Fraszki
We fraszkach Kochanowskiego obok barwnych wizji zycia dworskiego odnajdujemy tez wzmianki o mizerii dworzan. S.66
Łukasz Górnicki w swym Dworzaninie polskim wydanym w Wirzbięty w roku 1566, a ukończonym przed 18 lipca 1565 roku, opowiedziawszy anegdote o panu Koźle, który nie mogl po pijanemu trafic do swej gospody, stwierdził wyraznie: „Ale tę rzecz pan Jan Kochanowsk w swoich fraszkach bardzo trefnie wierszem powiedział” [ przypis: Ł. Górnicki, Dworzanin polski, oprac. R. Pollak, wyd. II, Wrocław 1954, s. 224-225.] Chodzilo tu oczywiście przede wszystkim o fraszke 16 „Ksiag wtorych” - „O Koźle”, ale chodzilo tez o fraszki, a wiec o wieksza ilość znaną Górnickiemu i nie tylko jemu z lektury oraz ze słyszenia. S.67
Trudno powiedziec jak duzy zespol Fraszek krążył w rękopiśmiennej redakcji i był zapewne czytany świadczą cytaty z trzech wierszykow; O gospodyniej, O rozwodzie, O Łazarzowych księgach zamieszczonej w gramatyce jezyka polskiego Piotra Stojenskiego.
„Fraszka” wywodzi się od wloskiego slowa „frasca”. Jak wykazal Sante Graciotti, przenośne znaczenie tego słowa:”
osoba bez znaczenia
rzeczy i sprawy malej wagi
językowe drobiazgi, kawaly, również pisane”
w renesansowej Italii były uzywane bardzo często obok znaczenia dosłownego - „galazka pokryta liscmi” Kochanowski być może po raz pierwszy, a przynajmniej druku slowa „fraszka” uzyl w Satyrze: „Za fraszke ten wasz rozum stanie na ulicy.║ Jeśli nie będzie pewny żołnierz na granicy”
„w swoistym, przenośnym czy technicznym sensie konkretnego typu epigramatu, igraszki poetyckiej, polska fraszka stanowi wyraźną nowość semantyczną”.
s.271
„Warto zauważyć, ze z pośród wielu jezykow, które przekształcały interesujący nas termin wloski, takie znaczenie nadala mu jedynie polszczyzna.” [S. Graciotti,op. cit., s. 267] Dodajmy, iż Kochanowski swoje krotkie wierszyki nazywal „fraszkami” dosc wczesnie. Nie wiemy czy uczynil to już w Italii czy po powrocie do kraju, w każdym razie najpóźniej w roku 1565, skoro Gornicki w Dworzaninie polskim mowi wyraznie, iż anegdota o Koźle znalazla się we Fraszkach naszego poety.
s.271
Kochanowski twierdził, że „Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy”(I, 3, w. 2), dostrzegal nie tylko w swym zbiorku krotkich wierszykow współistnienie fraszek „powaznych i niepowaznych”. Dostrzegal również dwoistość natury czynow, zachowan, osobowości wszystkich ludzi, spraw i wszechrzeczy, ich jednoczesną śmieszność oraz powage. W takich wymiarach widział otaczajaca rzeczywistość Kochanowski - poeta, a już w szczególności Kochanowski - fraszkopis.
s. 272
Kochanowski pisal swe wiersze z poczuciem humoru, ale jednoczesnie jak najbardziej serio, tak jak Erazm pisał swoją „Pochwałę głupoty”, tak jak smieszny brzydal i także mędrzec nadmedrce Sokrates, porównywany do Sylena, wygłaszał swe ironiczne, a jakze celne uwagi. Dla poety śmieszność i powaga były niejako roznymi stronami tych samych rzeczy i zjawisk.
s.272
Fraszki i Foricoenia Kochanowskiego są zbiorami utworow należących do roznych a często nawet dosc odległych od siebie gatunkow. Znajduja się wśród nich wiersze o klasycznej budowie epigramatu, liczne epitafia, anakreontyki i piesni wzorowane na ich stylu, proby modnego we Włoszech i w innych krajach Europy sonetu. Znajdujemy wśród nich plomienne manifesty miłosne w stylu petrarkistycznym, madrygaly, erotyki o zabarwieniu satyrycznym, żartobliwe i powazne krotkie listy poetyckie do przyjaciol znajomych, uwielbianych kobiet. Są liczne obscena, wierszyki satyryczne, satyryczno-miniaturowe scenki, elegie, wiersze gnomiczne i refleksyjne oraz refleksyjno-autobiograficzne, biesiadne. We „Fraszkach” umieszczone są wiersze-modlitwy, ostre inwektywy na „heretyków” oraz na „posła papieskiego”, ośmieszonego ponadto w satyryczno-obyczajowym obrazku, a także złośliwy przytyk na „świetego ojca” prawdopodobnie jeden z najwcześniejszych utworow w zbiorze.
s.276
Dzieki Dworzaninowi polskiemu Gornickiego i Gramatyce polskiej Statoriusa-Stojenskiego wiemy, że krotkie wierszyki Kochanowskiego nazywane już fraszkami kursowaly w odpisach w latach 1565-1567 [Ł. Górnicki, Dworzanin polski, j .w., s.224-225]. Wiemy ponadto, iż wśród kursujących wówczas fraszek znajdowaly się na pewno wchodzące potem do „Ksiąg wtorych”: 16 - „O Koźle”, 3 - „O rozwodzie”, 52 - „O Łzarzowych księgach”, 55 - „O gospodyniej”.
Fraszki wspominane przez Gornickiego i cytowane przez Stojenskiego były przede wszystkim wierszowanymi anegdotami o zabarwieniu satyrycznym. Ogłoszone wśród Fragmentow Jana Kochanowskiego jako Apoftegmata świadczą, iż poeta kolekcjonowal takie anegdoty i zapisywal je także prozą, być może traktując je w pewnym stopniu jako material do tworzenia wierszowanych fraszek. Niektóre zreszta z tych zapisanych prozą Apoftegmatow Kochanowskiego zwięzłością i ostrą pointą nie ustepują satyryczno-obyczajowym fraszkom.
s.277
Kochanowski poświęcał sporo uwagi budowie pointy, zwłaszcza we fraszkach satyrycznych, obyczajowo-satyrycznym, obrazkach obyczajowych. Nie rezygnowal tu z efektu zaskoczenia, zdziwienia odbiorcy. Ale mialo to być zdziwienie dosc łagodne, wywolane przede wszystkim kunsztownym dowcipem słownym, który wydobywal niezwykłe skojarzenia w ocenie sytuacji dosc powszedniej.
s.278
…tymczasem wszystko odnosilo się mimo wielkich slow i podniosłej tonacji, do osob, spraw i sytuacji bardzo malych. Pointa jest niezwykla w zetknieciu z rzeczywistym przedmiotem wypowiedzi poety, ale jest logicznym podsumowaniem metafory całościowej, a w istocie i metafora, i pointa opierają się na stosunkowo prostym dowcipie słownym, na zrecznym wykorzystaniu wieloznacznossci slowa, będącego i rzeczownikiem pospolitym i imieniem wlasnym nazwiskiem konkretnej osoby.
s.278-279
Chronologia fraszek
Melchiora Pudłowskiego Fraszek ksiega pierwsza ukazala się w Drukarni Łazarzowej w Krakowie w roku 1586, w dwa lata po pierwodruku „Fraszek” poety czarnoleskiego i po jego śmierci. Większość jego fraszek powstala podczas pobytu na dworze krolewskim.
W „Księgach pierwszych” znalazly się wiersze najwcześniejsze pisane w latach 50' i 60' XVI wieku. W „Księgach wtorych” tez większość wierszy, dajcych się datowac, powstala w latach 1559-1571.(są jednak pewne wyjatki). W „Księgach trzecich” wśród fraszek pewnie datowanych przeważają powstale w latach 70' i 80' XVI stulecia (tutaj tez pojawiaja się wyjatki) Już w latach 1565-1566 Fraszki kursowaly jako pewien zbior w odpisach.
Ogromna większość krotkich wierszykow polskich i łacińskich wypełniających Fraszki i Foricoenia powstala przed latami 1575-1576, czyli przed ostateczną stabilizacją zyciową bylego „zaka spokojnego” i podróżnika, dworzanina i „przypasanego do miecza rycerza”, posiadacza beneficjow kościelnych, którymi nagradzano zasłużonych dla krola, i niedoszłego opata bądź biskupa w ziemiańskiej przystani Czarnoleskiego Tusculum.
s.286
We Fraszkach poeta stosowal najczęściej forme wiersza stychicznego (niestroficznego) trzynastozgłoskowca 7+6. Uzyto jej Az w 165 wierszach. W „Księgach wtorych wierszy z tym podzialem jest az 75. Jedenastozgłoskowych w „Księgach wtorych” jest już tylko 21 (5+6). Ośmiozgłoskowiec 3.