Wpływ wycieczek szkolnych na rozwój umysłowy i fizyczny dzieci w wieku wczesnoszkolnym
W pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły ważną rolę odgrywa turystyka i krajoznawstwo. Programy nauczania wielu przedmiotów zalecają organizowanie różnorodnych wycieczek w celu wzbogacania wiedzy z danego przedmiotu, poznania najbliższego środowiska i dalszych regionów naszego kraju. Podczas wycieczek istnieje dobra okazja lepszego poznania wychowanków, tworzenia kolektywu, kształtowania różnorodnych cech osobowości.
Wycieczki towarzyszą nam przez całe życie. To dzięki nim dziecko regeneruje siły, poznaje otoczenie, kształtuje własna postawę społeczno-moralną, patriotyczną i estetyczną. Stosunek do nich powinien być kształtowany od najwcześniejszych lat. Kontakt z nowym, ciekawym środowiskiem pobudza dzieci do wypowiadania się, stawiania pytań-co wpływa na rozwój mowy. Jednocześnie wpływać on będzie na kształtowanie się postawy dziecka-wyrabianie właściwego stosunku do otoczenia, odczuwanie jego piękna.Wiadomości o otaczającym świecie, pięknie przyrody dzieci zdobywają poprzez obserwacje, spostrzeganie, wyobrażenia-poprzez co kształtują opiekuńczy i wychowawczy stosunek do niej.
Poprzez wycieczki gromadzimy interesujący materiał do zabaw i zajęć. Pozwalają nam one odkryć wiele nowych tajemnic życia.Mają duży wpływ na rozwój pamięci , uwagi i spostrzegania. Dziecko obcując z przyrodą rozwija w sobie poczucie piękna, wrażliwość estetyczną, dzięki której doznaje wielu radosnych a zarazem subtelnych wrażeń i przeżyć.
Wycieczka szkolna jako forma i metoda nauczania i wychowania dzieci klas I-III.
Jednym z warunków prawidłowego rozwoju dziecka jest zachowanie właściwej proporcji pomiędzy czasem przeznaczonym na wypełnianie obowiązków szkolnych a racjonalnie zorganizowanym wypoczynkiem. Obowiązkowe zajęcia szkolne wywołują stosunkowo często u dzieci zmęczenie czyli spadek fizycznej zdolności do pracy lub znużenia organizmu, to jest psychiczne odczucie zmęczenia niekiedy już po kilkunastu minutowym wysiłku. Symptomem zmęczenia uczniów pracą szkolną jest zmniejszenie zdolności koncentracji uwagi takiej jak brak zainteresowania wykonywaną pracą nie uważanie na lekcji, obniżenie poziomu sprawności umysłowej. Ponadto dziecko zmęczone jest szczególnie drażliwe, roztargnione i niezorganizowane, pracuje bardzo nerwowo, a przez to mało wydajnie. dlatego tez nauczyciel powinien stworzyć dzieciom warunki niezbędne dla odpoczynku i regeneracji sił psycho-fizycznych. Okres pierwszych lat nauki dziecka jest szczególnie korzystny dla jego rozwoju.
Uświadomienie sobie ogromnych możliwości tego okresu zobowiązuje do tego aby oddziaływanie dotyczące organizowania współżycia w zespole w warunkach wymagających wyzbycia się egoizmu i sobkowstwa, pomaga wyrobić świadomą dyscyplinę.Wszystko to przyczynia się do wszechstronnego rozwoju intelektualnego ucznia.
Bezpośredni kontakt z przyrodą odgrywa jeszcze inna rolę. Obserwacja przyrody nie tylko zwiększa zasób wiedzy, ale rozwija mowę, procesy umysłowe. Stałe obcowanie z tak wyjątkowym bogactwem budzi u dzieci radość, zainteresowanie, miłość do ziemi ojczystej.
Wycieczki dostarczają dzieciom głębokich, niezapomnianych przeżyć, wiążą nauczanie z pracą i życiem społecznym, wywołują zainteresowanie nauką a w związku z tym wpływają na wybór przyszłego zawodu. Przyczyniają się do trwałego zapamiętywania nabytych wiadomości, rozwijają zdolność obserwacji, samodzielności, kszt5ałtują naukowy pogląd na świat.
Zabawy i ćwiczenia podczas wycieczek prowadzone na łonie natury, to nic innego, jak tylko realizowanie zadań w zakresie wychowania zdrowotnego.Należy starać się aby atmosfera w trakcie wycieczek była radosna, dawała poczucie swobody i zadowolenia. Nie uzyska się tego ograniczając swobodę dzieci.Wymaganie od dzieci ciągłego chodzenia parami, organizowanie zabaw zespołowych, dawanie ciągłych poleceń utrudniają odprężenie psychiczne i psują dobre samopoczucie. Aby je uzyskać dzieci muszą bawić się swobodnie, odpoczywać psychicznie i fizycznie.
Zmęczenie fizyczne podczas wycieczek może być powodowane różnymi czynnikami np. dużą odległością, która trzeba przebyć pieszo lub przejechać w ciasnocie i zaduchu, trudne warunki terenowe lub atmosferyczne, upał, zbytni pośpiech, pragnienie, którego nie można zaspokoić itp. Takie przyczyny wywołują zawsze ogromne zmęczenie. Sprawiają, że wycieczki staja się przykre, zniechęcają do zabawy i wszelkiej innej działalności. Istnieje bowiem niezależność miedzy stanem fizycznym człowieka, a jego samopoczuciem psychicznym. Zmęczenie fizyczne wywołuje u dzieci obojętność na to, co się wokół nich dzieje, ogranicza reakcje na bodźce i wszelką aktywność. Stan taki powoduje nie tylko brak przyjemnej, radosnej atmosfery, ale także utrudnia realizację celu dydaktycznego wycieczki, gdyż dzieci nie są zdolne do aktywnego myślenia a przede wszystkim ma szkodliwy wpływ na zdrowie.
Z rozwojem umysłowym postępuje ciągle rozwój fizyczny. U dzieci starszych następują duże zmiany w proporcji ciała. Kończyny dolne wydłużają się powodując wydłużanie się sylwetki. Z powodu stałego kostnienia, twardnienia, kościec jest mniej wiotki, ustalają się naturalne krzywizny kręgosłupa. Dlatego trakcie rozwoju fizycznego oprócz koniecznych ćwiczeń wskazane są również wycieczki. Skórę należy systematycznie hartować przez częste przebywanie na powietrzu. Podczas wycieczek zwłaszcza odbywanych pieszo wzmaga się silnie czynność serca i płuc, apetyt rośnie, przemiana materii staje się szybsza. Z dobrze zorganizowanych wycieczek dzieci wracają zdrowe i wesołe. Zadaniem nauczyciela jest czuwanie nad ich prawidłowym rozwojem. I tu tkwi ogromna wartość wycieczki. Przebywanie przez dłuższy czas na powietrzu, w dobrych warunkach klimatycznych, przyczyni się do odprężenia psychicznego i fizycznego. Wycieczka szkolna jest jedną z form procesu dydaktyczno-wychowawczego i wyszczególniona jest w programach nauczania wszystkich przedmiotów obowiązkowych na różnych poziomach kształcenia. Wycieczki nie należy traktować jako celu samego w sobie, ale jako jedną z najlepszych form stanowiącą warunki do przeprowadzenia obserwacji, do zetknięcia uczniów z rzeczywistością, do gromadzenia spostrzeżeń, które stanowią podstawę analizy, syntezy, porównania rozumienia zjawisk, związków i zależności. Udział w wycieczkach umożliwia lepsze poznanie przez dzieci nowych nie znanych im zjawisk.
Wycieczki szkolne ze względu na cel ich organizowania dzieli się na:
Wycieczki lekcyjne, zwane także lekcjami w terenie,
Wycieczki przedmiotowe, zwane także zintegrowanymi lub programowymi, organizowane przez nauczycieli poszczególnych przedmiotów dla potrzeb dydaktyczno-wychowawczych, wynikających z programu nauczania,
Wycieczki krajoznawcze, organizowane przez nauczycieli i wychowawców, przez samorząd uczniowski dla zainteresowania tematyka wycieczki. Ich głównym celem jest wędrówka, wysiłek fizyczny, reakcja przy jednoczesnym uwzględnieniu celów poznawczych.
Wycieczka w cyklu dydaktycznym może być organizowana w różnym celu, dlatego też różne może być jej miejsce w toku pracy. Z tego punktu widzenia można wyróżnić następujące rodzaje wycieczek.
WYCIECZKA ROZPOZNAWCZA - służy ona rozeznaniu doświadczeń dziecka przez uchwycenie jego kontaktów z określonymi obiektami. Organizuje się je na początku roku szkolnego lub przed rozpoczęciem danego tematu. Zakres treściowy jest szeroki - jest to jakby spacer po miejscowości, nauczyciel zwraca uwagę na obiekty społeczne i przyrodnicze, pyta ich o nazwy, czy dzieci były w nich ? Nauczyciel ustala zakres kontaktów, które należy zorganizować.
WYCIECZKI POZNAWCZE - organizuje się je przeważnie w pierwszych etapach cyklu dydaktycznego. Celem ich jest pogłębienie istniejących lub uzyskanie nowych doświadczeń uczniów w bezpośrednim kontakcie z treściami społecznymi lub przyrodniczymi. Zakres tematyczny powinien być węższy, potraktowany wybiórczo z wyraźnym określeniem przedmiotów treści i słownictwa. Materiał zgromadzony stanowi podłoże dalszych lekcji z różnych przedmiotów.
WYCIECZKI POGŁEBIAJACE - organizuje się je wtedy, kiedy podczas opracowania materiału uzyskanego w czasie wycieczek poznawczych powstały luki w jakości doświadczeń uczniów. Wycieczki takie są zazwyczaj krótsze nastawione na wyrównanie luk. Uczniowie gromadzą ustalony wcześniej zakres materiału, szczególna uwagę zwracają na treści poprzednio nie uchwycone.
WYCIECZKI PORÓWNAWCZE - mogą być prowadzone w końcowych zajęciach cykli dydaktycznych, zwłaszcza w częściach podsumowujących, porównawczych.
WYCIECZKI PODSUMOWUJACE - organizuje się je po zakończeniu cyklu zajęć, w toku którego powstały różne wytwory dzieci. Uczniowie, cała klasa lub delegacja udają się ponownie na spotkanie z przedstawicielami poznanego obiektu i przedstawiają efekty swoich prac.
Cele wycieczek sprowadzają się do celów poznawczych, kształcących i wychowawczych. Spełniają one funkcje kierunkowskazów wycieczek. Funkcje tę sprawują tylko wtedy, gdy zostaną określone terminami jednoznacznymi wymiernymi.Rezultaty wycieczek zależą zarówno od prawidłowego określenia celów, jak i od sposobów osiągania tych celów, czyli metod organizacji wycieczek.
Zadania dydaktyczne i wychowawcze może spełnić jedynie taka wycieczka, która jest dobrze przygotowana, odpowiednio zorganizowana i przeprowadzona, wielostronnie wykorzystana na lekcjach różnych przedmiotów. W kształceniu zintegrowanym dużą role odgrywają wycieczki jedno przedmiotowe, te które obejmują swoją treścią tylko jeden przedmiot jak również wycieczki wieloprzedmiotowe - zintegrowane.
Kiedy na początku roku szkolnego nauczyciel wychowawca opracowuje swój plan pracy, opierając się w pierwszym rzędzie na programie nauczania i planie dydaktyczno-wychowawczym szkoły, planuje też wycieczki na każdy miesiąc, w tym również wycieczki polonistyczne. Wycieczka polonistyczna to taka wycieczka, na której uczniowie w sposób zamierzony zdobywają materiał do różnego rodzaju wypowiedzi ustnych i pisemnych. Wycieczka polonistyczna ma na celu wzbogacenie słownictwa uczniów, pogłębienie jego zainteresowania, a także przyczynienie się do rozwoju osobowości poprzez dostarczenie wielu nowych przeżyć i wrażeń.
Wycieczka jest również jedną z form zapoznania uczniów klas początkowych ze środowiskiem. Nauczyciel powinien sobie uświadomić, że bez wycieczek nie będzie w stanie zrealizować podstawowych celów programu, takich jak: zapoznanie z różnorodnością świata roślin i zwierząt, warunkami ich życia, budową i rozwojem; zapoznaniem z życiem na wsi i w mieście, z dorobkiem najbliższej okolicy, z przejawami działalności człowieka, uświadomieniu roli człowieka w przekształcaniu środowiska ;uczenie właściwego zachowania wobec przyrody i sytuacjach wymagających kontaktów społecznych.Dziecko w wieku wczesnoszkolnym, u którego przeważa myślenie konkretno-obrazowe zdobywa wiedze o świecie przede wszystkim drogą obserwacji i przetwarzania materiału spostrzeżeniowego, a nie metodami słownymi.
Wycieczki dostarczają dziecku spostrzeżeń niezbędnych do tworzenia wyobrażeń i pojęć do pracy myślowej. Bezpośredni kontakt ze środowiskiem nie zastąpią źródła ani żadne środki dydaktyczne przynoszone do klasy. W naturalnych warunkach dziecko może obserwować całość środowiska, a także w zbliżeniu wybrany obiekt, roślinę, zwierzę, zjawisko ale w kontekście, w typowym otoczeniu w związku z innymi obiektami i całokształtem uwarunkowań. Dopiero takie obserwacje pozwolą poznać prawdę o życiu przyrody, dochodzić do pierwszych wniosków i prawidłowości.
Mówiąc o wycieczce jako formie i metodzie nauczania i wychowania dzieci w klasach I-III, należy również zwrócić uwagę na wykorzystanie tej metody w treściach artystycznych a w szczególności w nauczaniu plastyki.Celem podstawowym takiej wycieczki jest wszechstronne rozwijanie osobowości ucznia i przygotowanie do uczestnictwa w życiu przez pobudzenie i usprawnienie procesów percepcji wizualnej oraz działalności plastycznej. A więc widzę i działam. Widzę to: potrafię określoną wartość wyróżnić, ocenić, nazwać i zapamiętać. Wyobraźnia dziecka bazuje zawsze na materiale zastanym, przyswojonym, tworzy tylko nowe jego układy. Zatem źródłem i warunkiem doboru obiektów do obserwacji jest tematyka prac plastycznych. Punktem wyjścia dla ilustrowania i wyrażania jest temat wypowiedzi zaczerpnięty z innych przedmiotów nauczania. Mimo, że w poszczególnych klasach tematyka może się powtarzać, sformułowanie tematu wypowiedzi plastycznej, uwzględniające coraz większą wiedzę, umiejętności i możliwości wyrażania powinno prowadzić do coraz bogatszych i bardziej skomplikowanych przedstawień.
Na podstawie wymienionych edukacji można stwierdzić, że wycieczka ma istotne znaczenie w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Pełni ona ważną rolę w nauczaniu i uczeniu się dzieci. Wykorzystanie wycieczki w procesie kształcenia powinno być wielostronne. Zebrane podczas wycieczki spostrzeżenia, informacje wymagają oceny,przetworzenia, które polega na podporządkowaniu, syntezie i klasyfikacji danych, porównywaniu materiałem przyswojonym wcześniej, doprowadzeniu do uogólnień i pojęć. Po wycieczce dzieci są ożywione, chętniej i więcej mówią na zajęciach, lepiej rysują, gdyż mają świeże wyobrażenia, w zabawie naśladują ludzi napotkanych przy pracy. Tak wiec wycieczka powinna być często wykorzystywana w kształceniu zintegrowanym. Ta forma spędzania czasu to nie tylko rekreacja i wypoczynek, ale przede wszystkim poznawanie rzeczy nowych, pięknych i fascynujących.Wycieczka szkolna jako jedna z metod nauczania pozwala w pełni zaspokoić ciekawość i zainteresowania dzieci, a równocześnie przyczynia się do poznawania nowej rzeczywistości.
Bibliografia:
1. B. Wilgocka-Okoń: Organizacja pracy i odpoczynku ucznia. W: Edukacja Wczesnoszkolna. Praca zbiorowa pod red. B.Wilgockiej-Okoń. Warszawa 1979
2. W. Łysomirska-Łobożewicz: Rola wycieczek w procesie nauczania oraz we współczesnym systemie turystyki szkolnej. "Poznaj swój kraj". 1973
3. K. Czajkowski: Wycieczka uczy i wychowuje. Warszawa
4. L. Chmielewska : Wycieczka w wychowaniu plastycznym. Warszawa 1972
Danuta Jakóbczyk