Sententiae
a.Ch.n.- ante Christum natum
p.Ch.n. - post Christum natum
AD - Anno Domini
SPQR - Senatus Populusque Romanus - Senat i naród rzymski
I.O.M. - Iovi Optimo Maximo - Jowiszowi Najlepszemu Największemu
D.O.M. - Deo Optimo Maximo - Bogu Najlepszemu Największemu
cf - confer - porównaj
Curriculum vitae - Bieg życia, życiorys (CV).
eg - exempli gratia - na przykład
ib., ibid. - ibidem - tamże, w tym samym miejscu
id. - idem - ten sam, autor cytowany wyżej
i.e. - id est - to znaczy
l.c. - loco citato - w przytoczonym miejscu
op. cit. - opere citato - w cytowanym dziele
p., pp -( pagina,-ae) - strona, strony
sqq. - sequentes - następne
c. , cap. - caput - rozdział
circa - około
NB - Nota bene! - Zauważ dobrze, zwróć uwagę, należy wziąć pod uwagę
N.N. (n.n.) = non notus - nieznany
v. - verte! - odwróć!
scil. - scilicet - to znaczy, domyślnie
P.S. - Post scriptum - napisane później, dopisane
etc. - et cetera - i tak dalej, i inne
P.T. - Pleno titulo - Pełnym tytułem (tzn. z zachowaniem należnych tytułów; napis na listach, pismach).
A capite. - Od głowy, od początku.
A linea - Od początku wiersza, nowy wiersz.
Ab ovo usque ad mala.- Od jajka aż do jabłek.- przen.: Od początku do końca.
Ad absurdum - Rozumując fałszywie dochodzi się do absurdu.
Ad acta - Odłożyć na zawsze.
Ad hoc - Do tego.
Ad rem - Do rzeczy.
Ad Kalendas Graecas. (wg Oktawiana) - Na Kalendy greckie; termin , którego nie ma (na święty nigdy).
Ad vocem - W słowo, właściwie, stosownie.
Alea iacta est. ( z Menandra powtórzone przez Cezara.) - kości zostały rzucone
Alma mater - Matka żywicielka.
Alter ego - Drugie ja.
Amantium irae amoris integratio. (Terencjusz) - Gniewy kochanków odnowieniem miłości.
Amicum verum pecunia non parabitis - Prawdziwego przyjaciela nie zdobędziecie przy pomocy pieniędzy.
Amícus cértus ín r(e) incérta cérnitúr. (Enniusz) - Prawdziwy przyjaciel rozpoznawany jest w sytuacji niepewnej (pol.: Prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie).
Arbiter elegantiarum - Znawca elegancji, dobrego smaku. (tak Tacyt nazywa Petroniusza)
Ars longa vita brevis. (Hipokrates, cyt. Seneka) - Sztuka długa, życie krótkie.
Audiatur et altera pars. (Św. Augustyn) - Niech będzie wysłuchana druga stona.
Aurea mediocritas - Złoty śodek.
Ave, Caesar, morituri te salutant - Witaj , Cezarze, pozdrawiają cię , mający umrzeć! - pozdrowienie gladiatorów.
Bis dat, qui cito dat (Publius Syrus) - Dwa razy daje, kto szybko daje.
Captatio benevolentiae - Zjednywanie względów, życzliwości.
Cárpe diém, quám minimúm crédula pósteró. (Hor., Car.I,11, 8) - dewiza epikurejczykow - Korzystaj z dnia, jak najmniej ufając w przyszłość.
Ceterum censeo Carthaginem delendam esse (Katon Starszy) - A poza tym sądzę, że Kartaginę należy zniszczyć.
Cogito ergo sum. (Kartezjusz) - Myślę, więc jestem.
Concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur. (cyt. Seneka i Sallustiusz) - Pod wpływem zgody rosną małe rzeczy, pod wpływem niezgody rozpadają się nawet te największe (pol.: zgoda buduje, niezgoda rujnuje).
Condicio sine qua non - Warunek nieodzowny.
Consuetudo altera natura. (Cicero) - Przyzwyczajenie drugą naturą.
Contra spem spero. (parafr. św. Pawła) - Wbrew nadziei mam nadzieję.
Corrumpunt mores bonos colloquia mala. ( Menander wg św. Pawła) - Złe rozmowy niszczą dobre obyczaje.
Cum tacent, clamant.(Cic.) - Gdy milczą, krzyczą ; wymowne milczenie.
De facto - W istocie, w rzeczywistości.
De gustibus est non disputandum. (Średniow.) - Nie należy dyskutować o gustach, upodobaniach.
De iure - Zgodnie z prawem.
De mortuis nihil nisi bene. (Chilon ze Sparty lub Solon) - O zmarłych nic, chyba że dobrze.
Deliberandum est, antequam promiseris.- Należy zastanowić się, zanim obiecasz.
De profundis (clamavi ad te, Domine) - z głębokości... (Psalm pokutny 129)
Deus ex machina. - Bóg z maszyny (teatralnej) - nagłe i nieoczekiwane rozwiązanie sytuacji.
Dic, duc, fac, fer - Mów (prawdę), sprawuj (urząd sumiennie), spełniej (obowiązki), znoś (co los zsyła).
Dictum - Powiedzenie, słowo, wypowiedź ; Dictum acerbum - ostre słowo, gorzka prawda.
Discenda est virtus. (Seneka) - Cnoty należy się uczyć.
Divide et impera. (Filip Macedoński) - Dziel i rządź!
Do, ut des. - Daję, abyś dał - zasada wzajemności; polityka wzajemnych ustępstw.
Docendo discimus. (Seneka) - Uczymy się ucząc kogoś.
Dúlc(e) et décorúm (e)st pró patriá morí (Horacy) - Słodko i zaszczytnie jest umierać w obronie ojczyzny.
Dum spiramus, speremus (Dum spiro, spero) - średniow. - Dopóki żyjemy (oddychamy), miejmy nadzieję.
Duobus litigantibus tertius gaudet. (Ezop) - Gdy dwóch się kłóci , trzeci cieszy się (pol.: gdzie dwóch się kłóci, tam trzeci korzysta).
Dura lex, sed lex. (Ulpian) - Twarde prawo, ale prawo.
Ecce homo (Piłat o Chrystusie)) - Oto człowiek.
Epistula non erubescit. - List się nie rumieni ( o wiele łatwiej napisać, niż bezpośrednio powiedzieć).
Errare humanum est. (Seneka) - Błądzenie jest rzeczą ludzką.
Est modus in rebus -Jest sposób na wszystko; wszystko ma swoje granice, swoją miarę.
Et tu, mi fili ? (Caesar wg Swetoniusza ) - Et tu, Brute, contra me?;
Ex cathedra - Z katedry,; określenie wypowiedzi autorytatywnej, niedopuszczającej dalszej dyskusji.
Festina lente. (Oktawian August) - spiesz się powoli.
Fiat lux - Niech się stanie światłość; niech prawda wyjdzie na jaw.
Finis coronat opus. (Owidiusz) - Koniec wieńczy dzieło.
Garrula lingua nocet - Gadatliwy język szkodzi.
Gútta cavát lapidém non ví , sed saépe cadéndo. ( Średniow.; podobnie u Owidiusza) - Kropla drąży skałę nie siłą, lecz częstym spadaniem.
Historia magistra vitae. (Cicero) - Historia nauczycielką życia.
Hominem quaero (Diogenes; cyt. u Fedrusa) - Szukam człowieka.
Hominem te esse memento. - Pamiętaj, że jesteś (tylko) człowiekiem; strzeż się pychy.
Homo faber - Człowiek tworzący coś, twórca.
Homo homini lupus est. (Plaut) - Człowiek dla człowieka jest wilkiem.
Homo sum, humani nil a me alienum esse puto. (Terencjusz, również Cicero) - Jestem człowiekiem i uważm, że nic, co ludzkie, nie jest mi obce.
Honores mutant mores.( Plutarch) - Zaszczyty zmieniają obyczaje.
Ignavis semper feriae. (wg Teokryta) - Leniwi mają zawsze czas wolny.
Ignorantia iuris nocet. - Nieznajomość prawa szkodzi (nie usprawiedliwia).
Imperare sibi maximum est imperium. (Seneka, podobnie Cicero) - Panowanie nad sobą najwyższą władzą.
In aeternum - Na wieki.
In ambiguo - W razie wątpliwości.
In dubiis pro reo - W razie wątpliwości na korzyść oskarżonego.
In extenso - W całości ( bez skrótów, zmian..).
In flagranti - Na gorącym uczynku.
In perpetuum - Na zawsze.
In spe - W nadziei, w przyszłości.
In statu nascendi - W stanie rodzenia się; na etapie powstawania.
In vino veritas - prawda w winie - Wino rozwiązuje języki, pijany mówi prawdę.
Inter arma silent Musae. - wśród oręża milkną Muzy. ; U Cycerona: Inter arma silent leges - Wśród oręża milczą prawa.
Lapsus calami - Błąd pióra; błąd popełniony w pisaniu.
Lapsus linguae - Błąd języka; błąd popełniony w mowie.
Laudator temporis acti.. (Horacy) - Chwalca, piewca minionego czasu; konserwatysta.
Lavare manus. ( Piłat-u Mat.) - Umywać ręce.
Lege artis - Według reguł sztuki; po mistrzowsku; prawidłowo.
Lex retro non agit - Prawo nie działa wstecz.
Licentia poetica. (Seneka) - Swoboda poetycka; swoboda wypowiedzi.
Lupus in fabula ( Terencjusz) - Wilk w bajce ; O wilku mowa.
Magna est vis consuetudinis. - Wielka jest siła przyzwyczajenia.
Malum necessarium. (Menander) - Zło konieczne.
Manus manum lavat. (Seneka) - Ręka rękę myje.
Medice, cura te ipsum. (u Łuk.) - Lekarzu, lecz się sam (przen.: zajmij się sam sobą, swoimi sprawami)!
Mens sana in corpore sano. (Juwenalis) - W zdrowym ciele zdrowy duch.
Modus vivendi - Sposób życia.
Mutatis mutandis - Po dokonaniu koniecznych zmian.
Naturam mutare difficile est. - Trudno jest zmienić naturę.
Navigare necesse est, vivere non est necesse. (Pompejusz) - Żeglowanie jest koniecznością, życie nie.
Neminem captivabimus, nisi iure victum. - Nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądu. - pierwsze słowa przywileju brzeskiego wydanego w 1425 r. przez Władysława Jagiełłę
Nemo est casu bonus - (Seneka) - nikt nie jest dobry przypadkiem.
Nemo sine vitiis est. ( Seneka) - Nikt nie jest bez wad.
Nihil novi sub sole. (z ks. Koheleta 1,10) - Nic nowego pod słońcem.
Nihil obstat - Nic nie stoi na przeszkodzie. Censor obstat - Sprzeciwia się cenzura.
Nil admirari. (Horacy, Epist.I, 6, 1-2) - Niczemu się nie dziwić.
Nil desperandum.(Horacy, Carm.I, 7,27) - Nie należy tracić nadziei.
Nodus Gordius - Węzeł gordyjski. - zawiła sprawa, trudność nie do przezwyciężenia
Nolens volens - Chcąc nie chcąc.
Noli me tangere! - Nie dotykaj mnie! - słowa Zmartwychwstałego Chrystusa do Marii Magdaleny ( Ew. św. Jana 20, 17); przen: kwestia drażliwa , choroba zakaźna
Nomina sunt odiosa. (Cic.) - (dosł: imiona są znienawidzone, niewłaściwe) - Nie należy wymieniać nazwisk.
Non omnia possumus omnes. (Wergiliusz) - Nie wszyscy wszystko możemy.
Non scholae , sed vitae discimus. (Seneka) - Uczymy się nie dla szkoły, lecz dla życia.
Non tam praeclarum est scire Latine, quam turpe nescire. (Cicero) - Nie tak chlubną rzeczą jest znajomość łaciny, jak haniebną jej nieznajomość.
Nosce te ipsum! (Chilon - Napis na świątyni Apollina w Delfach) - Poznaj samego siebie.
Nón omnís moriár. (Horacy) - Nie wszystek umrę.
Nulla aetas ad discenum sera. (trawest. myśli Ajschylosa) -Żaden wiek nie jest zbyt późny na naukę.
Nulla dies sine linea. (Apelles) - Żaden dzień bez linijki, kreski ; żaden dzień bez postępu w pracy.
Nulla poena sine lege - Nie ma kary bez przepisu prawnego.
Nunc est bibendum. (Hor.) -Teraz trzeba pić (wyrażenie radości !).
O, sancta simplicitas! - O, święta naiwności! -słowa przypisywane Janowi Husowi
Oderint, dum metuant. (Akcjusz) - Niech nienawidzą , byleby się bali!
Omnis ars naturae imitatio est. (Seneka) - Wszelka sztuka jest naśladownictwem natury.
Pacta sunt servanda. - Należy dotrzymywać umów.
Panem et circenses. - Chleba i igrzysk - zawołanie próżniaczego pospólstwa rzymskiego.
Pecunia non olet. (Wespazjan) - Pieniądze nie śmierdzą.
Per acclamationem - Przez aklamację, jednogłośne okrzyknięcie.
Per aspera ad astra. (parafraza Seneki) - Przez trudy do gwiazd.
Per fas et nefas. - Przez to, co godne i niegodne - nie przebierając w środkach.
Per metum - Ze strachu.
Perpetuum mobile - Ciągle ruszająca się (maszyna); zadanie niemożliwe do urzeczywistnienia.
Pia desideria - Pobożne życzenia.
Placet - Podoba się; przyjmuję; zezwalam.
Plaudite cives, plaudite amici, finita est comoedia! (Oktawian) - Klaszcie obywatele, klaszcie przyjaciele, komedia się skończyła.; również: .... acta est fabula - sztuka się skończyła.
Primum non nocere. (Hipokrates) - Przede wszystkim nie szkodzić.
Primus inter pares. - Pierwszy wśród równych.
Pro domo sua.(Cic.) - W obronie własnego domu, w obronie własnej.
Pro memoria - Dla pamięci, na pamiątkę.
Pro publico bono. - Dla dobra publicznego. ( Liwiusz, Ab urbe condita, 2, 44, 3)
Prosit! (= pro tua salute sit!) - Pomyślności! Na zdrowie!
Qui pro quo - Ktoś za kogoś, jeden zamiast drugiego; pomyłka (zabawna).
Quídquid agís prudénter agás et réspice fínem. - (średniow.) - Cokolwiek czynisz, czyń roztropnie i miej na względzie koniec.
Quidquid discis, tibi discis. - Czegokolwiek się uczysz, dla siebie się uczysz.
Quo vadis , Domine? ( św. Piotr) - Dokąd idziesz,Panie?
Quot capita, tot sententiae. (Terencjusz, Cic.) - Ile głów, tyle myśli, zdań.
Rapiamus , amici, occasionem de die! - Chwytajmy, przyjaciele, okazję dnia dzisiejszego!
Rara avis. Corvus albus. (Juwenalis) - Rzadki ptak; Biały kruk.
Relata refero. (Herodot) - Przekazuję to, co zostało przekazane (przen.: powtarzam, co usłyszałem.
Repetitio est mater studiorum. - Powtarzanie jest matką nauki.
Res sacra miser. (parafr. z Seneki) - Ubogi ( nieszczęśliwy) rzeczą świętą.
Ridentem dicere verum. (Horacy) - Mówić prawdę z uśmiechem.
Salus populi suprema lex. (Cic.) - Dobro narodu najwyższym prawem
Sapere aude! (Horacy, EpistI, 2, 40) - Odważ się być mądry; Sapere auso - Temu, który odważył się być mądry. - napis na medalu podarowanym Stanisławowi Konarskiemu przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
Sapienti sat. ( Plaut i Terencjusz) - Mądremu wystarczy (pol: mądrej głowie dość dwie słowie).
Scio me nihil scire. (Sokrates) - Wiem, że nic nie wiem.
Sensu proprio - We właściwym znaczeniu
Sensu stricto - W ścisłym znaczeniu. Stricte - Ściśle, dokładnie.
Si vis amari, ama! (Hekaton Stoik, Seneka) - Jeżeli chcesz być kochany, kochaj!
Si vis pacem, para bellum! (Wegecjusz- IV w.; podobn. Cic.) - Jeżeli chcesz pokoju, szykuj wojnę.
Sic itur ad astra. (Wergiliusz) - Tak kroczy się ku gwiazdom.
Signum temporis. ( Mat.) - Znak czasu.
Silva rerum. (z Cic.) - Las rzeczy - zbiór różnych wiadomości, rozmaitości.
Sine ira et studio. (Tacyt) -Bez gniewu i zbytniej gorliwości (stronniczości); obiektywnie.
Sit tibi terra levis. (parafr. z Eurypidesa; łac. Marcjalis) - Niech ci ziemia lekką będzie.
Sit venia verbo - Niech mi będzie wolno powiedzieć; za pozwoleniem.
Sua sponte. (Owid.) - Z własnej woli.
Summa cum laude - Z najwyższą pochwałą.
Summa cum pietate - Z najwyższą miłością, poważaniem.
Summa summarum - Wszystko razem, w ogóle, ostatecznie.
Sustine et abstine! (Epiktet) - Znoś i powstrzymuj się; cierp i panuj nad sobą.
Tarde venientibus ossa. - Późno przychodzącym kości; pol: Kto późno przychodzi, sam sobie szkodzi.
Témpora mútantúr et nós mutámur in íllis. (słowa Lotara I , króla Franków) - Czasy się zmieniają a my wraz z nimi.
Tempus fugit.(Werg.) - Czas ucieka.
Ubi concordia , ibi victoria. - Gdzie zgoda tam zwycięstwo.
Usus magister est optimus (Cic.) - Praktyka to najlepszy nauczyciel.
Ut ameris, amabilis esto! - Abyś był kochany, bądź godny kochania!
Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas. (Owidiusz)-Chociaż brakuje sil,trzeba chwalić chęci.
Ut sementem feceris, ita metes. (Cic.) - Jak uczynisz zasiew, tak zbierzesz.
Utinam falsus vates sim ( Hannon, wódz kartag.- wg Liwiusza) - Obym był złym prorokiem.
Vade mecum - Pójdź ze mną - umowny tytuł przewodników, poradników, podręczników.
Veni, vidi, vici (Caesar) ; Veni vidi, Deus vicit (Jan II Sobieski)
Vis comica - Siła komizmu. Vis maior - Siła wyższa.
Vox populi, vox Dei. ( u Hezjoda) - Głos ludu głosem Boga.
6