Informacje og�lne

Gotyk, styl w architekturze i sztukach plastycznych panuj�cy w Europie w okresie dojrza�ego i p�Ÿnego œredniowiecza. Stanowi szczytowe osi�gni�cie kultury rycerskiej, mieszcza�skiej a tak�e dworskiej. Rozwija� si� w kilku fazach od po�owy XII w. i trwa� do ko�ca XV w. Nazwa gotyk pojawi�a si� w pismach L. Ghibertiego a nast�pnie G. Vasariego jako negatywne okreœlenie sztuki powsta�ej mi�dzy sztuk� roma�sk� a renesansem, mylnie uwa�anej za wytw�r barbarzy�skich Got�w odcinaj�cych si� od tradycji antyku.

Sztuka gotycka powsta�a ok. 1140 we Francji i pocz�tkowo rozwija�a si� w rejonie Ile-de-France, od XIII w. obj�a Europ� Zachodni� (Francja, pn. Hiszpania), Europ� Œrodkow� (Niemcy, Szwajcaria, Czechy, W�gry, Polska), Europ� po�udniowo-p�nocn�, W�ochy, na p�nocy Angli� i po�udniow� cz�œ� Skandynawii. Dzi�ki wyprawom krzy�owym dotar�a na Cypr i na Bliski Wsch�d.

Styl gotycki by� przede wszystkim stylem sakralnym opartym na systemie myœli religijnej zwi�zanej ze scholastyk�, jej zasadzie jednoœci i podporz�dkowania w traktowaniu œwiata jako tworu Bo�ego. Tote� jedn� z podstawowych cech sztuki gotyckiej by� uniwersalizm widoczny w obowi�zuj�cej wyk�adni podstawowych prawd wiary. Realizowa� j� j�zyk artystyczny operuj�cy symbolem, alegori�, schematem i typem ikonograficznym.

Gotyk mia� trzy fazy rozwojowe: wczesn� (francusk� primaire 1150-1200, angielsk� Early English 1175-1270, niemieck� Fr�chgotik 1230-1300, dojrza�� francusk� rayonnant 1200-1250, angielsk� Dekorated Style 1270-1350, niemieck� Hochgotik 1300-1350, p�Ÿn� francusk� flamboyant, angielsk� Perpendicular Style, niemieck� Sp�tgotik XVI/XVI w.).

Gotyk we Francji

Rodzaje sklepie�

W dziedzinie architektury styl gotycki wie�czy ci�g�oœ� rozwoju konstrukcji i systemu dekoracji architektonicznej. Dotychczasowe sklepienia roma�skie (kolebkowe i krzy�owe) mia�y ograniczon� �ywotnoœ� (widoczn� w rozwarciu spoin i za�amaniu zwornik�w), ani�eli podobne fragmenty sklepie� o �uku prostym podwy�szonym. Tote� w Ile-de-France zacz�to konstruowa� ostro�ukowe sklepienia z �ebrami z kt�rymi wsp�pracuje system podp�r obejmuj�cy filary, szkarpy, �uki. Pozwoli�o to na wprowadzenie systemu szkieletowego, zdj�cie cz�œci ci�aru ze œciany, znaczne jej podwy�szenie oraz wprowadzenie du�ych okien witra�owych.

Pierwsz� budowl� gotyck� by� podparyski koœci� Saint Denis zbudowany ok. 1140, dalszy rozw�j wyznaczy�y budowy katedr w Sens, Noyon, Pary�u, Laon, Chartres, Amiens, Beauvais. Typowa katedra francuska reprezentuje typ 3-nawowej (wyj�tkowo 5), transeptowej bazyliki z p�kolistym ch�rem z obejœciem otoczonym wie�cem kaplic, z fasad� zachodni� 2-wie�ow� maj�c� zwykle 3 portale, nad kt�rymi mieœci si� ogromna rozeta. Uk�ad œcian wewn�trzny pocz�tkowo ma charakter 3-strefowy (Arkady, Empory, okna, a nast�pnie 4-strefowy poprzez dodanie Triofori�w).

Architektura gotyku w Europie

Na gotyckiej architekturze Francji wzorowa�a si� nieomal ca�a Europa, tworz�ca jednak lokalne odr�bnoœci, np. w Anglii dominowa� horyzontalizm i du�a d�ugoœ� budowli, podw�jne transepty oraz rozmaitoœ� sklepie� i wielkie przeszklone p�aszczyzny. Najwspanialsze katedry angielskie zbudowano w Cantenbury (po 1174), Wells, Lincoln (po 1192), Salisbury. W konserwatywnych W�oszech, architektura gotycka nie stworzy�a pe�nego systemu zaledwie przejmuj�c pewne elementy, jak sklepienie �ebrowe. Now� koncepcj� przestrzeni gotyckiej zrealizowano jednak w koœciele œw. Franciszka w Asy�u.

Wp�yw gotyku najbardziej by� widoczny we Florencji - wn�trze S. Maria Novella 1246, S. Maria del Fiore z 3-portalow� fasad� typu francuskiego, ponadto koœci� Santa Croce. Charakter zachodnioeuropejski otrzyma�a katedra mediola�ska 1387 i fasada katedry w Orvieto. W Niemczech mia�o miejsce du�e zr�nicowanie œrodowisk, g��wn� rol� przypisuje si� dominikanom, cystersom i zakonowi krzy�ackiemu, zw�aszcza w zakresie architektury obronnej.

Architektura zakonna wykszta�ci�a typ miejskiego koœcio�a farnego, a w budownictwie klasztornym redukcj� plan�w i zwarte proporcje. Kraje Rzeszy przej�y osi�gni�cia francuskie, czego najwspanialszymi efektami s� katedry w Kolonii, Ratyzbonie, Naumburgu. Francuski system gotyckiej budowli centralnej zrealizowano w Trewirze.

Architektura gotyku w Polsce

Osobne miejsce w architekturze gotyckiej mia� nurt ceglany dominuj�cy w p�nocnej cz�œci Europy z wielobarwn� dekoracj� ceglan� i a�urowymi szczytami - katedra w Lubece 1261-1263, koœci� œw. Miko�aja w Stralsundzie.

W Polsce pocz�tki architektury gotyckiej wi��� si� z dzia�alnoœci� budowlan� cysters�w (J�drzej�w, W�chock, Koprzywnica, Sulej�w) tworz�ce grup� ma�opolsk� opart� na wzorach burgundzkich. Pe�ne zastosowanie systemu gotyckiego nast�pi�o w cysterskich koœcio�ach na Œl�sku: Lubi��, Trzebnica.

Na po�udniu w XIV w. ��czono u�ycie ceg�y i kamienia dla element�w konstrukcyjnych oraz detalu, odr�bnoœ� ta zosta�a zapocz�tkowana budow� katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwecie œredniowiecznego miasta zaznacza�a si� wie�a ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem (Carcassonne, Krak�w), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.

RzeŸba gotycka

RzeŸba gotycka mia�a charakter religijny o skomplikowanym programie ikonograficznym w uk�adach typologicznych ze Starego i Nowego Testamentu. Jej ewolucja przebiega�a od idealizmu poprzez realizm do du�ej ekspresji. Pocz�tkowo by�a silnie zwi�zana z architektur� i skoncentrowana na portalach-g�owicach, stopniowo nabiera�a samodzielnoœci. Wprowadzono posta� ludzk� wielkoœci naturalnej przy filarach oraz do rzeŸby nagrobnej. Najpopularniejsze tematy realizowane by�y zar�wno w kamieniu, jak i polichromowanym drewnie. Stanowi�y je: Piet�, krucyfiks, Madonna z Dzieci�tkiem na r�ku, Chrystus Bolesny.

Najwybitniejszymi tw�rcami byli: P. Parler, C. Sluter, M. Pacher, W. Stwosz, T. Riemensneider, N. Pisano.

Malarstwo w gotyku

Malarstwo gotyckie œcienne rozwija�o si� szczeg�lnie we w�oskiej Toskanii, gdzie szczytowymi przyk�adami s� freski D.B. Giotta, kt�ry stworzy� na prze�omie XIII i XIV w. styl monumentalnego (monumentalizm) dramatyzmu oraz now� ikonografi� œwi�tych a zw�aszcza œw. Franciszka z Asy�u. Malarstwo œcienne poza W�ochami mia�o skromniejsze zastosowanie z powodu mniejszych powierzchni œcian przeznaczonych dot�d do dekoracji. Jego rol� przej�y wielkie barwne witra�e - szklane obrazy, kt�re sta�y si� jednym z g��wnych element�w atmosfery estetycznej wn�trza gotyckiego. Najwybitniejszych przyk�ad�w dostarczy�a p�nocna Francja: Chartres, Bourges, oraz paryska St. Chapelle.

Jednoczeœnie rozkwita�o malarstwo miniaturowe (miniatura), kt�re zerwa�o z p�ask� linearn� (linearyzm) stylizacj� na rzecz uj�� przestrzennych. G��wny oœrodek stanowi� Pary� i szko�a burgundzka z oœrodkiem w Dijon (bracia Limburg).

Miniatury ksi��kowe ewoluowa�y w kierunku realizmu, zapowiadaj�c rozw�j realistycznego malarstwa sztalugowego. Malarstwo tablicowe wyra�a�o si� zw�aszcza w kompozycjach wieloskrzyd�owych. We W�oszech rozwin�� si� styl narracyjny z wedutami i samodzielnym pejza�em Duccio di Buoninsegna, S. Martini. We Francji tworzy� wielki J. Fouquet, a w Czechach Mistrz Teodoryk - tw�rca wizerunk�w œwi�tych na zamku Karlstejnie oraz Mistrz z Trzebonii antycypuj�cy tzw. styl pi�kny.

Najwi�ksze znaczenie mia�o jednak malarstwo flamandzkie toruj�ce drog� ku nowo�ytnemu realizmowi, stanowi�ce po��czenie œwiata biblijnego z realiami wsp�czesnymi o g��bokich treœciach religijnych i symbolicznych (M. Broederlam, R. Campin, H. van Eyck, J. van Eyck, H. van der Goes, H. Memling). W XV w. sw� kulminacj� prze�y�o malarstwo niemieckie z realizmem K. Witza i H. Pleydenwurfa, liryzmem S. Lochnera, ekspresjonizmem M. Gr�newalda i wizjonerstwem wielkiej sztuki A. D�rera.

Rzemios�o gotyku

W dziedzinie rzemios�a artystycznego nast�pi�o znaczne zwi�kszenie produkcji, co by�o wynikiem popularyzacji wzornik�w. St�d pojawi�o si� zjawisko pewnej seryjnoœci wytwarzania a czasem spadek jakoœci np. we francuskich reliefach z koœci s�oniowej. Produkcja podstawowa by�a zwi�zana z liturgi� i wyposa�eniem o�tarza. St�d du�a rola z�otnictwa i emalierstwa, kt�rego centrum stanowi� Pary�, licz�cy w 1292 116 z�otnik�w, du�� rol� nadal odgrywa�y warsztaty w Limoges.

Wœr�d sprz�t�w liturgicznych nowoœ� stanowi�y monstrancje (wprowadzenie œwi�ta Bo�ego Cia�a w 1246), szerz�cy si� kult relikwii zw�aszcza Krzy�a œw. spopularyzowa�y si� relikwiarze. Jednoczeœnie kwit�o tkactwo i hafciarstwo w takich centrach jak: Florencja, Pary�, Londyn, w XV w. Arras i Tournai, w ko�cu w. XV Bruksela.

W br�zownictwie szczeg�ln� s�aw� cieszy�y si� chrzcielnice, p�yty nagrobne i inne przedmioty wykonywane w XV w. w norymberskiej pracowni Vischer�w

---