Konrad Górski, Uwagi o Grażynie. Grażyna jako poemat archeologiczny, [w:] Mickiewicz. Artyzm i język.

- 3 „epoki”, które wpłynęły na sposób myślenia ludzi na przełomie XVIII i XIX wieku oraz wywarły wpływ na zjawiska literackie tego okresu:

1. początki rodu ludzkiego

2. początki własnej narodowości

3. początki chrześcijaństwa

- zmiany, jakich dokonał romantyzm: oderwał ojczyznę od państwa i utożsamił ją z narodem, rozumiejąc przez naród zbiorowość ludzką o wspólnym pochodzeniu, języku, kulturze i przeszłości; na czoło został wysunięty przez romantyków JĘZYK

- aż do epoki romantyzmu język litewski żyje niemal wyłącznie w ustach ludu; przełom: wprowadzenie litewskiej pieśni ludowej do lit. światowej

- pierwszy przejaw zainteresowania, jakie obudził j. litewski w polskich kołach naukowych: wydanie przez Uniwersytet Wileński w 1803 roku polecenie, aby zbierano informacje o dawnych dziejach i języku żmudzkim

- rozprawa K. Michała Bohusza pt. „O początkach narodu i języka litewskiego” (ponoć wywarło to wielkie wrażenie na przyszłym autorze „Grażyny”). Pierwsza część rozprawy traktuje o pochodzeniu Litwinów, druga o ich języku.

- TEZY Bohusza:

1. Rzekoma doskonałość języka litewskiego (jest dźwięczny, posiada oryginalną intonację samogłosek, obfituje w bogate słownictwo), która jest pośrednim świadectwem tego, że musiała już niegdyś istnieć wspaniała nauka i literatura w tym języku stworzona, ale prawdopodobnie z powodu nieustannych katastrof hist. i nieznajomości jeszcze druku całkowicie zaginęła.

2. Śmiertelnym ciosem dla j. litewskiego było wyniesienie Jagiełły na tron polski, bo po wprowadzeniu chrześcijaństwa duchowni polscy, którzy je szerzyli, zamiast sami nauczyć się po litewsku zachęcali nowych chrześcijan do uczenia się po polsku (= impuls do stopniowego zaniedbania j. litewskiego w szerszych warstwach narodu -> echo tego odnajdziemy w jednym przypisów do „Grażyny”).

- „odkrycie Litwy” dokonało się wcześniej za granicą niż w Polsce

- Mickiewicz nie jest inicjatorem litewskiej tematyki w ówczesnej poezji; jeszcze przed 1814 rokiem Euzebiusz Słowacki pisze tragedię „Mendog”

- „Mindowe” J. Słowackiego zakończy ten szereg utworów o tematyce litewskiej powstałych przed 1830; po powstaniu listopadowym najwięcej pozycji w tym zakresie dostarczy Kraszewski

- w atmosferze powszechnego zainteresowania dla przeszłości Litwy (zwłaszcza pogańskiej) stosunek Mickiewicza do „modnego” problemu nacechowany był niebywałym entuzjazmem, który odbierał poecie zdolność do krytycznego spojrzenia na sprawę

- Górski twierdzi, że decydujące dla zrozumienia stanowiska poety będą jednak poglądy wypowiadane w przypisach do „Grażyny” [w stosunku do rozmiarów utworu są to wyjątkowo obszerne przypisy]

- w związku z wierszami 425-426 (w „Grażynie”), gdzie jest mowa o wajdelotach jako śpiewakach ludowych, Mickiewicz stara się przekonać czytelnika, że „starzy Litwini i Prusacy lubili i uprawiali poezję” => M. przyjmuje za swoją tezę Bogusza o istnieniu niegdyś i zatraceniu lit. litewskiej

- Mickiewicz powtarza za Bohuszem drugą tezę - o rzekomym wpływie chrześcijaństwa na zaniedbanie j. litewskiego i pierwotnej lit. litewskiej

- Mickiewiczowski entuzjazm dla pogańskiej Litwy był tym bardziej silniejszy za sprawą ukochania przez poetę domowej ojczyzny - nowogródzkiej ziemi

- wiadomość, że Nowogródek był za Mendoga stolicą Litwy = stosunek Mickiewicza do rodzinnej ziemi wzbogacony o nowy ton uczuciowy

- stąd właśnie w tylu utworach mamy tendencję do odtwarzania prawdziwych bądź mitycznych zdarzeń z dziejów Litwy na terenie nowogródzkim

- w 1818 r. Mickiewicz napisał „Żywilę” - utwór, w których pogańska Litwa i Nowogródek zostają podane czytelnikowi w osobliwej syntezie i ubrane w językową szatę wzorowaną na Stryjkowskim (w nim rozczytywał się M.); to samo pojawia się w „Świtezi” (walka Litwy z Rusią za Mendoga, Nowogródek stolicą Litwy) - balladzie o zaklętym młodzieńcu przemienionym w głazy (Nowogródczyzna, czasy Olgierda, rycerz Poraj, jak w „Żywili”)

- Górski za najpełniejsze opracowanie poetyckie tematu Litwy pogańskiej uznaje „Grażynę”

- „Grażyna” miała być poetycką syntezą charakteru dawnej pogańskiej Litwy jako państwa oraz jej oblicza kulturalnego i cywilizacyjnego; nie oznaczało to jednak, żeby poemat miał być koniecznie odzwierciedleniem określonego dziejowego zdarzenia

- jeśli rzeczywista historyczna relacja zakłócała ukształtowanie fabuły (przykład: Korybut - syn Olgierda); Mickiewicz zrezygnował z historycznej prawdziwości fabuły na rzecz jej historycznego prawdopodobieństwa

- w ostatniej redakcji nastąpiła na skutek zmiany osób (Witold na miejsce pierwotnego Kiejstuta Litawor na miejsce Korybuta)również zmiana momentu dziejowego (co najmniej o 20 kilka lat naprzód w stosunku do pomysłu pierwotnego)

- PRÓBA OZNACZENIA MOMENTY DZIEJOWEGO W DZISIEJSZYM KSZTAŁCIE UTWORU („Grażyny”): chwila, gdy Witold pogodzony z Jagiełłą rządzi Litwą jako wielki książę i w całkowitym porozumieniu z królem dąży do przekształcenia drobnych państewek (które składały się na Litwę) w jednolite państwo o silnej władzy monarchicznej -> ostatnie dziesięciolecie XV wieku. Z racji tego, że te walki międzydzielnicowe prowadzone przez Witolda prowadzone były systematycznie i planowo przez dłuższy czas, to poeta mógł bez naruszenia fabuły podstawić Witolda na miejsce pierwotnie wymienionego Kiejstuta. Właśnie ta możliwość dokonania zmiany fabularnej w tak swobodny sposób świadczy o tym, że Mickiewicz uchwycił w tym szczególe najbardziej charakterystyczny rys państwowego życia pogańskiej Litwy.

- drugim podstawowym rysem tła dziejowego (w „Grażynie”), odpowiadającym ówczesnej rzeczywistości, było uciekanie się książąt litewskich do przymierza z Krzyżakami w bratobójczych walkach przeciw silniejszym krewniakom; czynił to i Jagiełło w okresie walk o władzę z Kiejstutem, czynił kilkakrotnie Witold, gdy walczył z Jagiełłą [a nawet Kazimierz Jagiellończyk (późniejszy pogromca Zakonu), gdy był jeszcze wielkim księciem litewskim, a chciał zabezpieczyć się przed Polską]

- Górski dostrzega całkowity anachronizm w jednej ze scen z „Grażyny”: Rymwid nie mógł głosić ku Litaworowi hasła, że „spólna moc tylko zdoła nas ocalić”, z kolei Grażyna nie mogła myśleć ze wstrętem myśleć o tym, że „brat na bratnie następował zdrowie” => Mickiewicz wyraźnie obdarzył tutaj i Rymwida, i Grażynę sposobem odczuwania patriotyzmu właściwym dla XIX wieku, ale nie dla XIV. W tym punkcie, wg Górskiego, „Grażyna” przestaje być poematem historyczno-archeologicznym, a staje się dziełem służącym zagadnieniom politycznym epoki, w której została napisana.

- (w momencie, gdy Mickiewicz zdecydował się przesunąć akcję na okres panowania Witolda) pojawił się kolejny anachronizm -> sprawa oblicza wyznaniowego Litwy -> przenikanie chrześcijaństwa na Litwę odbywało się na długo przed ślubem Jadwigi z Jagiełłą

- nie było mowy o tym, aby w ostatnim dziesięcioleciu XIV wieku ktoś z prawnuków Giedymina był jeszcze poganinem; na ruskich ziemiach należących do Wielkiego Księstwa nie było mowy o pogaństwie w rządzącej warstwie narodu

- ostatnim pogrzebem litewskiego księcia odbytym według rytuału pogańskiego był pogrzeb Kiejstuta (1382 r.); TYMCZASEM GRAŻYNA ZOSTAJE UCZCZONA PO ŚMIERCI OBRZĘDEM POGRZEBOWYM CAŁKOWICIE WG TRADYCJI LITWY POGAŃŚKIEJ

- ten anachronizm związany z obrządkiem jest nieprzypadkowy: poemat ten stawiał sobie za zadanie pokazać artystyczną wizję dawnej Litwy -> trzeba było zachować pogańskie oblicze kraju (bo jest to jeden z najważniejszych rysów obyczajowych Litwy)

- rozbudowana scena rozmowy między Litaworem a Rymwidem -> scena ta obejmuje 400 wierszy, a więc trzecią część utworu; rozmowa ta, wg Górskiego, jest tylko chęcią nakreślenia przez autora możliwie bogatego nakreślenia tła dziejowego i oblicza cywilizacyjno - obyczajowego pogańskiej Litwy

- z rozmowy Litawora z Rymwidem dowiadujemy się wiele na temat stosunków politycznych, tzn. sporów między książętami dzielnicowymi, roli i charakteru Krzyżaków, warunków wychowania i życiu ówczesnych władców Litwy (wspomnienia Litawora o własnym dzieciństwie i nieustannych bojach), rozszerzenia się Witoldowych podbojów, niektórych form życia państwowego (wywody Rymwida o sposobie obejmowania władzy nad świeżo przyłączonym krajem)

- w „Grażynie” zauważalne są dydaktyczne zamiary poety -> pojawia się chociażby opis sposobu uszykowania wojsk litewskich przed bitwą

- Dydaktyczny cel Mickiewicza mamy także we fragmencie i niezadowoleniu gawiedzi nowogródzkiej z powodu niedokładności obrzędowych przy pogrzebie Grażyny (tłum nie wie, że to ma być pogrzeb księżnej, a nie Litawora). Skoro to nie był pogrzeb Litawora, to trudno, żeby na stosie znaleźli się na stosie -> Mickiewicz brak tego rytualnego szczegółu każe zauważyć zebranemu tłumowi

Podsumowanie:

Na podstawie widocznego związku, jaki zachodzi między utworem a ówczesnym tendencjami do idealizowania pogańskiej przeszłości Litwy rozumiemy, dlaczego poeta nawiązał „Grażynę” do monumentalnych dzieł wielkiej epiki światowej - „Iliady” i „Jerozolimy wyzwolonej”.

Górski nazywa „Grażynę” miniaturą eposu - ze względu na jej rozmiar.

Heroizację pogańskiej Litwy Mickiewicz mógł uzyskać tylko poprzez zbliżenie artystyczne „Grażyny” do nastroju i charakteru epoki homerowskiej.

Górski stwierdza, że omawiany poemat jest bogate zobrazowanie przeszłości Litwy pogańskiej w duchu idealizacji i heroizacji przedstawionego świata historycznego i twierdzi tak ze względu na:

1. wybór tematu

2. dobór motywów fabularnych

3. ukształtowanie fabuły

4. historyczno-dydaktyczne akcenty w tekście

5. zestrojenie środków artystycznych z określoną tradycją lit.

6. uzupełnienie tekstu licznymi i obfitymi przypisami.

O KOMPOZYCJI POEMATU

-„Grażyna” posługuje się metodami narracyjnymi prozy powieściowej czy nowelistycznej

- do metod prozy nowelistycznej należą: wprowadzenie narratora i fikcja znalezionego rękopisu (oba środki należały już w dobie powstania utworu do starych i konwencjonalnych)

- osobliwość „Grażyny”: posiada dwóch narratorów i dwóch wydawców (fikcja znalezionego rękopisu zmuszała do wprowadzenia osoby wydawcy)

- I narrator -> nieznany bliżej opowiadacz samej powieści

- II narrator -> narrator „Epilogu wydawcy”; czytelnik, który ma przed oczami „Epilog…” mógłby przypuszczać, że „wydawca” ten jest człowiekiem współczesnym epoce ukazania się poematu w druku. Tymczasem z treści „Epilogu…” wynika, że autorem jest człowiek, który musiał żyć w 1. połowie XV wieku, ponieważ uzupełnia on dzieje Grażyny i Litawora na podstawie informacji, które otrzymał bezpośrednio od giermka Księżnej.

- wydawca mówi zwrotami staropolskimi, dlatego musimy założyć istnienie drugiego wydawcy- tego, który udostępnił publiczności obydwa rękopisy (rękopis powieści i rękopis „Epilogu wydawcy”)

- NARRATOR POWIEŚCI

Z „Epilogu wydawcy” wynika, że nie był on obecny przy wszystkich opowiedzianych wydarzeniach, ale tylko przy niektórych - tych, które były dostępne widzeniu całej ludności miasta)

- nie słychać o żadnym świadku rozmów Rymwida z Grażyną, Litawora z Rymwidem

- narracja jest tak zbudowana, jakby świadek był, ale w roli teatralnego widza

- rola narratora w „Grażynie” jest inna - narrator nie wie, jak wszystko się potoczyło, wręcz przeciwnie - wydaje się, że nic nie wie, a tylko patrzy i wnioskuje o rozgrywającej się akcji na podstawie słów, gestów, wyrazu twarzy

- fikcja takiego narratora (= widza teatralnego) pozwoliła Mickiewiczowi skomponować „Grażynę” na podobieństwo dramatu

-do tradycji klasycystycznej zbliża „Grażynę” zachowanie 3 jedności

- jedność miejsca: bitwa rozgrywa się w niewielkiej odległości od Nowogródka

- w „Grażynie” moment zwrotny prowadzący do katastrofy wypada równocześnie z samą katastrofą = samobójstwo Litawora następuje bezpośrednio po wyjawieniu, czyje zwłoki płoną na stosie

- złączenie w jedno dwóch kulminacyjnych zdarzeń tragedii sprawia, że zakończenie „Grażyny” jest zarówno piękne, jak i wstrząsające

Konrad Górski, Tadeusz z ręką na temblaku, [w:] Mickiewicz. Artyzm i język.

- motyw prawej ręki Tadeusza na temblaku -> Mickiewicz nadał swemu dziełu zakończenie pełne radosnych nastrojów i oczekiwań, ale przecież musiał założyć, że czytelnicy wiedzą, jak zakończyła się naprawdę wyprawa 1812 roku. Dlatego musiał tak ukształtować fabułę, aby Tadeusz w dalszej kampanii nie mógł wziąć udziału - stąd ręka na temblaku. Ranny w potyczce Tadeusz otrzymuje rozkaz, by „zostać w Litwie instruktorem”, co uspokaja czytelnika, bo w tym momencie wiadomo, że sympatyczny bohater nie podzieli straszliwego losu niemal całej armii napoleońskiej.

- ZGRZYT: po scenie, kiedy generał Kniaziewicz wziął Zosię za ramiona, czytamy, że „Tadeusz patrzył wesół i zacierał ręce.” -> jeśli zacierał ręce, to co z ręką na temblaku?

- Zygmunt Szweykowski: dystans do przedstawionej rzeczywistości, którą też często swobodnie konstruuje do swych specjalnych celów - wymagania ścisłego realizmu konkretów nie obowiązują go.

ŚWIAT W „PT”: rzeczywistość, która jednocześnie kształtuje się jako fikcja; świat, który jest i którego nie ma. Logika humoru, a nie logika realizmu.

- niekonsekwencje i sprzeczności w dziele zauważono już dawniej, ale próbowano je tłumaczyć brakiem jednolitego planu przy jego powstawaniu i brakiem uzgodnienia drugorzędnych motywów fabularnych w miarę rozrastania się utworu

- Górski nie zgadza się z poglądami Szweykowskiego, że „technika świadomych niekonsekwencji” jest wynikiem kształtowania „PT” jako poematu humorystycznego. Wg niego technika ta jest cechą artyzmu Mickiewicza, która przejawia się także w innych jego utworach: „Dziadach” wileńsko - kowieńskich i „Konradzie Wallenrodzie” -> a tu nie może być mowy o humorze. Mamy tu do czynienia, oprócz artyzmu, z pewną tradycją literacką sięgającą tych czasów, gdy czytelnicy widzieli w fabule utworu pewien rodzaj konwencji lit.

- Przykłady spoza „Pana Tadeusza”

1. II część „Dziadów”. Składa się z 4 głównych scen:

• pojawienie się Aniołów,

• Złego pana,

• Pasterki o imieniu Zosia

• Widma (scena ta została dodana, gdy chodziło o złączenie tej cz. „Dziadów” z częścią IV)

Te trzy pierwsze „pojawienia się” są zilustrowaniem różnych aspektów humanitarnej postawy autora. Realizm szczegółów stał się środkiem artystycznym tylko tam, gdzie był potrzebny dla wyrażenia treści ideowej, a tam gdzie mógł zakłócić przekaz ideowej treści - został odrzucony.

II cz. „Dziadów” jest opisem obrzędu ludowego, jego uczestnikami są przedstawiciele ludu, a więc obraz ich życia powinien być zgodny z warunkami, w jakich ta warstwa ludności funkcjonowała. A Mickiewicz daje realistyczny obraz życia ludu tylko w scenie ze złym Panem, w pozostałych - nie waha się wprowadzić szczegółów znajdujących się w jaskrawej sprzeczności z ówczesną rzeczywistością. Przykładem jest scena z Aniołkami: ich beztroski i radosny żywot na ziemi wręcz urąga tej prawdzie o życiu chłopskim z następnej sceny.

Niekonsekwencję dostrzegamy także między początkowymi wierszami II cz. „Dziadów” i okolicznościami pojawienia się ducha Złego pana. Słowa wypowiedziane przez Guślarza mówią o tym, że potrzebna jest absolutna ciemność dla wywołania nastroju przenikniętego oczekiwaniem i grozą („W oknach zawieście całuny). A gdy rozległ się głos Złego pana, zwraca się do tłumu: „Widzicie w oknie upiora?”.

2. IV część „Dziadów”. Mamy tu styczność z porównaniem pewnych rzeczywistych przeżyć

poety i odtworzenie tegoż przeżycia w obrazie literackim -> śmierć Barbary Mickiewiczowej (matki Mickiewicza) a słowa Gustawa z IV cz. „Dziadów”: „Niedawno odwiedziłem dom nieboszczki matki…”.

Pojawiają się kolejno następujące motywy:

• Pustka („pustka, noc, cichość, ani żywej duszy”); motyw fikcyjny dla podniesienia uczuciowego tonu - kończy swoje życie wraz z radością z powrotu pana

• Pies, który pilnuje wrót bez zamka i bez panów chaty

• Światło w oknach - plądrujący złodzieje

Każdy z tych motywów gra osobno i kolejno. W chwili zjawienia się następnego poprzedni schodzi ze sceny.

3. „Konrad Wallenrod”.

- potrzeba realizmu historycznego niewątpliwie istniała już wówczas, ale w stopniu ograniczonym

- Mickiewicz w „Konradzie…” zachowuje swobodę w traktowaniu historycznego materiału (na jaką pozwolił sobie Schiller w zobrazowaniu dziejów Joanny d'Arc) -> zidentyfikował ze sobą trzy historyczne postacie: Alfa, Waltera Stadiona i Konrada Wallenroda i nie dbał przy tym o trudności chronologiczne. Jeśli Wallenrod był Walterem, to Mickiewicz dokonał skrótu o kilkanaście lat (między odjazdem Waltera z Litwy i ukazaniem się Konrada w Marienburgu).

- kolejny ANACHRONIZM w „Konradzie”: Konrad śpiewa Alpuharę, której treść wiąże się z definitywnym wyparciem Maurów z Hiszpanii - faktem o 100 lat późniejszym niż akcja poematu

- kwestia fragmentu rozmowy Aldony i Alfa (ta już w wieży), która mówiła o tym, że Konrad ma być mistrzem zakonu i którą Krzyżacy (dzięki podstępowi Halbana) odebrali jako przepowiednię. ALE żeby Halban mógł wyzyskać apostrofę Aldony jako wieszczbę o Konradzie, słowa jej musiały być wypowiedziane w jęz. niemieckim. Potem, w scenie, kiedy jeden z oskarżycieli wysuwa argument, że wielki mistrz musi być zdrajcą, padają słowa: „Szpiegowie moi […] nie pojęli, co Konrad mówił z pustelnicą, lecz, sędziowie! on mówił językiem Litwinów.” BRAK LOGIKI, SPRZECZNOŚĆ

- Źródła sprzeczności w szczegółach fabularnych w „Konradzie”:

• Potrzeba stopniowego demaskowania osoby i rzeczywistych dążeń bohatera przed czytelnikiem

• Konieczność uczynienia Krzyżaków ludźmi dostatecznie niedomyślnymi, żeby przed czasem nie zorientowali się, do czego wielki mistrz naprawdę dąży.

- wszyscy wiedzą o rozmowach pod wieżą, ale nikt nie pomyślał o podsłuchaniu jakiejkolwiek z nich - ABSURD! :)

- po wysłuchaniu Powieści Wajdeloty Krzyżacy pytają „nad kim zemsta?” -> dowód zupełnej tępoty

- nawet wtedy, gdy skończyła się niedomyślność dotycząca osoby Konrada, trwa nadal - jeśli chodzi o Halbana; najbliższy przyjaciel i powiernik, którego sugestia zdecydowała o wyborze zdrajcy na wielkiego mistrza, nie budzi do samego końca niczyich podejrzeń - do końca widzą w Halbanie jedynie kapelana Zakonu

- tylko obraz wew. dziejów Konrada jest przejawem realizmu konsekwentnego i całkowitego; wszystkie inne postacie są w różnym stopniu marionetkami - ich zachowanie podyktowane jest potrzebami fabuły

- Mickiewicz otwiera wrota dla osobistych przeżyć i wspomnień, które przewyższają autentyzm historyczny:

• cały opis wojny z Litwą jest odtworzeniem dziecinnych wspomnień z poety 1812-13 roku

• poeta w opisie wojny przybliżył granice Litwy do Malborka, ażeby ująć ów opis ze stanowiska swoich wspomnień dziecinnych -> z opisu wojny wynika, że granice Litwy zaczynały się bardzo blisko Malborka, a przecież we Wstępie poematu czytamy, że „Niemen oddziela Litwinów od wrogów”

• Wajdelota udawał się z wychowankiem (Walter-Alf) na dalsze wyprawy - do Połągi -> nieprzypadkowe miejsce: tam sam Mickiewicz widział „hydrę żwiru nasuwającą się na rozkwitłe łąki” (rok 1824, czas oczekiwania na wyrok skazujący filaretów)

• opis rodzinnego miasta, w którym Alf spędził wczesne dzieciństwo i opis napadu Krzyżaków stylizowany na wspomnieniach, jakie w umyśle dziecka zostawił pożar Nowogródka

- kwestia istnienia i funkcjonowania trybunału tajemnego: jeśli nawet sam fakt istnienia takiego trybunały w Malborku w ostateczności mógłby zostać potwierdzony przez niektóre źródła, to sam obraz sali posiedzeń i wszystkich szczegółów już żadnymi źródłami wytłumaczyć się nie da

WNIOSKI:

- Mickiewicz posługuje się metodą kształtowania fabuły tylko jako sztucznego rusztowania umożliwiającego przekazanie wartości, na których poecie naprawdę zależy

- Górski jakby dzieli dzieło M. na dwie sfery:

1. sprawy, w których Mickiewicz jest konsekwentny do najdrobniejszego szczegółu - należą do istoty treści, jaką dane dzieło ma wyrazić

2. tam, gdzie mamy do czynienia z „techniką świadomych niekonsekwencji” - zaczyna się sfera pomocniczych środków wyrazu

- w doborze motywów, które należą do „świadomych niekonsekwencji”, poeta niejednokrotnie dopuszcza do głosu świat osobistych wspomnień

- w XVIII wieku granice realizmu w powieści były jeszcze bardzo szczupłe; nie przywiązywano wagi do niekonsekwencji fabuły

- kwestia sukni Zosi („świeżo z kołka zdjęta do ubrania na krzesła poręczu rozpięta”) -> hipoteza, że Zosia, w pierwotnym planie utworu, od razu miała poznać się z Tadeuszem przy wieczerzy, a całe zamieszanie z Telimeną jeszcze nie powstało wówczas w głowie poety (Górski odrzuca tę hipotezę dot. zmiany koncepcji autora)

- spotkanie Tadeusza z Zosią stylizowane jest na wspomnieniu pierwszych wrażeń Mickiewicza po przybyciu do Tuhanowicz i znalezieniu się niechcący w pokoiku Maryli

6

---