KRYTERIA WSPÓŁCZESNEJ DEMOKRACJI
Demokracja oznacza ustrój, w którym lud sprawuje władzę, względnie wybiera swoich rządzących przedstawicieli (demos - lud, kratos - władza) - władza ludu, czyli inaczej ludowładztwo - sposób sprawowania władzy w państwie, w którym wola obywateli lub przynajmniej wola większości obywateli stanowi najwyższy imperatyw polityczny, zaś obywatele sprawują władzę we własnym imieniu w sposób bezpośredni lub pośredni. W takim ujęciu demokracja jawi się jako forma państwa, w której obywatele są zarówno źródłem władzy, jak i zbiorowym podmiotem sprawującym tę władzę - albo przez instytucje demokracji bezpośredniej, albo pośrednio przez instytucje przedstawicielskie.
Ustrój demokratyczny nie może istnieć bez systemu władzy opartego na państwie prawa oraz bez społeczeństwa charakteryzującego się demokratyczną kulturą polityczną. Elementy te są ze sobą zintegrowane i współzależne. Demokracja jest więc ustrojem politycznym i systemem społecznym, w którym:
Suwerenem władzy są obywatele;
Władza w państwie pochodzi z wyboru;
Obywatele mają realny wpływ na politykę, gospodarkę i życie społeczne państwa;
Najwyższe organy władzy są od siebie niezależne i podlegają kontroli;
Podstawą działalności władzy jest prawo (rządy prawa);
Wszyscy obywatele są wolni i równi wobec prawa;
Panuje pluralizm polityczny;
Stosunki społeczne reguluje prawo i treści demokratycznej kultury politycznej;
Życie społeczne mieści się w ramach społeczeństwa obywatelskiego, a życie prywatne obywateli pozostaje poza kontrolą państwa;
Warunki egzystencji obywateli nie są poniżej godności osoby ludzkiej.
System ten powstał w Atenach na przełomie VI i V wieku p.n.e., jednak dzisiejsza demokracja ma niewiele wspólnego z demokracją ateńską. Demokracja w dzisiejszym rozumieniu zaczęła się kształtować od XVIII wieku pod wpływem myśli liberalnej i ideałów Oświecenia. Istotne znaczenie dla wypracowania jej zasad i rozwiązań miał XIX wiek, a zwłaszcza druga jego połowa. Proces ukształtowania rozwiniętej koncepcji współczesnej demokracji dokonał się w XX wieku, głównie po I i II wojnie światowej. Państwo demokratyczne należące do kręgu europejskiej kultury politycznej odwołuje się do powszechnie uznawanych zasad, wartości i norm praktykowanych i wzbogacanych w procesach rozwoju cywilizacyjnego. Jest państwem prawa, realizującym w szczególności zasady suwerenności narodu, pluralizmu politycznego i podziału władzy. Demokracja jako złożona całość obejmuje określone zasady wyznaczające kształt i funkcjonowanie struktur politycznych, wartości uznawane przez społeczeństwo oraz utrwalone zwyczajowo i powszechnie akceptowane style działania politycznego.
Pojęcie demokracji opiera się na tradycyjnych prawach człowieka zawartych w doktrynie chrześcijańskiej, w filozofii oświeceniowej, a oficjalnie sformułowanych najpierw w Stanach Zjednoczonych w Deklaracji Praw z roku 1776, a następnie we Francji w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe w roku 1789.
Dzisiejsze spojrzenie na zagadnienie demokracji ukształtowało się w przeważającej mierze pod wpływem tragedii zrodzonej przez totalitaryzm, który stał się swoistym tłem kontrastowym do analizy demokracji. Uświadomiono sobie bowiem, że nie istnieją żadne wyższe racje dające komukolwiek prawo do decydowania o życiu innych ludzi. Żadne względy rasowe, narodowe, czy klasowe nie powinny stwarzać podstaw do pozbawienia człowieka jego ludzkiej godności. W tej sytuacji za zasadniczy wymóg stawiany systemom demokratycznym uznano stworzenie gwarancji zabezpieczających przed tego typu wypaczeniami. W związku z tym próbowano określić zasadniczy warunek, przyjęcie którego pociągałoby za sobą rzeczywiste przestrzeganie praw człowieka i demokratyczny sposób funkcjonowania instytucji społecznych i politycznych. Uznano, że warunkiem takim jest pluralizm, który został uznany za jedno z podstawowych kryteriów demokratycznych danego systemu politycznego.
Pluralizm stanowi logiczną konsekwencję zasady wolności jednostki oraz równości wszystkich obywateli urzeczywistnianych w demokratycznym państwie. Oznacza on respektowanie odmienności, różnorodności ludzi oraz form ich organizacji jak też poszanowanie godności każdej osoby ludzkiej. Współcześnie rozumiana idea pluralizmu dotyczy nie tylko jednostek i form ich organizacji - stowarzyszeń, organizacji pracodawców i pracobiorców, czy partii politycznych. Szczególnie istotne znaczenie dla rozważań na temat demokracji w państwie ma pluralizm polityczny, oznaczający istnienie wielości partii politycznych konkurujących ze sobą w walce o władzę w ramach określonych reguł gry politycznej wyznaczonych przez prawo konstytucyjne i normy zwyczajowe. Za najistotniejszy wskaźnik pluralizmu uznaje się legalność i swobodę działania opozycji. Formuła pluralizmu ustala również zasady, które powinny być respektowane przez partie w walce o władzę: zasadę wolnej gry sił politycznych, zasadę zmienności władzy oraz przyznania określonych uprawnień opozycji. Pluralizm wymaga, by poszczególne władze istniejące w społeczeństwie były rozdzielone, zwłaszcza cztery zasadnicze władze: państwowa, ekonomiczna, władza organizacji masowych oraz władza organizacyjna politycznej. Z ideą pluralizmu ściśle związana jest zasada konkurencji w poszczególnych obszarach życia politycznego, której treść stanowi swobodna rywalizacja partii politycznych w walce o władzę lub utrzymanie tej władzy. Dzięki konkurencji mamy do czynienia z demokratyczną zmiennością, oznaczającą konieczność odsunięcia się od władzy dotychczasowych jej piastunów w przypadku braku poparcia. Konkurencja bywa więc często uznawana za element nieodłączny dla demokracji zapobiegający monopolowi władzy i służący ochronie wolności jednostki.
Pluralizm polityczny stanowi podstawowe kryterium demokracji, jest to jednak kryterium bardzo ogólne. Aby było ono spełnione muszą zostać spełnione określone warunki, respektowane zasady, akceptowane specyficzne wartości. Kiedy to wszystko ma miejsce, spełnione są wymogi demokratycznego funkcjonowania instytucji oraz przestrzegania praw człowieka. Z tego względu demokrację współczesną należy postrzegać jako pewną złożoną całość, w obrębie której poszczególne elementy są w jednakowym stopniu niezbędne, nawet jeśli niektóre z nich odgrywają większą rolę od innych. O tym, na ile państwo i społeczeństwo są demokratyczne decyduje realizowanie zasad demokratycznych na różnych płaszczyznach życia narodu. Na płaszczyźnie politycznej demokracja dotyczy całego życia politycznego państwa, procesów powoływania, kontrolowania i organizowania władzy. Demokracja polityczna powinna dopuszczać istnienie i zapewniać prawa funkcjonowania opozycji politycznej wobec władz państwowych oraz zachowywać i szanować prawa mniejszości. Demokracja na płaszczyźnie społecznej oznacza realizację zasad demokracji w stosunkach społecznych. W praktyce polega ona na równych szansach awansu, wykształcenia, dostępu do stanowisk. Jest ona wyrazem autentycznej równości społeczeństwa i przekonuje obywateli do tego systemu urządzenia państwa i społeczeństwa. Demokracja gospodarcza natomiast realizuje się w życiu ekonomicznym. Oznacza ona, że różne podmioty gospodarcze mają formalnie równe szanse i możliwości działania, a prawa ekonomiczne nie mogą być wykorzystane do celów politycznych i odwrotnie - pozycja polityczna nie jest środkiem do zdobywania przywilejów ekonomicznych. Całość tę można ująć też nieco inaczej stwierdzając, że o funkcjonowaniu demokracji decydują dwa elementy: demokratyczna władza i demokratyczne społeczeństwo.
Demokracja jako forma i system ustrojowy państwa nie jest łatwa do osiągnięcia. Polega ona na dojrzałości obywatelskiej wyrażającej się silnym poczuciem odpowiedzialności. Jest ona systemem trudnym. Najlepszym na to dowodem jest fakt, że we współczesnym świecie niewiele jest państw o charakterze demokratycznym. Należy pamiętać, że demokracja nie jest systemem raz na zawsze danym, ale wymaga szczególnej troski i pielęgnacji ze strony obywateli, gdyż spośród wielu systemów jedynie demokracja daje obywatelom poczucie wolności i możliwości decydowania o własnym losie oraz poczucie godności osoby w społeczeństwie. Demokracja jest ona w istocie wielką przygodą, historią nadziei i wątpliwości, autentycznym zwierciadłem prawdy, w którym przegląda się mądrość wielu stuleci. Mówiąc o demokracji, Europa, a potem i Ameryka, zadawała trudne pytania dotyczące człowieka, rozumu, cnoty, ustroju, prawa, moralności, sensu historycznych doświadczeń. Była ona zawsze ustrojem nadziei, ustrojem, który miał człowieka emancypować. Przyniósł jednak, jak wiemy również wiele rozczarowań. Demokracja jest wielką namiętnością Zachodu. Mimo tylu rozczarowań wciąż wierzymy w jej szanse, uważamy, że mimo licznych wad ma również zalety, sprawiające, że góruje nad innymi ustrojami.
***
LITERATURA
S. FILIPOWICZ, O DEMOKRACJI BEZ ZŁUDZEŃ I SENTYMENTÓW, WARSZAWA 1992.
GOŚĆ NIEDZIELNY NR38 (1997).
A. MONIAK, WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE DLA LICEÓW I TECHNIKÓW, POZNAŃ 1998.
G. ULICKA, DEMOKRACJE ZACHODNIE, ZASADY, WARTOŚCI, WIZJE, WARSZAWA 1992.
A. Moniak, Wiedza o społeczeństwie dla liceów i techników, Poznań 1998, s. 114;
By demokracja mogła istnieć, Gość Niedzielny nr 38 (1997), s. 17;
G. Ulicka, Demokracje zachodnie. Zasady, wartości, wizje, Warszawa 1992, ss. 42 - 43;
A. Moniak, Wiedza o społeczeństwie dla liceów i techników, Poznań 1998, s. 114;
S. Filipowicz, O demokracji bez złudzeń i sentymentów, Warszawa 1992, s. 8;
1