Szkoła, grupy rówieśnicze.
Szkoła ma być miejscem uczenia się życia społecznego i zawodowego. Rezultaty tej pracy edukacyjnej to wiedza, ogólna orientacja w świecie oraz kompetencje.
Szkoła spełnia trzy podstawowe funkcje edukacyjne:
wychowawczą;
kształcącą;
opiekuńczą.
Wychowanie bowiem, jest skomplikowanym procesem kształtowania obrazu świata i siebie - kształtowania dojrzałej osobowości człowieka. Jest uczeniem się postaw, rozwijaniem wrażliwości, a także odkrywaniem własnych możliwości, talentów, mocnych stron, i budowaniem na nich własnej tożsamości, siły i systemu wartości.
Jest też uczeniem się konstruktywnego radzenia sobie z własnymi brakami, trudnościami i negatywnymi emocjami. Jest zatem budowaniem człowieczeństwa, w którym świadomie powinni brać udział rodzice i szkoła.
Aby jak najlepiej układało się współdziałanie tych dwóch środowisk dziecka zadaniem szkoły jest:
1. Wspieranie wychowawczej roli rodziny. Integrowanie działań szkoły i rodziców.
2. Kształtowanie postaw prorodzinnych, prozdrowotnych i prospołecznych.
3. Pomoc w kształtowaniu pozytywnego stosunku do płciowości.
Odniesienie płciowości do wartości nadrzędnych, takich jak: poszanowanie życia, miłość, małżeństwo, rodzina oraz przyjaźń, akceptacja i szacunek w relacjach międzyosobowych.
4. Pomoc w kształtowaniu dojrzałości psychoseksualnej, która wiąże się z podejmowaniem dojrzałych i odpowiedzialnych decyzji, właściwym
przygotowaniem do przyszłych ról małżeńskich i rodzinnych.
5. Uświadomienie roli rodziny w życiu człowieka - promowanie trwałych związków małżeńskich, opartych na miłości, wierności, uczciwości i współpracy.
6. Przekazywanie rzetelnej wiedzy na temat zmian biologicznych, psychicznych i społecznych na różnych etapach rozwoju człowieka, dostosowanej do wieku potrzeb i poziomu rozwoju ucznia. (Dz.U.Nr 17, poz 78, 1995)
Patrząc z kolei, na ogólną rolę szkoły w życiu młodego człowieka można powiedzieć, że uczy wykorzystywania nabytej wiedzy do rozwijania następujących umiejętności:
rozumienia znaczenia rodziny w życiu człowieka i swojej w niej roli;
dostrzegania potrzeb własnych i innych ludzi, wyrażania uczuć i asertywności;
umiejętności korzystania ze środków masowego przekazu.
właściwej komunikacji i rozwiązywania konfliktów; empatii;
Edukacja szkolna jest jednak przede wszystkim wprowadzeniem w świat wartości, ich ukazywaniem i przekazywaniem, uwrażliwianiem na nie, a także doprowadzeniem do ich głębokiej internalizacji.
Edukacja szkolna polega na wspomaganiu rozwoju wychowanków, dokonującego się poprzez przyswajanie wartości, ażeby uczynić je drogowskazami swego życia i wokół nich organizować całe swoje działanie. To wartości bowiem, scalają życie człowieka nadając mu wymiar prawdziwie ludzki.
W procesie edukacji szkolnej wyrażają się trzy nurty działania wychowawczego, w których podstawową działalnością nauczyciela jest przekazywanie uczniom różnorodnych wartości:
1) socjalizacja - wprowadzenie wychowanka w życie społeczne, uczenie go wypełniania różnych ról, czynienie członkiem społeczności;
2) inkulturacja - przekazywanie dziedzictwa kulturowego narodu i całej ludzkości w tym wiedzy, tradycji ojczystych; uczenie patriotyzmu;
3) personalizacja - wspomaganie rozwoju osobowego, głównie kształtowanie charakteru. (Matulka, 1998)
Te trzy nurty łączą się i przenikają wzajemnie.
Skuteczność i jakość nauczycielskich działań wychowawczych zależy od uświadomienia sobie przez niego, że:
wychowanie jest podstawowym składnikiem wszelkich działań pedagogicznych;
wychowawcą jest każdy nauczyciel, niezależnie od tego czy pełni, czy też nie
pełni formalnej funkcji wychowawcy klasowego;
akceptacja przez rodziców poszczególnych zasad i celów wychowania jest
niezbędnym warunkiem ich realizacji - co wiąże się z koniecznością stałej z nimi współpracy.
Nauczyciel wychowuje poprzez własne postawy i codzienne zachowanie jak i celowe działania wychowawcze. W procesie przekazywania wartości osobowość nauczyciela powinna być wzorem ukazującym jak określone wartości muszą być konkretyzowane i realizowane w codziennym życiu. Nie oznacza to, że nauczyciel jest chodzącym ideałem, ale musi być w nim widoczna dojrzałość moralna i nieustanny wysiłek zmierzający do jej pogłębienia.
„Osobowość nauczyciela” to termin różnorodnie rozumiany, np.: J.W Dawid za główne cechy osobowości nauczyciela uważa „miłość dusz ludzkich, potrzebę doskonałości, poczucie obowiązku i odpowiedzialność, wewnętrzną prawdziwość i moralną odwagę.” (Okoń, 1992)
Myślę, że ta jedność z uczniem doskonale wyraża się w powołaniu do pracy z młodym pokoleniem. Dar ten bowiem, to szczególna zdolność, zamiłowanie do czegoś.
Zdaniem J.Rudniańskiego tę wielce specyficzną kwalifikację, a raczej określoną cechę psychiczną wielu ludzi posiada, choć nie można jej się nauczyć w żadnej szkole, ani na studiach - trzeba ją zdobyć samemu.
Chodzi o takie powołanie, które wyraża się w zamiłowaniu do wykonywanych czynności i pełnym otwarciu się ku swojemu wychowankowi. Chodzi o więź emocjonalną z uczniami, czyli aktualizowanie i przejawianie się odpowiednich uczuć w procesie wychowania.
Wszyscy pierwsi pedeutolodzy miłość do dziecka uznawali za podstawową cechę wychowawczą.
„Tylko ten - podkreślał M.Kreutz - kto naprawdę młodzież kocha, jest zdolny poświęcić się dla niej i nie szczędząc ani czasu ani sił, wszystkimi możliwymi sposobami zabiegać o jej dobro” (Kreutz, 1959)
W procesie wychowania chodzi o taką więź, która układ stosunków pomiędzy jego stronami czyni poprawnym, która wytwarza i przejawia się w ogólnej dobrej atmosferze oraz sprawia, że cele wychowawcy stają się zarazem celami wychowanka. Zachęca także do pracy nad własnym rozwojem.
Towarzyszy jej stały przepływ informacji pomiędzy wychowawcą, a wychowankiem, który z jednej strony stanowi niezbędny czynnik komunikowania się (liczy się tu odpowiednio wypowiedziane słowo zachęty, dezaprobaty, wyraz twarzy, a nawet milczenie itp.), z drugiej zaś strony jest on konsekwencją występującej u każdego człowieka potrzeby ekspresji emocjonalnej oraz oczekiwań na przejawy stanu emocjonalnego innych.
Nauczyciel posiadający silną więź emocjonalną z uczniem pragnie empatycznie wczuwać się w świat przekonań i przeżyć wychowanka. Pomaga mu mądrze pokierować własnymi przeżyciami i zająć wobec nich dojrzałą postawę.
W dzisiejszych czasach głęboki niepokój budzą relacje międzyludzkie. Tyle u młodych jest egoizmu i wygodnictwa. Nastąpił kryzys wartości. W miejsce „ być dobrym człowiekiem” postawiono „ mieć pieniądze i pozycję”.
Sprzyja temu konsumpcyjny tryb życia propagujący prymat potrzeb nad wartościami - „mieć” nad „ być”. Pomija się pojęcie pracy nad sobą, kształtowanie charakteru, wewnętrznej dyscypliny. Trzeba wyjść z kręgu egoizmu i wygodnictwa oraz poważnie zastanowić się nad poszukiwaniem i doskonaleniem środków i metod wychowawczych. Ważne jest by znaleźć wspólny język, doprowadzić do dialogu między wychowawcą, a uczniem.
Nauczyciel rozmawiając z młodym człowiekiem dowiaduje się o jego radościach i sukcesach, porażkach, smutkach czy też kłopotach. Jeśli dochodzi do tego, że wychowanek chce rozmawiać z nauczycielem o osobistych przeżyciach, ten może uznać to za duży sukces.
K.Sośnicki zwraca jednak uwagę, że nauczyciel w dialogu z uczniem nie może mu niczego narzucać. Powinien natomiast pokierować dyskusją tak, aby doprowadziła ona do zamierzonych rezultatów. Musi to czynić dyskretnie i możliwie niepostrzeżenie, a wkraczać tylko tam, gdzie okaże się to nieodzowne.
Poza tym powinien posługiwać się:
językiem nowoczesnym - zrozumiałym dla wychowanków;
językiem precyzyjnym, jednoznacznym, konkretnym;
językiem wyrażającym otwartość i szczerość;
językiem egzystencjalnym, a nie moralizatorskim;
językiem aspiracji - odwołującym się do potrzeb, pragnień i ideałów młodzieży. (Michałowski, 1993)
Jak bowiem, twierdził J.Korczak - dobry wychowawca, to ten który „nie wtłacza, a wyzwala, nie ciągnie, a wznosi, nie ugniata, a kształtuje, nie dyktuje, a uczy, nie żąda, a zapytuje - ten przeżyje wraz z dziećmi wiele natchnionych chwil”. (Legowicz, 1975)
A.Janowski natomiast wymienia sześć cech charakteryzujących właśnie tych dobrych, a zarazem najbardziej lubianych nauczycieli w szkole.
Określają one nauczyciela, który oprócz umiejętności nauczania jest:
pogodny, łagodny cierpliwy;
przyjacielski - nie trzyma się na uboczu;
zainteresowany uczniami - rozumie ich;
bezstronny;
sprawiedliwy przy ocenianiu. (Janowski, 1980)
Taki nauczyciel ma szanse stać się autorytetem dla swoich podopiecznych. Jeśli uczniowie szanują i lubią swojego nauczyciela - stanowi on dla nich personalny symbol wartość. Z tymi wartościami chcą się identyfikować i je uczynić istotnym elementem swego życia.
Oprócz nauczycieli drugim ważnym czynnikiem kształtującym rozwój społeczny młodzieży jest kontakt z rówieśnikami.
Wiele badań wskazuje na to, że do około 10 roku życia dziecka, znaczący wpływ na nie mają rodzice. Z biegiem lat jednak wpływ ten się kurczy. Rodzice muszą podzielić się nim z wychowawcami, ale także rówieśnikami dziecka.
Związki koleżeńskie, przyjaźnie są naturalną potrzebą każdego człowieka, przy czym odgrywają szczególną rolę w wieku młodzieńczym. Wówczas zachowanie młodego człowieka jest determinowane przez normy grupowe, jego pozycję w grupie, rolę jaką pełni, stopień integracji członków grupy, ogólną atmosferę, stosunki międzyjednostkowe i międzygrupowe.
Uczestnictwo w grupach rówieśniczych ma doniosłe znaczenie dla procesu kształtowania osobowości społecznej jednostki i jej ideałów społecznych. W nich odbywa się proces uspołecznienia. Poprzez nie z kolei, przenikają wpływy szerszych środowisk i kręgu kulturowego - przekazują jednostce wartości, normy i wzory zachowań.
Pierwszą grupa społeczną kształtującą się na tereni szkoły jest klasa.
Ma ona swoistą strukturę wyznaczającą układ panujących w niej stosunków dominacji, podporządkowania, wzajemnej zależności, sympatii i antypatii.
Z.Zaborowski przedstawiając schematycznie stosunki społeczne w klasie szkolnej mówi : „stosunki kształtujące się pomiędzy uczniami w klasie (...) powinny stać się dla nich wzorem, modelem, stosunków w ich przyszłym życiu zawodowym, społecznym i osobistym”. (Zaborowski, 1964)
Poniżej zamieściłam schemat stosunków społecznych w klasie szkolnej według cytowanego autora.
Stosunki społeczne
w klasie szkolnej
Stosunki Stosunki Stosunki interpersonalne międzygrupowe jednostka- grupa
Stosunki Stosunki Współpraca, Antagonizm,
rzeczowe przyjacielskie współdziałanie konflikt
Stosunki Stosunki Stosunki koleżeńskie między między jednostką, grupą, a grupą jednostką
Rys.1 Stosunki społeczne w klasie szkolnej.
W okresie dorastania potrzeba należenia do grupy rówieśniczej występuje w największym nasileniu. Dojrzewająca osoba domaga się wręcz uczestnictwa w jakiejś grupie. Do przyczyn takiego stanu rzeczy należy dostrzeżenie własnej odrębności i związana z tym chęć bycia sobą. Prowadzi to często do częściowego przynajmniej odrzucenia przyjmowanych dotąd w sposób bezrefleksyjny wzorów, norm i autorytetów.
Aby mieć poczucie własnej tożsamości, dorastający człowiek chce sam odkrywać i wybierać wartości. Jego wyostrzony krytycyzm dostrzega niekonsekwencje i błędy świata dorosłych. Daje to w rezultacie nieraz izolację od rodziny - zanika dotychczasowe zaufanie i bliskość, pojawia się nieufność i dystans. Zdezorientowany człowiek znajduje się nagle w pustce. Czuje się samotny, słaby, bezwartościowy i zagubiony.
Taka sytuacja sprawia, że potrzebuje oparcia u osób, które nie byłyby zagrożeniem dla jego autonomii. Grupą odniesienia staje się wtedy w sposób automatyczny mała grupa rówieśnicza. Młody człowiek znajduje tu nie tylko wartości, normy i wzory zachowania regulujące jego życie, ale również jego miejsce. On, który w domu traktowany jest jak dziecko, w szkole jak uczeń - tu jest kimś, kto się liczy na równi z innymi.
Przynależność do grupy nie tylko zaspokaja potrzeby psychiczne, ale poprzez podejmowanie określonych ról pozwala jednostce na wyrobieni w sobie samodzielności, aktywności, odpowiedzialności, a także umiejętności współdziałania i współżycia z innymi. Każdy zatem potrzebuje grupy, która „umożliwiła by mu zrealizowanie potrzeby przynależności, akceptacji i uznania - szuka tzw. grupy autentycznej.” (Słomińska, 1986)
Nie należą do nich niestety grupy formalne, czyli takie, odgórnie i planowo organizowane, mające stałą strukturę i kontrolowane przez jednostki nadrzędne - głównie osoby dorosłe.
Należą do nich natomiast grupy nieformalne, czyli takie gdzie podstawowym czynnikiem jest więź emocjonalna łącząca poszczególnych członków i zaspokajająca ich potrzeby psychiczne. Te grupy powstają spontanicznie i nie zawsze można mieć nad nimi kontrolę wychowawczą.
Wśród nich ogromną popularnością cieszą się obecnie grupy zwane subkulturami, bądź podkulturami młodzieżowymi.
M.Pęczak przyjmuje, iż wspólną cechą wszystkich subkultur jest ich negatywny stosunek do kultury dominującej. Uważa, iż: „subkultura to względnie trwała grupa społeczna pozostająca na marginesie dominujących w danym systemie tendencji życia społecznego, wyrażająca swoją odrębność poprzez zanegowanie lub podważanie utrwalonych i powszechnie akceptowanych wzorów kultury.” (Pęczak, 1992)
Cechami charakteryzującymi subkultury młodzieżowe są:
głębokie zakorzenione w osobowości każdego członka poczucia
przynależności, tym silniejsze, im większy jest rozdźwięk między daną
jednostką, a rodziną, szkołą czy nawet kolegami z klasy;
osoba kierownika - przywódcy subkultury wybieranego na krótki okres lub na stale;
porozumiewanie się charakterystycznym dla subkultury językiem;
posiadanie przez członków swych pseudonimów czy symboli;
charakterystyczny wygląd zewnętrzny, będący próbą zwrócenia na siebie uwagi;
nacisk na przyjemne spędzanie czasu, graniczące często
z wyczekiwaniem, że coś się zdarzy, bądź prowokowanie rozrób i awantur.
Uczestnictwo w podkulturze może stać się pewnego rodzaju doświadczeniem, które ubogaca osobowość człowieka i pomoże w przyszłości dokonać prawidłowego wyboru drogi życiowej. Służy ono z jednej strony rozwojowi jednostki - pogłębia jego wiedzę, uczy współżycia i współpracy w grupie, z drugiej zaś strony może stać się realnym zagrożeniem.
Coraz częściej mówi się o fali handlarzy narkotykami, którzy sobie tylko znanymi drogami, docierają do uczniów proponując im kolorowe cukierki. Należałoby też pamiętać o agresji, chuligaństwie czy szerzącym się wśród młodzieży problemie alkoholowym.
Myślę, że tu po raz kolejny mogę zwrócić uwagę na ogromne znaczenie rodziny, rodziców, którzy przy wcześniej wykształconych prawidłowych stosunkach ze swoimi dorastającymi dziećmi są w stanie kontrolować, wspierać oraz korygować ich działania i rozwój. Dodatkowo należy podkreślić dużą rolę wychowawcy, który pozostając w przyjaznych kontaktach ze swymi uczniami - potrafi odkryć, kto w danej grupie pełni rolę lidera i w pozytywny sposób wykorzystać tę sytuację.
mgr Agnieszka Płusajska
BIBLIOGRAFIA:
1) Dz.U.Nr 17, poz 78, 1995r. Nr 66 - na podstawie art. 4 ust. 1 i 3 z dnia 7
stycznia 1993r. O planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach
dopuszczalności przerywania ciąży;
2) Janowski A., (1980) Psychologia społeczna, a zagadnienia wychowania, Wrocław, str. 74;
3) Kreutz M., (1959), Osobowość4) nauczyciela - wychowawcy. w: Okoń W.(red.) Osobowośc nauczyciela, PZWS, Warszawa, str. 136;
5) Legowicz J., (1975), Filozofia nauczania i wychowania, Warszawa, str. 112;
6) Matulka Z., (1998), Przekazywanie wartości w procesie edukacji szkolnej.
w: „Kultura i Edukacja”, nr 1, str. 9;
7) Michałowski S.,(1993), Pedagogia wartości, Bielsko Biała, str. 186;
8) Okoń W., (1992), Słownik pedagogiczny, Warszawa, str. 147;
9) Pęczak M., (1992), Mały słownik subkultur młodzieżowych, Semper, Warszawa;
10) Słomińska J., (1986), Mechanizmy i funkcja grup młodzieżowych, ATK, Warszawa, str. 76;
11) Zaborowski Z., (1964), Stosunki społeczne w klasie szkolnej, PWN, Warszawa, str. 8 - 10.
STRESZCZENIE:
Szkoła jako środowisko wychowawcze dziecka.
Szkoła ma być miejscem uczenia się życia społecznego i zawodowego. Rezultaty tej pracy edukacyjnej to wiedza, ogólna orientacja w świecie oraz kompetencje.
Szkoła spełnia trzy podstawowe funkcje edukacyjne:
wychowawczą;
kształcącą;
opiekuńczą.
W szczególny sposób chcę zwrócić uwagę na trzy podstawowe funkcje edukacyjne szkoły: wychowawczą, kształcącą i opiekuńczą.
Poza tym nie możemy zapomnieć, iż aby prawidłowo kształtowała się osobowość młodego człowieka szkoła musi współdziałać z jego domem rodzinnym.
Dzięki tym dwóm środowiskom dziecko może prawidłowo się rozwijać i być wprowadzone w świat wartości.
Tak jednak, jak w domu ogromną rolę pełnią rodzice, tak w szkole - nauczyciel, a także środowisko społeczne, w którym obraca się dziecko, a więc - rówieśnicy.