opera, łącząca wiele dyscyplin sztuki w barwnym widowisku, oddziałującym na zmysły. W operze manifestowała się skłonność do widowiskowości, sztuczności, przepychu, ruchu i wyrafinowanego piękna. Początek rozkwitowi opery dało widowisko we Florencji w 1600, wystawione z okazji wesela Marii Medici z Henrykiem IV. Ważnym ośrodkiem sztuki operowej stała się Warszawa, a to za sprawą upodobań Władysława IV. Na Zamku Warszawskim kazał przystosować jedną z sal do wystawiania oper.
Czas baroku to okres wielkich odkryć geograficznych i kolonizacji. Odkrycie nowych lądów, spotkanie z nieznanymi wcześniej kulturami, krwawe wojny, ale także oddziaływanie na wyobraźnię tego, co nieznane, to jeden z najważniejszych wątków ówczesnej sztuki i literatury. Podbite kraje Nowego Świata okazały się podatne na konwencję baroku — w Ameryce Łacińskiej (Meksyk, Peru) wzniesiono wiele wspaniałych budowli barokowych o bogatej ornamentyce, utrzymanych w stylistyce epoki.
Dalekie podróże stały się modnym tematem już w epoce renesansu, spożytkował go m.in. najwybitniejszy portugalski poeta Luis Vaz de Camoes (1525-80) w swym eposie Luzjady, sławiącym odkrycia Vasco da Gamy i innych dzielnych żeglarzy w Indiach. Podboje stanowiły temat relacji pamiętnikarzy, m.in. Pedra Pizarra — brata konkwistadora — Relacja o odkryciu i podboju królestwa Peru z 1571.
Na początku baroku poeci wiązali wielkie nadzieje z rozkwitem cywilizacji. Dopiero schyłek epoki nastrajał pesymistycznie. Jednym z tematów literatury barokowej była refleksja intelektualna, skupiona wokół zdobyczy wiedzy i egzystencjalnej sytuacji człowieka w obcym, wrogim świecie.
Literatura baroku odznaczała się bogactwem ornamentyki, silną ekspresją środków językowych, a zwł. intensywnością kontrastów, niezwykłości, a także gier literackich. Twórcy prześcigali się w wynajdywaniu sposobów, mających olśnić czytelnika formą i warsztatową sprawnością.
Do arcydzieł literatury epoki należy dramaturgia Pedra Calderóna (1600-81), wybitnego pisarza hiszpańskiego, autora m.in. dramatów religijno-filozoficznych (Życie jest snem, Książę niezłomny). To właśnie w dziełach Calderóna znajdujemy charakterystyczną dla baroku niepewność granicy między życiem i snem.
Arcydziełem baroku jest poemat Torquata Tassa (1544-95) — Jerozolima wyzwolona — ukończony w 1581, a już w 1618 opublikowany w polskim przekładzie Piotra Kochanowskiego (1566-1620). Tłumaczenie to, powszechnie uznane za najwybitniejsze osiągnięcie translatorskie epoki, było szkołą nowej poetyki.
Poetą, który odcisnął silne znamię na twórczości w wielu krajach europejskich tej epoki był inny Włoch, neapolitańczyk Giambattista Marino (1569-1625). Od jego nazwiska wziął nazwę nurt marinizmu. Dworzanin i awanturnik, w takim samym stopniu bywał obiektem hołdów jak i potępienia. To jemu przypisuje się zainspirowanie nurtu poezji „światowej rozkoszy”, jego też obarcza się „winą” za manieryczną degenerację liryki baroku. Autor zbioru La lira (1602) był przede wszystkim promotorem poetyki konceptu, która w Polsce przyniosła tak obfite i świetne żniwo w twórczości Morsztynów czy Daniela Naborowskiego.
We Francji poezja barokowa nie wydała wybitnych dzieł; inaczej w sztuce — twórczość malarzy i architektów świadczyła o zakorzenieniu się nowego stylu, który z czasem mieszał się z początkami klasycyzmu (malarstwo Nicolasa Poussina). W literaturze dominował klasycyzm. Pierwsze pokolenie fr. klasyków (Racine), a zwł. drugie (Molier) korzystało z barokowej aury, ale dzieła mistrzów wyrażały przede wszystkim ideały estetyczne odnalezione w antycznych dziełach, uznanych za wzorce piękna i prawdy. Reguły estetyczne skodyfikował w 1674 w Sztuce poetyckiej Nicolas Boileau Despréaux. Zalecał jasność i czytelność wyrażania myśli, kierowanie się umiarem i dobrym smakiem, wewnętrzną harmonią i określonymi zasadami. Swoje zalecenia Boileau zabarwił duchem baroku — teoretyk wskazywał, iż poeci winni zabiegać o bogactwo i świetność.
Do najwybitniejszych pisarzy klasycyzmu francuskiego należeli: Pierre Corneille (1606-84), Molier (1622-73), Jean de La Fontaine (1621-95). Co ciekawe jednak, pisarze ci nie trzymali się niewolniczo reguł zalecanych przez teoretyków, często przekraczali granice, mimo że klasycyzm kojarzy się z uporządkowaniem, jasnością, a barok z ciemnością i ruchem.
Molier był przeciwny niewolniczemu przestrzeganiu reguł klasycyzmu i może właśnie dlatego stał się jednym z najgenialniejszych przedstawicieli tego kierunku. Artysta nadał komedii wyższą niż dotychczas rangę, stawiając ją na równych prawach obok tragedii. Atakowany przez kręgi zachowawcze, zmierzające do utrzymania społeczeństwa w ryzach dogmatów religijnych, odpowiedział swoim przeciwnikom zjadliwym Świętoszkiem.
Początki baroku w Polsce sięgają lat 80. XVI w. Pierwsze pokolenie poetów baroku podjęło nową problematykę, pomijaną w czasach renesansu. Niepokoił ich konflikt między mroczną i jasną stroną życia, przedstawiali w swych dziełach metafizyczną trwogę człowieka, niepewnego swego miejsca w świecie. Nastąpiły też zmiany w poetyce. Pojawiły się charakterystyczne figury stylistyczne, zwł. hiperbola, antyteza, paradoks, kontrast, inwersja (szyk przestawny). Metaforyka zaś, określana podówczas jako metamorfoza (czyli przemiana), odznaczała się szczególnym upodobaniem do zróżnicowania, bogactwa, a nawet gwałtowności.
Wstępna faza i rozkwit polskiego baroku (1620-70) nie zapowiadały zapaści kulturalnej okresu schyłkowego. Przeciwnie — rozwijało się i upowszechniało szkolnictwo, wprawdzie przejęte przede wszystkim przez jezuitów, ale otwarte nie tylko dla szlachty. Powstała nowa uczelnia w Wilnie, oraz liczne kolegia, w których młodzież studiowała podstawy retoryki, poznając teksty klasyczne. Dwór królewski stał się ośrodkiem mecenatu — zwł. w latach panowania Władysława IV. Powstała pierwsza gazeta „Merkuriusz Polski”. Bujnie kwitła twórczość literacka, która — choć głównie krążyła w odpisach — była znana w szerokich kręgach dworu, magnaterii, ziemiaństwa. Mimo zwycięskiego pochodu kontrreformacji, prześladowania arian, likwidacji ich szkolnictwa, a wreszcie zakazu kultu, powrót na łono kościoła katolickiego przebiegał łagodnie.
Polski wzorzec kultury stał się atrakcyjny dla sąsiadów. Język polski na dworze ros. pełnił podobną rolę do fr. na dworze polskim. Po polsku mówili nie tylko mieszkańcy Prus, ale także Węgier, Mołdawii. Powstawały nawet dzieła pisane w tych krajach po polsku. XVII w. to jedyny okres w historii, kiedy polszczyzna aspirowała do roli języka międzynarodowego, a polskie wzorce (w tym sarmatyzm) silnie oddziaływały na zewnątrz. Zwolna jednak następował regres kulturalny. Spadała liczba publikacji, miejsce dzieł drukowanych zajmowała wymiana sąsiedzka, towarzyska, kwitła twórczość pamiętnikarska, w dworkach szlacheckich prowadzono sylwy, do których wpisywane były ulubione fragmenty polskiej poezji.
tym, że taka właśnie, sąsiedzka wymiana przeważała w kulturze literackiej polskiego baroku, zadecydowała coraz silniejsza regionalizacja życia polityczno-kulturalnego, skupiającego się wokół dworów możnowładców kosztem ośrodka centralnego. Była to jedna z przyczyn niezauważonego zrazu kulturalnego i politycznego zacofania ówczesnej Rzeczypospolitej. W okresie dworskiej kariery Jana Andrzeja Morsztyna (1621-93) nie przeczuwano jeszcze konsekwencji ograniczenia liczby świeckich publikacji. Jego wiersze krążyły wśród przyjaciół i bawiły towarzystwo.
Negatywnie na sytuację kultury wpłynął okres wojen kozackich, najazdu szwedzkiego, starć wewnętrznych, zakończonych ostatecznie abdykacją Jana Kazimierza. Barok wkraczał wówczas w okres schyłkowy.
Daniel Naborowski, Jan Andrzej i Zbigniew Morsztynowie, Łukasz Opaliński to czołowi reprezentanci baroku dworskiego. Osobne miejsce przypada Maciejowi Kazimierzowi Sarbiewskiemu, określanemu jako chrześcijański Horacy, ostatniemu wybitnemu poecie polsko-łacińskiemu. W jego utworach najważniejszą rolę odgrywała zaskakująca puenta, w której pojawiały się motywy charakterystyczne dla barokowej refleksji o przemijaniu i krótkotrwałości tego świata.
Najbardziej charakterystycznym i zarazem najwybitniejszym osiągnięciem baroku dworskiego były jednak erotyki Jana Andrzeja Morsztyna, znawcy kultury fr. i włoskiej.
Morsztyn zebrał swoje utwory gł. w 2 zbiorach: Lutnia (powstała 1638-61), Kanikuła albo psia gwiazda (1647), opublikowanych dopiero po śmierci poety. Ich szokująca niekiedy swawolność, ale i wyrafinowana elegancja odpowiadały barokowemu ideałowi oryginalności, niezwykłości i kunsztowności. Zmysłowość tych wierszy była szczególnego rodzaju: mimo tematyki miłosnej postać kobiety nigdy nie przybierała cielesnego kształtu. Mamy tu do czynienia raczej z ideałem kochanki, zaspokajającej — rzeczywiście lub tylko w marzeniach — potrzeby erotyczne mężczyzny opowiadającego o grze swoich zmysłów.
Mniej efektownie przedstawia się dorobek baroku szlacheckiego. Jego gł. przedstawicielem był Wacław Potocki (1621-96). Początkowo arianin, absolwent szkoły przy zborze w Raciborsku, po zaostrzeniu kontrreformacji przeszedł na katolicyzm. Nie wyrzekł się jednak nigdy tolerancji religijnej. Mniej uwagi niż twórcy dworscy poświęcał formie, koncentrując się na walce o naprawę Rzeczypospolitej. Skala oddziaływania jego dzieł, pisanych w ogromnej liczbie, była stosunkowo niewielka. Większość z nich znana była jedynie w kręgu sąsiedzkim. Liczne drobne utwory włączył poeta do dwu swoich największych cykli: Ogród, ale nie plewiony (1677-95) i Moralia (1688-96). Napisał także m.in. Transakcję wojny chocimskiej (1670), Poczet herbów szlachty Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (wyd. 1696). Swoją działalnością publiczną wyprzedzał późniejszych reformatorów epoki stanisławowskiej (m.in. jako przeciwnik wolnej elekcji). Na jego imponujący zbiór wierszy Ogród, ale nie plewiony składa się około 2 tys. utworów, pisanych najczęściej trzynastozgłoskowcem. Są to utwory o różnej treści i może dzięki temu, jak w kalejdoskopie, dają bogaty — choć pozbawiony poetyckiego polotu — wizerunek życia szlachty, zwł. na prowincji. Potocki sławi trudy ziemianina, czasem daje upust swawolnej myśli biesiadnej, ale nie unika krytyki przywar i złych obyczajów.
Barok szlachecki, a ściślej sarmatyzm w pełnym blasku, reprezentują Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska (1636-1701), ubogiego szlachcica, który wzbogacił się dzięki wyprawom wojennym (1656-67) pod sztandarami Stefana Czarnieckiego i w służbie króla. Przygody żołnierskie posłużyły mu za gł. wątek jego Pamiętników, pisanych pod koniec życia. Obok wypraw wojennych Pasek opisuje życie ziemianina, w którym nie brak sąsiedzkich zwad, procesów i bijatyk — sam Pasek stawał 18 razy przed sądem, w 1700 został skazany na infamię i banicję.
Od lat 70. XVII w. po lata 50. XVIII w. trwał okres schyłkowy baroku, którego ostatnim przejawem była twórczość poetycka związana z konfederacją barską. Wraz z postępującym upadkiem państwa rosły represje cenzury, zapoczątkowane wprowadzeniem Indeksu biskupa Szyszkowskiego (1617). Na indeksie znalazły się m.in. dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Mikołaja Reja, Biernata z Lublina, pisma innowierców. Pierwszym utworem, który został poddany ocenie wstępnej (przed publikacją) był Łódź młodzi (1618) Kacpra Twardowskiego, a spektakularnym pokazem możliwości cenzorów było publiczne spalenie książki Jana Brożka Gratis (1625), będącej krytyczną analizą działania jezuitów.
W schyłkowym okresie baroku upadają samodzielne drukarnie, których miejsce zajmują oficyny zakonne; najważniejsze teksty epoki pozostają w rękopisach, a wśród druków przeważa literatura konfesyjna. Ideałem szlacheckiej lektury staje się kalendarz. Powodzeniem cieszą się też późnobarokowe Nowe Ateny (1745-46) Benedykta Chmielowskiego, pierwsza polska encyklopedia o układzie rzeczowym, w której wiadomości rzetelne przeplatają się z fantastycznymi, zaczerpniętymi bezkrytycznie z dzieł starożytnych.
Rozwija się nadal związana z kościołem katolickim twórczość religijna, przybierając niekiedy zaskakujące formy. W końcowej fazie baroku i u progu oświecenia powstają wiersze Józefa Baki (Uwagi o śmierci niechybnej 1766) o nietrwałości żywota. Ich ocena do dziś jest przedmiotem sporu. Schyłek epoki zaznacza się zastojem życia umysłowego. Więdnie szkolnictwo, państwo ogarnia paraliż, zamiera twórczość. Odrodzenie kultury przynoszą prądy oświeceniowe.
Z dzisiejszej perspektywy barok, nie w pełni jeszcze poznany, ukazuje swą różnorodność i bogactwo. Nie była to epoka zdegenerowanego renesansu, zaniku smaku i piękna. Współistniały wówczas rozmaite tendencje artystyczne — także nadmierne makaronizowanie, łamanie zasad pol. gramatyki, upodobanie do makabry. Chociaż trudno by wskazać twórcę tej miary co Jan Kochanowski, nie był to czas dla literatury zmarnowany.