W literaturze różnych epok często występuje motyw ogrodu. Ogród, nazywany także parkiem, jest wydzielonym przez człowieka miejscem, w którym rosną rośliny. W zależności od jego charakteru miejsce to może między innymi służyć do wypoczynku czy gromadzenia rzadkich okazów roślin (ogród botaniczny) lub nawet zwierząt (ogród zoologiczny).
Pierwszym i jednym z najważniejszych przykładów ogrodu jest Raj. Księga Rodzaju wspomina o Ogrodzie Eden, ogrodzie rozkoszy, który był zamieszkany przez pierwszych ludzi - Adama i Ewę. Rajski ogród jest miejscem idealnym, gdzie panuje piękno, niewinność i czystość. Wszystkie stworzenia żyją tu szczęśliwie i zgodnie, wolne od grzechu pierworodnego i jakichkolwiek niedostatków.
Jednak grzech pierwotny, dokonany przez ludzi, zepsuł całą harmonię. Szatan namówił ich
do złamania nakazu Pana. Bóg ukarał ich za nieposłuszeństwo i wygonił z Raju.
Jak widać, była to prawdziwa kraina szczęśliwości i wiecznego istnienia. Dlatego też w literaturze ogród często symbolizuje właśnie takie miejsce, w którym jesteśmy wolni od problemów codzienności, zmartwień i trosk.
Mikołaj Rej w swoim renesansowym traktacie przedstawia ogród jako symbol prostego, szczęśliwego życia w bezpośrednim kontakcie z naturą. Ogród jest nieodłączną częścią gospodarstwa. Praca i odpoczynek w ogrodzie wpisują się w codzienny „żywot człowieka poczciwego”. Ogród daje mu wyżywienie, o ile człowiek o niego dba - szczepi drzewka, przycina niepotrzebne gałęzie, zbiera mszyce i wykonuje inne czynności. W innych jego częściach może dla przyjemności zasadzić krzaki winne i kwiaty. W jeszcze innych powinny rosnąć zioła i warzywa. Zadbany ogród daje także możliwość miłego spędzania czasu poprzez odbywanie po min przyjemnych przechadzek.
Wieś w ujęciu Reja to Arkadia, w której szlachcic - ziemianin wiedzie spokojny, beztroski żywot. Tu znajdzie szczęście i dostatek. Przyjemność sprawia mu praca i możliwość oglądania jej owoców. Zachwyca go i cieszy piękno ogrodów i sadów. Radość dają polowania, łowienie ryb, dobra kuchnia, poczucie swobody we własnym domu, wieczory spędzane z rodziną i przyjaciółmi przy kominku. Ma on unormowany tryb życia zgodny z rytmem natury, która wyznacza mu zajęcia, ale też daje czas na odpoczynek i „krotochwile”. Wiosną, latem i jesienią człowiek poczciwy dogląda prac w polu i ogrodzie, a każda czynność sprawia mu przyjemność i jest źródłem radości, co Rej podkreśla: „Latem wspaniale jest cieszyć się oglądaniem owoców własnej pracy. Jesień to czas zbierania plonów, zimę zaś można przeznaczyć na odpoczynek.”
Ogród opisany w „Panu Tadeusz ” jest realny, wyidealizowany, niezwykle uporządkowany, schludny prezentuje spokój i ład. Rośliny są spokojne, jakby ospałe
i zmęczone. Burakom nie przeszkadza wtaczający się pomiędzy nie arbuz, bób tysiącem oczu spogląda na marchew, kapusta zastanawia się nad losem jarzyny, pachnące krzaki wonią swych liści dają schronienie słabszym listkom i roślinkom. Na słodko rosnące, czerwone maki co rusz przylatują barwne i radosne motylki dodając ogrodowi delikatności i subtelności. Niezwykłą woń rozsiewają różnokolorowe gatunki kwiatów, które zachwycają swym wyglądem. Wśród roślin panuje zgoda i porządek. Żadna z nich nie pozwala sobie na bezwstyd czy wybuchy szaleństwa.
Mickiewicz chwali piękno przyrody, rzec by można, że jego ogród to raj. Bez przeszkód można dostrzec udział człowieka, jak i pożytek dla niego ze swojej pracy. Ktoś wyraźnie dba
o emanujący spokojem ogród. Delikatna ręka przycina gałązki, by nie urosły zbyt długie, dba o porządek i ład. Wszystko praktycznie nie odbiega od ideału. Człowiek ma ogromny wpływ na rozwój tego ogrodu.
We fragmencie „Pana Tadeusza” występuje antropomorfizacja. Rośliny mają ludzkie cechy
i uczucia („Stoją jakby na straży…”, „Tu kapusta, sędziwe schylając łysiny…”). Autor chciał przez to pokazać, ze natura działa dla dobra człowieka. Bogactwo gatunków rosnących
w ogrodzie podkreślają wyliczenia (Tu kapusta (…), bób (…), kukurydza (…), harbuz (…), buraki (…)). Epitety nadają obrazowi plastyczność, pozwalają lepiej wyobrazić sobie barwy
i kształty występujące w ogrodzie ( „krągły słonecznik”, „blask drogich kamieni”, „wąskie, długie, wypukle pagórki”). Porównania służą wyidealizowaniu obrazu („Okryły grzędy jakby kobiercem falistym” , „Stoją jakby na straży w szeregach konopie”). W obu opisach natura jest ożywiona, posiada cechy i uczucia ludzkie. Autor używa antropomorfizacji, epitetów
i porównań, aby opisać przyrodę. Sad Mickiewicza jest wyidealizowany do takiego stopnia, że zaczyna przypominać raj , nie ma w nim miejsca na jakiekolwiek zło.
Leopold Staff w wierszu pt. „Ogród przedziwny” wyraża odmienną wizję ogrodu. Jak sam tytuł mówi, jest on bardzo dziwny, który można sobie tylko wyobrazić. Podmiotem lirycznym jest jakaś osoba, która mieszka w tym przedziwnym ogrodzie. Przyroda w nim jest żywa, tak jak i ludzie. Wodospad wydaje dźwięki, kwiaty roznoszą zapachy, zaś ptaki swoim świergotaniem uprzyjemniają życie. Natura żyje tutaj w zgodzie z człowiekiem, wszędzie panuje pokój i radość.
„W przedziwnym mieszkam ogrodzie,
Gdzie żyją kwiaty i dzieci
I gdzie po słońca zachodzie
Uśmiech nam z oczu świeci.”
Poprzez ukazanie nam tego ogrodu, autor przekazuje nam jak powinniśmy postępować w życiu. Uważa, ze musimy umieć przeciwstawić się złu, okrucieństwu i nikczemności. Wyraża pochwalę dla prostoty i nakazuje nam pielęgnować trawę, która jest jej najprostsza formą. Mówi, ze w tym wielkim świecie każdy powinien być ogrodnikiem własnego życia.
„I pielęgnujem murawę,
Plewiąc z niej chwasty i osty,
By każdy, patrząc na trawę,
Duszą, jak trawa, był prosty.”
(„Deszcz Jesienny” Leopold Staff)
Ogród może również symbolizować, odrodzenie lub powrót do życia. Najlepszym tego przykładem jest „Tajemniczy Ogród”, książka znana chyba każdemu.
Ogród... ale nie ten, który znamy ze średniowiecznej symboliki. Nie jest to ogród rozkoszy, wręcz przeciwnie to ogród milczenia, a może nawet śmierci. Pamiętający cudowną miłość małżonków, teraz wydaje się być skazany ostatecznie na zapomnienie, na cichą egzystencję za murem, za bramą zamkniętą przez wdowca - nieodwołalnie (klucz zakopany na zawsze). Będąc ogrodem smutku i milczenia, wydaje się przestrzenią krajobrazową.
Jest tu opisana historia dwojga dzieci, które pod wpływem budzącej się do życia natury, zmieniają się wraz z nią. Tak jak martwy ogród, który zaczął powoli odzywać i rozkwitać, tak i one z brzydkich, złośliwych i wiecznie niezadowolonych, stawały się pełne życia i energii. Wspólne odkrywanie ziem zakazanych - przekształca tych dwoje wewnętrznie. Ogród rozkwita, świadomość dzieci ewoluuje pod jego wpływem. Kontakt z przyrodą, odkrywanie misterium życia sprawia, że Mary przestaje myśleć tylko o samej sobie, a Colin z histerycznego hipochondryka zmienia się w normalnego chłopca wolnego od egotycznych pretensji.
„Tajemniczy Ogród” powracał do życia, a wraz z nim odzyskiwało szczęście dwoje dzieci...”
Jednocześnie wraz z rozkwitem ogrodu, powoli budził się z głębokiej żałoby ojciec Collina. Tak jak jego syn, przechodził on przemianę wewnętrzna, która sprawiła ze dopiero teraz zaczął na nowo odkrywać piękno i szczęście. W tej powieści ludzie są właśnie jak ten ogród, który po dziesięciu latach pogrążenia w smutku, żałobie i samotności, powracają do życia, odradzają się i na nowo rozkwitają.
Ogród stanowi dla Mary i Dicka coś na kształt przyrodniczego wszechświata, przez który dzieci te poznają całość stworzenia. To krajobraz ocalający dziecięcą świadomość - świadomość jedności z otaczającą przyrodą.
Jak widać motyw ogrodu był od zawsze obecny w literaturze i do tej pory jest często wykorzystywane przez poetów i pisarzy. Chociaż najczęściej kojarzy się z Rajskim ogrodem - Edenem, to jednak oprócz tego może symbolizować zupełnie inne rzeczy.
Topos ogrodu był wykorzystywany w różnych epokach a jego wartości decydują przede wszystkim wieloznaczność i wielofunkcyjność, oryginalność i ponadczasowość.
W literaturze ogród stanowi miejsce wyjątkowe, przepełnione symboliką, marzeniami, gdzie mieszają się ludzkie losy: namiętności, miłość i zdrada, uniesienia i rozpacz, jest to także miejsce nostalgii za upływającym nieuchronnie czasem.
Przedstawione opisy ogrodu odnosząc się do rajskiego ogrodu dostatku i harmonii jak i, chodź rzadziej, ogrodu jako miejsca panowania grzechu i zepsucia.