74. Zwyczaje i obyczaje (rytuały i obrzędy codzienności, rytuały przejścia)
Zwyczaj - przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania się jej członków w określonych sytuacjach, od którego odstępstwa nie budzą sprzeciwu i nie spotykają się z negatywnymi reakcjami otoczenia. Zasadniczą ich cechą jest to, że nie są restryktywnie reglamentowane społecznie, nie są obwarowane sankcjami społecznymi (głównie negatywnymi), ze względu na mniejszą doniosłość społeczną zwyczajów, mniejszą ich normatywność w stosunku do obyczaju. Niewystępowanie sankcji społecznych stanowi zatem podstawowe kryterium odróżnienia zwyczaju od obyczaju. Dopiero pojawienie się sankcji społecznych przekształca dany zwyczaj w działanie obyczajowe i odwrotnie - zanik sankcji w przypadku czynności obyczajowej przesuwa ją do sfery zwyczaju. W niektórych ujeciach zwyczajów, przyjmuje się, że są one obwarowane sankcjami obyczajowymi. Niekiedy też nałożenia sankcji służy wyodrębnieniu ważniejszego zespołu obyczajów (nie określonych specjalnym terminem) związanych z moralnością, wierzeniami czy prawem. Wszelkie zwyczaje mają za sobą autorytet społeczeństwa, ale jedne są sankcjonowane, a inne nie. U podstaw wyodrębnienia zwyczajów stoją zwykłe nawyki czyli indywidualne, własne wzory zachowań, pojawiające się nieświadomie i podejmowane bezrefleksyjnie, automatycznie. W literaturze zachodniej odróżnia się owe nawyki, nazywając je habits, od zwyczajów społecznych. Niektóre nawyki mogą się upowszechnić stając się zwyczajami zbiorowymi, jeszcze inne zwyczaje wywodzą się z religii. Zdecydowana większość ujęć przyznaje zwyczajom status zachowań społecznych, nawet jeśli wywodzą się od nawyku indywidualnego (szczególnie w etnologii i socjologii zachodniej).
Obyczaj - termin używany najczęściej na określenie charakterystycznej i powszechnej w danej grupie społecznej (kulturowej) prawidłowości zachowaniowej, bądź rzadziej - na oznaczenie pewnego rodzaju norm społecznych (nakazów i zakazów) lub reguł wyznaczających określone sposoby postępowania. Malinowski: „Obyczaj jest zestandaryzowanym sposobem zachowania się, tradycyjnie narzuconym członkom społeczności.” Za najbardziej adekwatne kryterium odróżniające obyczaj od zwyczaju jest obłożenie sankcjami społecznymi działań obyczajowych. Wedle tego typu definicji obyczajem jest powtarzające się u wszystkich lub u większości osób w danym środowisku czy społeczności zachowanie się zewnętrzne, jeśli wszelkie odchylenia się od niego lub niewykonanie jego wywołuje sankcje dezaprobaty. Jednak występowania sankcji nie można traktować jako jednoznacznego kryterium odróżniania obyczajów ze względu na różnice w pojmowaniu sankcji przez różne koncepcje. Obyczaj zyskuje siłę normatywną przez powiązanie z mitami, wierzeniami. Mity traktowane są jako źródło zachowań obyczajowych. Odwołując się do mitologii, można uzasadnić wiele funkcjonujących w danej grupie obyczajów. Mówi się o obyczajach magicznych, religijnych i świeckich. Obyczaje, których podejmowanie lub niepodejmowanie wiąże się z określoną reakcją grupy społecznej nazywamy folkways, a jeśli wiążą się ze sferą moralności - mores. Niekiedy sferę obyczajów traktuje się jako odpowiednik moralności, czyli jako tzw. praktyczną moralność (etos). Obyczaj w teoriach semiotycznych - działania obyczajowe jako zachowania znakowe komunikujące przynależność do danej grupy społecznej.
Rytuał - rodzaj wierzeń obrzędu dotyczącego dziedzin życia uznawanych w danej społeczności za bardzo ważne (często wierzeń religijnych) i dlatego realizowanego w formalnie bardzo ściśle określony sposób (w pozytywnym zakresie często formalizuje się jako ceremonia). Rytuał może być rozumiany jako zbiór dokładnych przepisów takiego wymaganego postępowania (jako zbiór ustaleń lub przepisów dotyczących sposobów niemimetycznego postępowania w określonych sytuacjach publicznych i uroczystych, często z przypisaniem niektórym osobom ściśle określonych ról).Rytualizacja - zmiana stosunków i ról społecznych tak, by wzmocnić ich doniosłość magiczną, ale i dodać im mocy świeckiej w celu podniesienia dobrobytu grupy. Rytuał w odróżnieniu od ceremonii zawsze przebiega w sposób ściśle określony, a ponadto nie zawsze zmierza do nadania czynności uroczystego charakteru. Rytuał zawsze dotyczy spraw ważnych dla danej społeczności lub może nadać ważność tym sprawom, których dotyczy, ceremonia może się przerodzić w rytuał.
Obrzęd przejścia obrzęd, którego charakterystyczną cechą jest zmiana (odebranie i nadanie) jakiejś właściwości poddanego mu człowieka. Często służy do zaznaczenia przełomowych okresów w życiu jednostki, związanych z przechodzeniem z jednej fazy życia do kolejnej, zmianą grupy wiekowej lub społecznej. Charakter o.p. mogą mieć także rytuały odprawiane przy okazji fizycznych zmian miejsca: przekroczenia granicy terytorium, przeprowadzki, podróży (szczególnie podróż sakralna - pielgrzymka).
Arnold van Gennep w 1909 r. rozszerzył zakres dotychczas używanego pojęcia na wiele pozornie różnych obrzędów. Według niego charakter obrzędów przejścia mogą posiadać rytuały związane z:
fizycznym przejściem przez terytorium, pomieszczenia;
powitaniem i włączeniem obcego do społeczności;
ciążą i narodzeniem dziecka;
przejściem z fazy życia dziecięcej do dojrzałości (np. postrzyżyny);
zaręczynami i małżeństwem;
O.p. składa się zawsze z trzech faz, ale długości ich trwania są tak różne, że niektóre mogą być prawie niezauważalne, a inne ciągnąć się latami.
Faza wyłączenia (f. preliminalna, f. separacji) - odebranie statusu jednostki, wyłączenie z dotychczasowej grupy. Jednostka wyłączana jest w specyficzny sposób oznaczana np. poprzez:
rytualny ubiór lub nagość,
pomalowanie lub okaleczenie ciała, twarzy,
oddalenie się od społeczności,
izolacja (zamknięcie).
Ma to na celu uświadomienie społeczności, że ma do czynienia z osobą, która uczestniczy w obrzędzie przejścia. Czasem następuje rytualna "śmierć" (może to być sen, omdlenie, upadek, wycieńczenie).
Faza marginalna (f. liminalna, okres przejściowy) - jednostka jest zawieszona, „nie ma jej”, straciła poprzednią rolę społeczną, ale jeszcze nie nabywa nowej. Taki stan może trwać od kilku minut do wielu lat.
Faza włączenia (f. postliminalna, f. integracji) - nadanie nowego statusu.
Rytuały codzienności - tu można zaliczyć czynności codzienne, mające charakter rytuału, np. nasze typowe powitania, pożegnania, codzienne zwyczaje związane z pielęgnacją ciała czy jedzeniem.
Pojęcia opracowane na podstawie „Słownika etnologicznego”, ryt. Przejścia z Wikipedii (nie znalazłam nic lepszego a sądzę, że jest tam to dobrze opisane).