Dr inż. Marcin Krause

Podmioty funkcjonujące w systemie ochrony pracy w Polsce

Podstawowe podmioty funkcjonujące w systemie ochrony pracy w Polsce to m.in.:

• władza ustawodawcza i wykonawcza, w tym parlament, prezydent, rząd, ministerstwa, np. Rada Ministrów, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Transportu i Budownictwa;

• wymiar sprawiedliwości, w tym sądy, trybunały, prokuratura, policja, np. Sądy Pracy, Sąd Najwyższy, Trybunał Konstytucyjny;

• instytucje nadzoru i kontroli, np. Najwyższa Izba Kontroli (NIK), Rada Ochrony Pracy (ROP), Państwowa Inspekcja Pracy (PIP), Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS), Państwowa Straż Pożarna (PSP), Urząd Dozoru Technicznego (UDT);

• inne instytucje centralne, np. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), Polskie Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC), Polskie Centrum Akredytacji (PCA), Główny Urząd Statystyczny (GUS);

• instytucje ubezpieczeniowe, w tym państwowe i prywatne firmy ubezpieczeniowe, np. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), Powszechny Zakład Ubezpieczeń (PZU);

• administracja publiczna, w tym urzędy celne, urzędy pracy, urzędy skarbowe;

• pracodawcy i ich organizacje, w tym ponadzakładowe organizacje pracodawców, np. Związek Rzemiosła Polskiego (ZRP), Konfederacja Pracodawców Polskich (KPP), Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych (PKPP);

• instytucje kontrolne i doradcze pracodawcy, w tym osoby kierujące pracownikami, komórka lub służba bezpieczeństwa i higieny pracy, służba medycyny pracy, społeczna inspekcja pracy;

• pracownicy i ich organizacje, w tym zakładowe i ponadzakładowe organizacje związkowe, np. Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ);

• instytucje naukowo-badawcze i badawczo-rozwojowe, np. Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie (CIOP-PIB), Państwowy Zakład Higieny Instytut Naukowo-Badawczy w Warszawie (PZH), Instytut Medycyny Pracy w Łodzi (IMP), Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu (IMPiZŚ);

• stowarzyszenia zawodowe i naukowo-techniczne, np. Naczelna Organizacja Techniczna Federacja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych (FSNT-NOT);

• inne instytucje, np. bankowe i finansowe.

Podmioty funkcjonujące w ramach systemu ochrony pracy można także podzielić na trzy sektory, które różnią się usytuowaniem, zakresem uprawnień i obowiązków oraz odpowiedzialnością:

• Sektor wykonawczy łączy się z funkcją pracodawcy i osób kierujących pracownikami, którzy są odpowiedzialni za wykonywanie zadań wynikających z przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. W sektorze tym funkcjonuje również służba bezpieczeństwa i higieny pracy, służba medycyny pracy, komisja bezpieczeństwa i higieny pracy.

• Sektor nadzoru tworzą organy państwowe nadzorujące przestrzeganie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Straż Pożarna, Urząd Dozoru Technicznego. W sektorze tym funkcjonują również związki zawodowe i społeczna inspekcja pracy.

• Sektor naukowo-badawczy tworzą jednostki naukowo-badawcze i badawczo-rozwojowe, które działają jako instytucje samodzielne (np. instytuty i centra) lub funkcjonują w ramach szkół wyższych (np. katedry i zakłady). W sektorze tym funkcjonują również firmy konsultingowe i szkoleniowe oraz stowarzyszenia zawodowe i naukowo-techniczne.

Należy dążyć do integracji działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie poprzez wykorzystanie najnowszych osiągnięć z takich dziedzin jak techniczne bezpieczeństwo pracy, medycyna i higiena pracy, ergonomia i fizjologia pracy, psychologia i socjologia pracy. Integracja ta powinna dotyczyć obszaru nadzoru i kontroli oraz doradztwa i szkolenia.

Ważną rolę w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy pełnią wyspecjalizowane organy państwa, sprawujące zewnętrzny nadzór i kontrolę nad warunkami pracy. Do podstawowych organów państwowego nadzoru i kontroli nad warunkami pracy zalicza się m.in.:

• Państwowa Inspekcja Pracy (PIP),

• Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS),

• Państwowa Straż Pożarna (PSP),

• Urząd Dozoru Technicznego (UDT),

• Główny Urząd Nadzoru Budowlanego (GUNB),

• Wyższy Urząd Górniczy (WUG),

• Państwowa Agencja Atomistyki (PAA),

• Rada Ochrony Pracy (ROP),

• sądy, prokuratura, policja,

• Najwyższa Izba Kontroli (NIK),

• Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK),

• Państwowa Inspekcja Handlowa (PIH),

• Główny Inspektorat Weterynarii (GIW),

• Główny Inspektorat Transportu Drogowego (GITD),

• Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ),

• Biuro do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych.

Podstawowe zadania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie / zakładzie pracy realizują wyspecjalizowane służby wewnętrzne pracodawcy lub podmioty zewnętrzne działające na zasadzie zlecenia oraz pracownicy i ich przedstawiciele, które pełnią funkcje kontrolne i doradcze nad warunkami pracy. Do podstawowych organów kontrolnych i doradczych pracodawcy zalicza się m.in.:

• związki zawodowe,

• społeczna inspekcja pracy,

• służba bezpieczeństwa i higieny pracy,

• służba medycyny pracy,

• komisja bezpieczeństwa i higieny pracy,

• komórka ds. systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy,

• uczelnie i inne jednostki naukowo-badawcze w zakresie BHP,

• organizacje zawodowe i naukowo-techniczne w zakresie BHP,

• firmy i jednostki konsultingowe w zakresie BHP,

• firmy i ośrodki szkoleniowe w zakresie BHP.

Ważną rolę w zakresie nauki i edukacji w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy pełnią szkoły wyższe, np. politechniki, uniwersytety, akademie medyczne, ekonomiczne i rolnicze, które prowadzą zarówno działalność naukowo-badawczą i badawczo-rozwojową, jak i realizują kształcenie na studiach wyższych i studiach podyplomowych w obszarze problemowym „bezpieczeństwo i higiena pracy”.

Wśród wielu samodzielnych jednostek naukowo-badawczych i badawczo-rozwojowych działających w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy można wymienić m.in. następujące:

• Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej w Warszawie (CLOR),

• Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie (CIOP-PIB),

• Centrum Naukowe Medycyny Kolejowej w Warszawie (CNMK),

• Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej w Józefowie (CNBOP),

• Centrum Zastosowań Ergonomii w Zielonej Górze (CZE),

• Główny Instytut Górnictwa w Katowicach (GIG),

• Instytut Energii Atomowej w Otwocku (IEA),

• Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu (IMPiZŚ),

• Instytut Medycyny Pracy w Łodzi (IMP),

• Instytut Medycyny Wsi w Lublinie (IMW),

• Krajowy Ośrodek Medycyny Tropikalnej w Gdyni (KOMT),

• Państwowy Instytut Weterynaryjny Państwowy Instytut Badawczy w Puławach (PIWet),

• Państwowy Zakład Higieny Instytut Naukowo-Badawczy w Warszawie (PZH),

• Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii w Warszawie (WIHiE),

• Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej w Warszawie (WIML),

• jednostki Polskiej Akademii Nauk, np. Komitet Ergonomii PAN, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Komitet Nauk Organizacji i Zarządzania PAN;

• inne specjalistyczne jednostki, np. Biuro Usług Doskonalenia Zarządzania i Organizacji SYSTEM w Częstochowie, Instytut Organizacji i Ochrony Pracy SKU CON-LEX w Radomiu, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle ORGMASZ w Warszawie, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie (IPiSS).

W dziedzinie doradztwa i szkolenia oprócz ww. jednostek działają także inne jednostki badawcze oraz organizacje zawodowe i naukowo-techniczne, w tym stowarzyszenia, towarzystwa i związki skupiające pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy, lekarzy medycyny pracy i higienistów pracy (przemysłowych), np.:

• Ośrodek Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy (OSPIP) we Wrocławiu,

• Krajowy Związek Inżynierów i Techników Bezpieczeństwa i Higieny Pracy,

• Ogólnopolskie Stowarzyszenie Pracowników Służby Bezpieczeństwa i Higieny Pracy,

• Polskie Stowarzyszenie Pracowników Służby Bezpieczeństwa i Higieny Pracy,

• Polskie Towarzystwo Ergonomiczne (PTErg),

• Polskie Towarzystwo Higienistów Przemysłowych (PTHP),

• Polskie Towarzystwo Medycyny Pracy (PTMP),

• Stowarzyszenie Higienistów Pracy (SHP),

• Stowarzyszenie Ochrony Pracy (SOP).

Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy, jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Obowiązki pracodawcy charakteryzują nie tylko przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ale także zasady bezpieczeństwa i higieny pracy oraz aktualne osiągnięcia nauki i techniki, dlatego stan wiedzy naukowej i technicznej wyznacza potencjalne granice obowiązków pracodawcy.

Do przestrzegania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązany jest nie tylko pracodawca, ale również wszyscy pracownicy i osoby kierujące pracownikami, np. kierownicy, mistrzowie, brygadziści, zmianowi.

Osoba kierująca pracownikami, podobnie jak pracodawca, jest obowiązana znać, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nim obowiązków, przepisy o ochronie pracy, w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.

Pracownik jest obowiązany przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych. Pracownicy, w celu reprezentacji obrony swoich praw i interesów, mają prawo tworzyć związki zawodowe. Związki zawodowe oraz kierowana przez nie społeczna inspekcja pracy sprawują w zakładach pracy społeczny nadzór nad warunkami pracy.

Społeczna inspekcja pracy (sip) jest to społeczna służba pełniona przez pracowników, która ma na celu zapewnienie przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochrony uprawnień pracowniczych.

Służba bezpieczeństwa i higieny pracy (służba bhp) jest to specjalistyczna jednostka pełniąca funkcje doradcze i kontrolne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, którą mogą tworzyć (głównie w zależności od liczby zatrudnionych pracowników, rodzaju prowadzonej działalności lub nasilenia zagrożeń zawodowych) wyodrębniona w strukturze zakładu pracy komórka organizacyjna, pracownik zatrudniony przy innej pracy, sam pracodawca lub podmiot zewnętrzny, np. na zasadzie umowy zlecenia.

Służba medycyny pracy jest to organ kontrolny i doradczy pracodawcy w zakresie ochrony zdrowia pracujących przed wpływem niekorzystnych warunków związanych ze środowiskiem pracy i sposobem wykonywania pracy.

Komisja bezpieczeństwa i higieny pracy (komisja bhp) jest to organ doradczy i opiniodawczy pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, zatrudniającego więcej niż 250 pracowników.

Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) jest organem nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Państwowa Inspekcja Pracy podlega Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej, a nadzór nad nią sprawuje Rada Ochrony Pracy (ROP). PIP posiada najszerszy zakres uprawnień w dziedzinie nadzoru nad warunkami pracy, a jej organami są Główny Inspektor Pracy, okręgowi inspektorzy pracy, inspektorzy pracy. Jednostkami organizacyjnymi Państwowej Inspekcji Pracy są Główny Inspektorat Pracy (GIP) i okręgowe inspektoraty pracy (OIP), a w OIP mogą być tworzone oddziały. Państwowa Inspekcja Pracy w zakresie swego działania współdziała z innych organami nadzoru i kontroli warunków pracy, organizacjami pracodawców, związkami zawodowymi i społeczną inspekcją pracy, a także prowadzi placówkę szkoleniową - Ośrodek Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy (OSPIP).

Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS) jest organem nadzoru i kontroli przestrzegania zasad, przepisów higieny pracy i warunków pracy w celu ochrony zdrowia ludzkiego przed wpływem czynników szkodliwych, w szczególności to m.in.: zapobieganie powstawaniu chorób zakaźnych i zawodowych, prowadzenie działalności oświatowo-zdrowotnej, sprawowanie nadzoru nad stanem sanitarnym zakładów opieki zdrowotnej i przestrzeganiem zasad profilaktyki zakażeń szpitalnych. Państwowa Inspekcja Sanitarna podlega Ministrowi Zdrowia, a jej organami są Główny Inspektor Sanitarny, wojewódzcy inspektorzy sanitarni, powiatowi inspektorzy sanitarni, graniczni inspektorzy sanitarni. Główne obszary nadzoru sanitarnego to: higiena środowiska, higiena pracy w zakładach pracy, higiena radiacyjna, higiena wypoczynku i rekreacji, higiena w szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych, szkołach wyższych i ośrodkach wypoczynkowych, warunki zdrowotne żywności i żywienia.

---