Futuryzm w Polsce
Futuryzm był u nas „importowany”, bo w kraju słabo uprzemysłowionym nie było naturalnego podłoża do poezji związanej z industrializmem i urbanizmem.
Pionierem Jerzy Jankowski - pierwszy polski futurysta. W 1913 r. publikuje w prasie krakowskiej, a w 1920 r. jego futurystyczne teksty zostają wydane w tomie „Tram wpopszek ulicy”
1918 - ośrodek w Krakowie „Katarynka”, „Gałka Muszkatołowa” - Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Tytus Czyżewski
- ośrodek w Warszawie „Klub Futurystów” - Anatol Stern, Aleksander Wat „Mój wiek”
1920 -1923 - ogólnopolski zasięg futuryzmu, ośrodki łączą swoje siły, wspólna ekspansja poetycka - burzliwe autorskie wieczory poetyckie, masowe spotkania z publicznością, gdzie wygłaszali swoje utwory, odczytywali manifesty i próbowali wywoływać skandale, co miało zwrócić uwagę na grupkę młodych artystów - wydawali jednodniówki, manifesty (ulotki, afisze), almanachy „Jednodńuwka Futurystuw” (1921), „Manifesty futuryzmu polskiego”, „Gga” (1920), „Nuż w bżuhu” (1921)
Gga - okres prymitywistyczny - świat miejscem zabawy, której regułom powinno zostać podporządkowane życie społeczne i artystyczne, zachowanie tłumów czy wewnętrzne doznania jednostki; wielkie bezkształtne zbiorowiska ludzi, proponowano kpinę i śmiech, prymitywizm, dowolność, anarchia, spontaniczność; zniesiono barierę oddzielającą twórców od odbiorców, skandale towarzyskie i artystyczne, ekstrawagancja - to miało być sztuką.
Jednodniówka futurystów - okres formułowania pozytywnego programu społeczno-kulturowego i estetycznego
Próby wyjścia poza działalność burzycielsko-negującą, poza błazenadę. Łączono kult techniki i kult pierwotnego instynktu, apologię maszyny i uwielbienie dla żywiołu, pochwały nowoczesnej cywilizacji i cześć dla pierwotnych odruchów człowieka. W wierszach obok miasta jako nowoczesnego raju występuje miasto - nowoczesne piekło; obok obrazu maszyny-cudotwórcy - obraz maszyny-molocha pożerającego ludzi; obok fabryki jako ideału organizacji pracy - fabryka jako miejsce niszczenia zdrowia człowieka. Futuryzm chciał zaprezentować koncepcję nowego humanizmu, własny ideał człowieka nowoczesnego. Futurystom polskim marzyła się harmonia między indywidualnymi potrzebami człowiek a nowoczesną cywilizacją, techniką, kulturą. Łączyli oni upodobanie do niezwykłości, skandalu, lekceważenia obowiązujących norm z tradycjami pozytywistycznymi - dobrze zorganizowaną pracą, społeczną dyscypliną, szczęśliwą przyszłością, opartą na rozwoju nowoczesnej cywilizacji.
We Włoszech i Rosji wybór postaw i wartości związany był z bezpośrednim zaangażowaniem w konkretną działalność polityczno-społeczną, Sytuacja futuryzmu polskiego, nie mająca szans włączenia się w radykalną przemianę rzeczywistości, była szczególna. Nasz ideał humanizmu był mniej realny.
1923 - rozwiązanie - podjęcie współpracy z Awangardą Krakowską - rozwiązanie ogłosili na łamach „Zwrotnicy”
Bruno Jasieński, przywódca ruchu,. emigrował do Francji. Anatol Stern został wziętym scenarzystą a Tytus Czyżewski został nauczycielem rysunku w jednym z krakowskich gimnazjów.
CECHY:
Pozytywne nastawienie do świata, przyszłości
Ludowe akcenty - Młodożeniec przenosił do poezji język przyśpiewki czy dziecięcej wyliczanki
Maszyna, demokracja, tłum
Sztuka dla ludzi - masowa, demokratyczna, powszechna
Negacja dziedzictwa kulturowego jako hamulca społecznego i artystycznego postępu; wynalazki - nowe piękno, pejzażem kominy, muzyką szum motorów, klaksony, syreny - przeszłość krępuje, żyje się pod ciężarem jej norm myślenia, postępowania - to nie powinno krępować manifestowania treści duchowych, które rodzą się dzisiaj; propagowali palenie bibliotek, niszczenie archiwów, pomników, muzeów… (antytradycjonalizm)
antyestetyzm
Tłum anonimowa, bezkształtną masą, biologiczną masą wstrząsaną pracą, rozkoszą, buntem
Prostota, ordynarność, wesołość, zdrowie, śmiech, erotyka
Aktywizm, dynamizm, postęp, który oddaje zmieniającą się rzeczywistość, jej pęd i pośpiech oraz antycypuje przyszłość - energia, zuchwałość, bunt, ruch, biologizm, szybkość
Pogarda dla kobiet
Agresywność, kult przemocy, wojna jako sprawdzian biologicznych i duchowych wartości człowieka
Fascynacja nowością - to co wczorajsze jest archaiczne
Zerwanie z psychologizmem i antropocentryzmem - materia, nieograniczona przyroda jedynymi tematami nowej pasji
Przekreślenie logiki, poznanie intuicyjne nad rozumowym
Oryginalność, wyjątkowość jako jedyna wartość sztuki tworzonej na zimno - odrzucano natchnienie, fantazję; twórczość świadoma, celowa - dziwactwa, szaleństwa, nielogiczności
Wiersze stylizujące się na inne gatunki - depesze, ogłoszenia
Język pozarozumowy, bez norm logicznego myślenia, składni - nowe słowa, nowe skojarzeni słów
Słowa na wolności - uwolnienie od zasad; nowy typ obrazowania, polegający na przenikaniu się słów i obrazów w celu oddania dynamiki i zmienności, prężności zastanej rzeczywistości - nie myśli rządzą słowami, ale słowo, dźwięk objawia nieznaną i rewelacyjną treść: rzeczowniki bez przymiotników i zaimków, zestawienia na zasadzie jak najodleglejszej analogii, bez związków logicznych; czasowniki w bezokoliczniku, żeby oddać szał stawania się i ciągłość zjawisk oraz nie obciążać autorskim „ja”; eliminacja przymiotników, które rozrywają potok wyrazów, hamują dynamizm
Postulat symultanizmu - współrzędności zjawisk, jednoczesności i niepodzielności; wszystko nakłada się na siebie, przechodzi jedno w drugie, nic nie jest w izolacji, wszystko porusza się
Eliminacja znaków interpunkcyjnych oraz ortografii jaka hamujących bezpośredniość ekspresji;
Rytmizacja wypowiedzi
Innowacje typograficzne - forma dzieła - rozmieszczenie wyrazów w różne kształty graficzne, różne kolory czcionki, kombinacje wielkich i małych liter, figury geometryczne z wyrazów
Futuryzm obudził literaturę z drętwej senności, uświadomił złożoność i nowość sytuacji cywilizacyjnej, rozsiał bunt przeciw wszelkim naciskom, mit człowieka wolnego; pragnienie eksperymentu; język nie jest skostniały.
Jednak wątpliwa była agitacja przeciwko historii i tradycji, a także przeciw psychologizmowi a oczarowanie materią - literatura dla człowieka powinna być o człowieku a w Polsce i tak nie koncentrowano się na życiu wewnętrznym człowieka, bo jarzmo społecznych i narodowych obowiązków. A w futuryzmie nastąpiła absolutyzacja materii (maszyna bóstwem), która powinna być podporządkowana człowiekowi. Minusem było tez sprowadzenie zadań literatury do reprodukowania, naśladowania rozpętanego życia, co było równoznaczne z likwidacją artystycznej wolności i niezależności sztuki. Także walka z prawami języka była bezcelowa, bo słowo jest dla poezji jednym sposobem wyrażenia treści. Futuryści polscy popełnili od początku szereg istotnych błędów; zbyt mechanicznie realizowali programowe założenia swych cudzoziemskich mistrzów i patronów, uprawiali swoistą demagogię literacką, wysuwając na pierwszy plan najbardziej jaskrawe, ale nie najważniejsze postulaty kierunku. (Hutnikiweicz)
PRZYKŁADY:
Anatol Stern „Pełnia księżyca nad morzem”, „Romans w Peru” - eksperymentatorstwo językowe dadaistów, onomatopeje, zabawa dźwiękiem, słowa bez znaczeń (wyplątane ze znaczeń)
Bruno Jasieński „Mięso kobiet” - skrajny antytradycjonalizm, nowa erotyka z humorem, kult biologii - kobieta traktowana jako rzecz; zerwanie z ortografią
„Mięso kobiet”
Pszehodząc pszypadkowo pszez ćeńisty pasaż,
mimo palm kiwającyh śę jak senny palec
zobaczyłem kobietę, kturą rąbał masaż
i układał na ladźe kawał po kawale
Kszyczały na gałęźah żułte ptaki timur
Kołysały głowami i muwiły tata
Pszez zapah ciał kobiecyh ostszejszy od dymu
stuk rytmiczny tasaka jęczał i dolatał
Zeskoczyły w podskokach shody z karku pięter
Biły głową o śćanę i nie mogły trafić
kiedy wybiły otwur wyszedłem nim lente
i na placu olbżymim połknęła mńe gawiedź
Whodżiły blade pańe do ćemnych garsonjer
rospinały w pośpiehu bluzki pod żakietem
gdy z zapalonym lontem na barkah kanońer
stszeliłem z głowy w ńebo czerwoną rakietą
Ńe liżcie ust kohankom leżąc im na bżuhu!
Jedzće je ze śmietaną i łykajcie z cukrem!
Hude szynki dźewczynki są pszedziwnie kruhe
i dobry jest kobiecyh muskularnych nug krem.
Jak wiele cudnych sokuw ciało kobiet mieści
cuż wiesz o tym, hoć zdźerasz sukńe jak firanki,
don żuanie, co ćało swojej pani pieścisz
a kturyś żadnej jeszcze nie pożarł kohanki.
Poczekajcie, nie gwałćće, ńe pieśćće, ńe hodźće!
ńeh znowu dźewicami żemia śę zaludni
Usta twoje jak gąbka namaczana w ocće
Są mi dżiwńe niedobre, gorzkawe i nudne.
Pszyszłaś do mnie bez sukni, powiedziałaś: ńe rusz!
Będźesz odtąd mńe kohał tylko jak brat śostrę
Gdy podeszłaś do lustra zdejmować kapelusz
w karku twym tłustym zemby zatopiłem ostre.
Pożerajcie kobiety z octem i na sucho
Pszestańće z nimi robić swoje nudne świństwa
Kohankowie, noszący swe kohanki w bżuhu
nadhodźi wasza era: nowe maćeżyństwo
„But w butonierce” -
Zmarnowałem podeszwy w całodziennych spieszeniach,
Teraz jestem słoneczny, siebiepewny i rad.
Idę młody, genialny, trzymam ręce w kieszeniach,
Stawiam kroki milowe, zamaszyste, jak świat.
Nie zatrzymam się nigdzie na rozstajach, na wiorstach,
Bo mnie niesie coś wiecznie, motorycznie i przed.
Mijam strachy na wróble w eleganckich windhorstach,
Wszystkim kłaniam się grzecznie i poprawiam im pled.
W parkocieniu krokietni - jakiś meeting panieński.
Dyskutują o sztuce, objawiając swój traf.
One jeszcze nie wiedzą, że gdy nastał Jasieński,
Bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Staff.
One jeszcze nie wiedzą, one jeszcze nie wierzą.
Poezyjność, futuryzm - niewiadoma i X.
Chodźmy biegać, panienki, niech się główki oświeżą -
Będzie lepiej smakować poobiedni jour-fixe.
Przeleciało gdzieś auto w białych kłębach benzyny,
Zafurkotał na wietrze trzepocący się szal.
Pojechała mi bajka poza góry doliny
nic jakoś mi nie żal, a powinno być żal...
Tak mi dobrze, tak mojo, aż rechoce się serce.
Same nogi mnie niosą gdzieś - i po co mi, gdzie?
Idę młody, genialny, niosę BUT W BUTONIERCE,
Tym co za mną nie zdążą echopowiem: - Adieu!
Tytus Czyżewski „Hymn do maszyny mego ciała” - innowacje typograficzne - inny zapis stwarzał możliwość różnego odczytywania i interpretowania, więcej znaczeń; ciało ludzkie jako maszyna, mechanizm, pis wnętrzności, cielesność, biologizm, natura
Aleksander Wat „Ja z jednej strony, ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka” - łączenie pozornie odległych rzeczy na zasadzie dalekich analogii; automatyczny zapis przesuwających się przez mózg obrazów, doświadczenie kubizmu - oglądanie siebie z różnych stron