Zachowania asertywne jako jeden ze sposobów radzenia sobie z agresją

OPRACOWAŁA - RENATA KOPEK

W psychologii współczesnej przyjmuje się , że agresja czy przemoc interpersonalna to czynności intencjonalnie podejmowane przez ludzi (np. specyficzne zachowanie się , aranżowanie określonej sytuacji itp.),stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym , psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób (tj. wywołujące ból , cierpienie ,destrukcję , prowadzące do utraty cenionych wartości).

Odwołując się do łacińskiego pochodzenia słowa agresja odkrywamy , ze rdzeń „gress” - oznacza ruch , a przedrostek „ag” - kierunek do czegoś . Tak więc agresja pierwotnie oznacza działania , ruch w jakimś kierunku , do przodu , ku czemuś , w przeciwieństwie do regresji - cofania się .

Tak pojęta agresja może przyjmować dwie formy : jedną , którą nazwiemy „wyładowaniem”

i drugą , którą nazwiemy „osiąganiem” . W pierwszym przypadku chodzi o wyładowanie nieprzyjemnych emocji , takich jak złość , gniew , lęk . Może to przejawiać się w bardzo różnych formach działania : począwszy od łagodnych form : tańca , sportu , krzyku , skończywszy na akcie przemocy : np. pobicie kolegi bez powodu . Może to być wyładowanie emocji w danym momencie , np. jako bezpośredniej reakcji na zachowanie kolegi czy nauczyciela lub też , nieadekwatne do aktualnej sytuacji , wyładowanie „zalęgających” , to znaczy emocji cięgle istniejących w organizmie , mimo że sytuacja je wywołująca , już dawno minęła , np. „wyżycie się” na młodszym bracie za niepowodzenia w szkole . Wyładowanie pojawia się , ponieważ jest konieczne , ponieważ naturalną odpowiedzią na odczuwanie złości , gniewu , lęku , przykrości , tak jak i innych emocji , jest ich bezpośrednie wyrażanie w zachowaniu .

Druga formą agresji jest to , co nazwiemy „osiąganiem” czyli już nie tylko okazywanie swoich uczuć , ale też pragnienie zdobycia czegoś , pokonywanie trudności , osiągnięcia ważnego dla siebie celu . Zależnie od możliwości dziecka agresja prowadzi do osiągnięcia celu lub nie . Zależy to najczęściej od formy jaką przybiera - czy jest społecznie akceptowana , czy też nie . Kiedy nie natrafia na akceptację działanie zostaje zablokowane . Jednakże chęć osiągnięcia celu nie tylko nie zmniejsza się , a wręcz przeciwnie - rośnie i w związku z tym tak jak poprzednio pojawia się przemoc czyli „naturalna reakcja na zagrożenie wolności”. Przemoc to nie tylko chęć osiągnięcia celu , ale także chęć zniszczenia przeszkody , pokonania jej , a to stwarza możliwość destrukcji , wyrządzenia krzywdy .

Kiedy przyjmiemy, że agresja nie jest chęcią skrzywdzenia czy wyrządzenia szkody ,a raczej chęcią osiągnięcia czegoś czy wyrażenia swoich emocji, wtedy możemy inaczej spojrzeć na

całe zachowanie dziecka , a także na swoje i postawić pytania:

co spowodowało takie zachowanie dziecka, co jest jego przyczyną, do czego zmierza?

Okazuje się często, iż to,co braliśmy za chęć zniszczenia czy skrzywdzenia, jest

w rzeczywistości chęcią zwrócenia na siebie uwagi, jest wołaniem o pomoc czy zrozumienie.

Może to być sposób na zdobycie wiedzy, na osiągnięcie pochwały, na popisanie się swoimi

umiejętnościami, swoją sprawnością.

W badaniach psychologicznych wykryto trzy rodzaje agresji: frustracyjną, naśladowczą

oraz instrumentalną. Natomiast w badaniach fizjologicznych wykryto czwarty rodzaj agresji,

a mianowicie agresję patologiczną.

Agresja frustracyjna - sformułowanie hipotezy tego rodzaju agresji mówi o dwustronnej

zależności pomiędzy agresją a frustracją: agresja zawsze jest konsekwencją frustracji,

a frustracja zawsze prowadzi do różnych form agresji.(frustracja w szkole - zła ocena ,

frustracja w rodzinie- brak bezpieczeństwa, miłości, akceptacji).

Agresja naśladowcza- jest wyrazem mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego

zachowania się , z którymi dana osoba styka się w swoim otoczeniu.

Agresja instrumentalna- jest sposobem, narzędziem umożliwiającym osiągnięcie celu.

Agresja patologiczna- jest uwarunkowana procesami chorobowymi zachodzącymi

w układzie nerwowym. Zachowania agresywne są wówczas symptomami niektórych

chorób i zaburzeń zachowania. Patologiczne podłoże agresji można zauważyć u dzieci

nadpobudliwych psychoruchowo,epileptyków, schizofreników , alkoholików, narkomanów.

Podstawową zasadą wychowawczą przeciwko agresji jest nie wzmacnianie jej (nawet tylko uwagą), ale wyraźne pozytywne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności. Pewnym rozwiązaniem może być wycofanie dziecka zachowującego się agresywnie

z sytuacji przez nie pożądanej (np. zabawy, oglądania bajki czy ulubionego programu telewizyjnego), pozbawienie jej przyjemności.

Kara jako sposób redukowania zachowań agresywnych jest dyskusyjna, a kara cielesna całkowicie wykluczona, gdyż staje się modelem agresji. Agresja powinna zawsze pozostać

bez sukcesu i prowadzić do przykrości, niepowodzeń, strat . Bardzo ważne są także oddziaływania wychowawcze, które uczą konstruktywnych zachowań w sytuacjach frustracji,

rozwijania samokontroli dziecka poprzez stawianie przed nim odpowiedzialnych zadań.

Szczególnie istotną rolę odgrywają indywidualne i zespołowe zabawy , „gry w role”, a także

celowo wprowadzane przez nauczyciela ćwiczenia zapobiegające i przeciwdziałające agresji.

Przede wszystkim sam wychowawca powinien być wzorem nieagresywnego zachowania.

Należy pamiętać , że głównym instrumentem hamowania agresji jest komunikowanie się

międzyludzkie . W redukowaniu agresji pomocne są różne techniki psychoterapeutyczne

uczące odreagowania oraz podnoszące tolerancję na frustrację . Szczególnie ceniony jest

trening asertywności, podczas którego dziecko uczy się wyrażania swoich emocji, także

negatywnych, bez szkodzenia osobie, ku której są one wyrażone.

ASERTYWNOŚĆ-to umiejętność pełnego wyrażania siebie w kontaktach z innymi

osobami , zachowanie asertywne oznacza bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażanie wobec innej osoby swoich uczuć , postaw, opinii lub pragnień , w sposób respektujący

uczucia, postawy, opinie , prawa i pragnienia tej drugiej osoby . Zachowanie asertywne

różni się więc od zachowania agresywnego , oznacza bowiem korzystanie z osobistych

praw innych osób. Różni się też od zachowania uległego, zakłada bowiem działanie zgodne

z własnym interesem oraz stanowczą obronę siebie i swoich praw- bez nieuzasadnionego

niepokoju. Obrazuje to „Model Asretywności”

ASERTYWNOŚĆ

WŁASNE PRAWA PRAWA INNYCH

LEKCEWAŻENIE

AGRESJA ULEGŁOŚĆ

NIEASERTYWNOŚĆ

ULEGŁOŚĆ- respektowanie praw innych , lekceważenie praw własnych

AGRESJA- respektowanie własnych praw , lekceważenie praw innych

ASERTYWNOŚĆ - respektowanie własnych praw , respektowanie praw innych.

Zarówno w przypadku uległości, jak i agresji można mówić o braku szacunku -

w uległości dla samego siebie, w agresji- dla innych osób , i dla samego siebie.

W skład umiejętności asertywnych wchodzą:

• obrona swoich praw ,

• wyrażanie uczuć pozytywnych,

• wyrażanie uczuć negatywnych ,

• przyjmowanie uczuć i opinii innych osób,

• wyrażanie własnych przekonań,

• reakcje na własne poczucie winy i krzywdy.

Asertywności - jako jednego ze sposobów radzenia sobie z zachowaniami agresywnymi-

• trzeba się nauczyć, nie jest to umiejętność wrodzona. Asertywność sprawia, że nadal można się lubić i szanować mając inne usposobienia, gusty, opinie, światopogląd. Zachowania te można zacząć stosować właściwie w dowolnym momencie. Dzięki nim upraszczają się skomplikowane układy interpersonalne. Również osoby przekonane o tym ,że zbyt dużo krzywd wyrządziły innym, aby był sens dokonywać zmiany swojego zachowania, mogą się

przekonać , że przez podjęcie próby zdyscyplinowanego zachowania prawie natychmiast

znajdują się w innej relacji z ludźmi i mogą odzyskać szacunek i wiarę w siebie.

Ćwiczenia rozwijające umiejętność radzenia sobie z własną i cudzą agresją pomagają uświadomić sobie własne prawa w kontaktach społecznych , uczą :

co to znaczy być asertywnym, jak realizować swoje potrzeby i interesy, jak bronić granicy

własnego terytorium psychologicznego. Dostarczają odpowiedzi na pytania :

jak sobie radzić w trudnych sytuacjach interpersonalnych, np. jak przyjmować krytykę,

wyrażać prośby, mówić „nie”, oraz jak bronić własnych opinii i przekonań.

Umiejętności, które oferujemy młodym ludziom poprzez ćwiczenia zachowań asertywnych

odgrywają znaczną rolę w przeciwstawieniu się agresji i negatywnym wpływom otoczenia.

W ćwiczeniach przyjęto zasadę uczenia się przez doświadczenie. Chodzi o stworzenie sytuacji,

w której wszyscy członkowie grupy aktywnie uczestniczą w ćwiczeniach, dzielą się swoimi

odczuciami na temat samego ćwiczenia i jego zastosowania w kontaktach między ludźmi oraz

zdobywają wiedzę teoretyczną.

Teoria asertywności oparta jest na założeniu, że każda osoba posiada pewne podstawowe prawa.

W sytuacjach konfliktowych umiejętności asertywne pozwalają osiągnąć kompromis bez

poświęcania własnej godności i rezygnacji z uznawanych wartości. Asertywność to umiejętność

pozwalająca powiedzieć „nie” bez wyrzutów sumienia, złości czy lęku.

Mając to na uwadze warto zapamiętać, że :

„NA ASERTYWNOŚĆ NIGDY NIE JEST ZA PÓŹNO”. ( M. Król- Fijewska 1993 )

ĆWICZENIA WPROWADZAJĄCE

ĆWICZENIE 1. Podawanie przedmiotu

CEL: Ćwiczenie rozluźniające , zmniejszające napięcie.

POMOCE : Przedmiot do podawania, np. : szmaciana lalka , piłka, klocek......

PRZEBIEG:

1. Wychowankowie stają w kole zwróceni twarzami do siebie.

2. Prowadzący podaje jakiś przedmiot, który uczestnicy przekazują sobie tak, jakby ten przedmiot był: bardzo ciężki, gorący, kruchy, lepki, wypełniony gazem lżejszym od powietrza itp. Prowadzący zmienia polecenia po każdej rundce.

ĆWICZENIE 2. Ile nóg ma mucha?

CEL: Ćwiczenie może mieć różne zastosowanie, jako ćwiczenie wstępne , rozgrzewające;

jako element zabawowy przy podziale grupy na zespoły; jako zabawa dydaktyczna.

PRZEBIEG:

1. Uczestnicy tworzą zespoły, których liczebność odpowiada każdorazowo poleceniom

prowadzącego, np.: Utwórzcie grupy składające się z tylu osób......

.....ile nóg ma mucha;

.....ile boków ma kwadrat;

.....ile jest palców u ręki;

.....ile wisi lamp w naszej sali;

.....iloma zmysłami posługuje się człowiek.

ĆWICZENIE 3. Zatłoczony tramwaj.

CEL: Ćwiczenie przełamuje bariery dystansu fizycznego, rozluźnia, zmniejsza onieśmielenie.

PRZEBIEG :

1. Wychowankowie stają ciasno w dwóch rzędach naprzeciwko siebie.

2. Osoby stojące na końcu kolejno przeciskają się między rzędami ku przodowi, jak w zatłoczonym tramwaju . Potem ustawiają się na początku szeregów, tworząc ściany tramwaju dla następnych. Zabawa trwa tak długo, aż wszyscy przejdą między rzędami.

ĆWICZENIE 4. Tratwa ratunkowa.

CEL: Ćwiczenie przełamuje bariery dystansu fizycznego, rozluźnia, zmniejsza onieśmielenie.

POMOCE: Arkusze papieru wielkości około 60-90 cm w ilości odpowiadającej liczbie małych

grup.

PRZEBIEG:

1. Uczestnicy dzielą się na 5-10 osobowe zespoły.

2. Każdy zespół otrzymuje arkusz papieru wyobrażając sobie tratwę ratunkową. Wszyscy uczestnicy mają się zmieścić na nim i wytrzymać przez około 30 sekund.

ĆWICZENIE 5. Supły.

CEL: Ćwiczenie przełamuje onieśmielenie, rozluźnia.

PRZEBIEG:

1. Uczestnicy stają blisko siebie w ciasnych kołach ( po 8-12 osób ), zamykają oczy, wyciągają

do góry ręce.

2. Każdy jedną ręką chwyta rękę innej osoby. Drugą ręką chwyta rękę kogoś innego.

3. Uczestnicy otwierają oczy i próbują rozwiązać supeł , nie puszczając rąk.

ĆWICZENIA ZACHOWAŃ ASERTYWNYCH

ĆWICZENIE 1. Jak wyrażasz swoje uczucia?

CEL: Zachęcanie do otwartego i bezpośredniego wyrażania emocji.

POMOCE: Tablica i kreda lub arkusz papieru , mazak.

PRZEBIEG :

1. Uczestnicy dobierają się trójkami.

2. Zastanawiają się jak używając słów i bez słów wyrażać swoje uczucia w następujących sytuacjach:

• kiedy znudzi cię rozmowa, zabawa z kolegom,

• kiedy zdenerwuje cię ktoś,

• gdy ktoś żartuje sobie z ciebie przy innych .

3. W trójkach porównują swoje odpowiedzi i omawiają :

• jak objawiają swoje uczucia;

• jak skutecznie mogliby je wyrażać,

4. Uczestnicy wspólnie opracowują listę zasad konstruktywnego wyrażania uczuć. Zasady

te można umieścić na planszy i powiesić w sali.

ĆWICZENIE 2. Wyrażanie uczuć negatywnych.

CEL: Ćwiczenie umiejętności wyrażania uczuć negatywnych.

POMOCE: Scenariusze sytuacji. Przykładowe sytuacje:

• ktoś rozdarł ci ubranie w trakcie zabawy;

• podczas malowania farbami kolega poplamił twoją bluzkę;

• kolega zniszczył pożyczoną od ciebie zabawkę;

• wychowawca przy całej grupie obraził cię;

• kolega z innej grupy oskarżył cię o kradzież zabawki.

PRZEBIEG:

1. Uczestnicy dzielą się na kilkuosobowe grupy.

2. Każda grupa przygotowuje i odgrywa wybrane sytuacje. Pozostali uczestnicy analizują zachowania bohaterów scenek, zwracając uwagę na sposoby wyrażania uczuć.

3. Następnie ochotnicy prezentują te same scenki, w których wyrażają swoje uczucia bez używania agresji.

4. Uczestnicy mogą porozmawiać:

• jak sami reagują w sytuacjach wywołujących negatywne emocje, od czego zależy ich

reakcja?

* w jaki sposób wyrażają negatywne uczucia we wzajemnych kontaktach w grupie,

które sposoby akceptują, a które wywołują ich sprzeciw?

ĆWICZENIE 3. Baloniki.

CEL: Odnoszenie swoich uczuć i działań do trzech typów zachowań : agresywnego, uległego,

asertywnego.

POMOCE: Po jednym baloniku i jednej gumce mocującej dla każdego uczestnika, tablica.

PRZEBIEG :

1. Każdy uczestnik otrzymuje balonik i gumkę.

2. Uczestnicy nadmuchują swoje baloniki i za pomocą gumki przymocowują je do kostek prawych nóg.

3. Uczestnicy ustawiają się w kole, twarzą do środka.

4. Prowadzący informuje uczestników, że ich zadaniem jest niszczyć baloniki innych osób, pozostawiając swój nietknięty.

5. Kiedy wszystkie baloniki już pękną, omawia się ćwiczenia z całą grupą .

6. Prowadzący zapisuje na tablicy odpowiedzi na następujące pytania:

• Jak czuliście się kiedy wasz balonik pękł ?

• Co wtedy zrobiliście ?

• Jak czuliście się , kiedy zniszczyliście balon należący do kogoś innego ?

• Czy podobało się wam to ćwiczenie? Jeśli tak, dlaczego ? Jeśli nie, dlaczego ?

W odpowiedziach prowadzący wyszukuje słowa agresywne i uległe. Wyjaśnia, że podczas ćwiczenia dochodziło do konfliktów, podczas których jedni zachowywali się agresywnie, a inni ulegle. Gra miała na celu wygrywanie i dlatego byli w niej zwycięzcy

i pokonani. Nauczyciel wprowadza pojęcie asertywności jako modelu postępowania w sytuacjach konfliktowych.

ĆWICZENIE 4. Gra asertywna I .

CEL : Trening asertywności, odgrywanie ról , rozwój osobisty.

PRZEBIEG :

1. Odgrywanie dowolnych scenek i omawianie ich ( prezentacja różnych sytuacji trudnych

i sposobów reagowania na nie ) , np. :

• konfrontacja piekła i raju,

• więźniowie i strażnicy ,

• sytuacje przedszkolne ( domowe, szkolne ),

- trzy bandy napadają na pociąg.

ĆWICZENIE 5. Gra asertywna II .

CEL : Trening asertywności, odgrywanie ról, rozwój osobisty.

PRZEBIEG :

1. Burza mózgów - grupa definiuje następujące typy zachowań : nieasertywne, agresywne, asertywne.

2. W małych grupach 3 - 4 osobowych uczestnicy wspólnie ustalają, w jakich sytuacjach mają trudności z zachowaniami asertywnymi.

3. Wszyscy zamykają oczy i wyobrażają sobie , że są w lesie . Nauczyciel powinien opisywać las tak dokładnie, jak to możliwe.

4. Osoba prowadząca mówi : jesteś bardzo łagodnym zwierzątkiem. Spotykasz inne zwierzę, które jest bardzo agresywne. Wyobraź sobie , co się stanie, gdy oboje się spotkacie. A teraz zmiana ról - ty jesteś agresywny i spotykasz zwierzę bardziej przyjazne. Na koniec wyobraź sobie zwierzę, jakim chciałbyś być naprawdę i kogoś , kogo kochasz ( też jako zwierzę ). Co może się stać , gdy się oboje spotkacie ?

5. Każdy rysuje swój las i wiesza rysunek na macie, tworząc w ten sposób wystawę.

ĆWICZENIA KOŃCOWE

ĆWICZENIE 1. Rzeźba grupy .

CEL : Autoekspresja, autokreacja , wyobraźnia.

PRZEBIEG :

1. Jeden z członków grupy buduje rzeźbę grupy, mając za materiał wszystkich uczestników

zabawy. Może ich układać we wszystkich pozycjach i związkach. Rzeźbiarz włącza w rzeźbę także i siebie.

2. Członkowie grupy mogą spontanicznie zmieniać swoje pozycje po zakończeniu pracy rzeźbiarza. Poszczególni członkowie mogą mówić o swoich odczuciach podczas ustawiania ich oraz o swojej pozycji w rzeźbie grupy.

ĆWICZENIE 2. Krzyczymy razem.

CEL : Uwalnianie napięcia , rozgrzewka , budowanie zaufania .

PRZEBIEG :

1. Grupa kuca razem. Prowadzący zaczyna mruczeć - uczestnicy mu wtórują, potem -

powoli podnosząc głos wstają. Na koniec wszyscy wyskakują do góry i krzyczą razem.

Ćwiczenie powtarza się tak , aby wszyscy naprawdę głośno krzyczeli .

Proponowane wybiórczo ćwiczenia dostarczają korzyści wychowankom ponieważ :

• uaktywniają wszystkich wychowanków do pracy ,

• uczą odpowiedzialności za własne zachowanie ,

• budują wzajemne zaufanie ,

• umożliwiają wychowankom poznanie siebie ,

• zachęcają do otwartości wobec drugiego człowieka .

materiały zebrała i opracowała BEATA ŁABUZ

BIBLIOGRAFIA :

M. Małecka - „Dwa oblicza agresji”

„Wychowanie w Przedszkolu” nr 7 wrzesień 1991 s. 275

10. Grochulska - „Reedukacja dzieci agresywnych”

W S i P, Warszawa

Red. J. Papież - „ Przemoc dzieci i młodzieży”

Własne notatki z zakresu psychologii społecznej , klinicznej.

1

7

---