BEZROBOCIE I POLITYKA ZATRUDNIENIA

1. Przedmiot i cele polityki zatrudnienia.

Polityka zatrudnienia jest integralną częścią całokształtu polityki społeczno - ekonomicznej państwa. Dotyczy gospodarowania zasobami pracy. Łączy ona w sobie elementy polityki społecznej i ekonomicznej. Jest ona jednocześnie dyscypliną praktyczną i naukową.

W aspekcie praktycznym politykę zatrudnienia można definiować jako oddziaływanie państwa i innych podmiotów społecznych i gospodarczych na rynek pracy w celu kształtowania procesów związanych z przygotowaniem, włączaniem do sfery pracy użytecznej, alokacją oraz racjonalnym spożytkowaniem zasobów ludzkich.

Jako dyscypliny naukowej , głównym celem polityki zatrudnienia jest poszukiwanie metod i środków umożliwiających optymalne w danych warunkach gospodarowanie czynnikiem ludzkim.

W ostatnich latach podstawowym czynnikiem wymuszającym szczególne zainteresowanie polityką zatrudnienia jest rosnące bezrobocie i coraz bardziej dotkliwe jego skutki społeczne, ekonomiczne i polityczne. Bezrobotnym według Międzynarodowej Organizacji Pracy jest osoba, która jednocześnie:

-pozostaje bez pracy

-poszukuje pracy

-w ciągu miesiąca poprzedzającego badanie rynku pracy efektywnie szuka pracy lub w momencie badania oczekuje na podjęcie pracy w ciągu 15 najbliższych dni.

We współczesnych systemach społeczno-gospodarczych nadrzędnym celem polityki zatrudnienia jest :

-walka z bezrobociem i jego skutkami,

ponadto do zadań polityki zatrudnienia możemy zliczyć:

-bilansowanie zatrudnienia w skali krajowej i lokalnej,

-kształtowanie jego struktury zgodnie z potrzebami i profilem demograficznym ludności

-dostosowanie kwalifikacji zasobów pracy do potrzeb gospodarczych,

-organizacja rynku pracy i związanego z nim pośrednictwa oraz poradnictwa zawodowego,

-udzielanie pomocy w znalezieniu zajęcia grupom społecznym mającym szczególne trudności w aktywizacji zawodowej (np. młodocianym, niepełnosprawnym, Kobietom, zwalnianym z zakładów karnych itp.) ,

-motywowaniem do pracy.

Cele i zadania polityki zatrudnienia w poszczególnych państwach wynikają ze specyfiki uwarunkowań gospodarczych, społecznych i politycznych. Jednak nie bez znaczenia pozostają programy i inicjatywy o zasięgu międzynarodowym, wpływające na kształtowanie krajowych systemów zatrudnienia, na ich ujednolicenie i dostosowanie ich do standardów światowych. Decydujące znaczenie ma tu działalność MOP. Konwencja nr.122 tej organizacji z 1964 r. dotycząca polityki zatrudnienia, nakłada na państwa sygnatariuszy (w tym również Polska) obowiązek prowadzenia aktywnej polityki mającej na celu pełne, produktywne i swobodnie wybierane zatrudnienie. Zgodnie z zaleceniami tej konwencji polityka zatrudnienia powinna urzeczywistniać zasadę pełnego oraz społecznie i ekonomicznie racjonalnego gospodarowania zasobami siły roboczej.

b) Związek zatrudnienia z ubezpieczeniem społecznym.

Ubezpieczenia społeczne są formą zabezpieczenia się poszczególnych grup ludności od wystąpienia konkretnych rodzajów ryzyka życiowego. Finansowane są przez pracowników i pracodawców oraz dofinansowywane przez budżet państwa na pokrycie wydatków wynikających ze zdarzeń losowych. Gromadzi się je na specjalnych funduszach, z których płacone są odpowiednie świadczenia. Składki na ubezpieczenia społeczne są obowiązkowe, a ich wysokość jest uzależniona od wysokości zarobków ubezpieczonego. W Polsce obejmują one około 99% ludności. Pozostały procent to są nie rejestrowani bezrobotni lub osoby nie posiadające stałego miejsca zamieszkania.

System ubezpieczeń w Polsce obecnie przeżywa kryzys a wynika to ze złej sytuacji ekonomicznej i procesu transformacji gospodarki kraju. Wiąże się to ze wzrostem liczby osób, której głównym źródłem utrzymania są świadczenia ubezpieczeniowe (tj. renty i emerytury), a także zasiłki dla bezrobotnych. Spowodowane jest to m.in. starzeniem się społeczeństwa , możliwością przejścia na wcześniejszą emeryturę, liberalnymi przepisami przyznawania grup inwalidzkich oraz wzrostem bezrobocia, który spowodował zmniejszenie się liczby osób płacących składki. Przyczyną ciągle zmniejszających się wpływów na ów

cele są również oszustwa związane z zaniżaniem wysokości zarobków, które są przecież podstawą do naliczania składek na ubezpieczenia społeczne pracownika oraz zatrudnianie na czarno.

Obecnie rząd prowadzi aktywną walkę z bezrobociem, w tym celu uelastycznił prawo pracy, ale czy to przyniesie oczekiwane skutki. Miejmy nadzieje że tak, ponieważ bezrobocie wciąż wzrasta a ludzi w wieku produkcyjnym przybywa. Konsekwencją tej sytuacji mogą być problemy finansowe Zakładu Ubezpieczenie Społecznych.

c) Funkcje zatrudnienia.

Zadania i cele polityki bezrobocia (zatrudnienia) realizowane są przez publiczne służby zatrudnienia. Instytucje te pełnią rolę podstawowego organu polityki państwa w zakresie obsługi bezrobotnych. Charakter i wykorzystanie ich, w poszczególnych krajach sa zróżnicowane i zależą od sytuacji ekonomicznej, od specyfiki rynku pracy i siły roboczej, a także od uwarunkowań geograficznych i kulturowych.

Do podstawowych funkcji realizowanych przez obecne służby zatrudnienia zaliczamy :

1. Funkcję pośrednictwa pracy - polega on na kojarzeniu ofert pracy i osób poszukujących zatrudnienia a głównym celem tego pośrednictwa jest pomoc bezrobotnym w znalezieniu pracy, natomiast pracodawcom w znalezieniu odpowiednich pracowników.

2. Funkcja doradztwa zawodowego - polega ono na udzielaniu bezrobotnym i innym osobom pomocy przy wyborze miejsca pracy, zawodu jak również kierunku kształcenia lub szkolenia. Doradztwo prowadzone jest przez wysoko kwalifikowanych specjalistów.

3. Funkcja informacyjno-statystyczna - polega na zbieraniu gromadzeniu i udostępnianiu wszystkim zainteresowanym informacji o sytuacji na rynku pracy, w tym głównie o wolnych miejscach pracy, o poszukujących zatrudnienia oraz o możliwościach szkolenia zawodowego.

4. Funkcja analityczno-programowa - zajmuje się analizowaniem sytuacji na rynku pracy, badaniami przyczyn nie równowagi na tym rynku, określaniem pożądanych kierunków walki z bezrobociem.

5. Funkcja promowania i organizowania szkoleń i przekwalifikowań zawodowych - jest ona szczególnie ważna w okresie przyśpieszonych przemian strukturalnych w gospodarce. Służby zatrudnienia w ramach tej funkcji mogą organizować i finansować kursy zawodowe we własnych ośrodkach bądź też zlecać to zadanie wyspecjalizowanym instytucjom lub zakładom pracy.

6. Funkcja promowania nowych miejsc pracy - polega ona na podejmowaniu konkretnych działań na rzecz zatrudnienia bezrobotnych , które obejmują np. organizowanie robót publicznych, pomoc przedsiębiorstwom przy tworzeniu nowych miejsc pracy i udzielanie bezrobotnym pożyczek na otwarcie własnej działalności gospodarczej.

7. Funkcja ochrony socjalnej bezrobotnych (ustalanie prawa do zasiłku, naliczanie i wypłata świadczeń) - w większości krajów rozwiniętych zasiłki są naliczane i wypłacane w innych instytucjach (np. ubezpieczeniowych), rolą zaś urzędów pracy jest przekazywanie do tych organów informacji o zarejestrowanym bezrobotnym.

W świetle ustawy o zatrudnieniu i bezrobociu państwową służbę zatrudnienia w Polsce tworzą : Krajowy Urząd Pracy podlegający Ministrowi Pracy i Polityki Socjalnej (jako centralny organ administracji państwa) oraz działające w terenie wojewódzkie i rejonowe urzędy pracy , które współdziałają z organizacjami, organami i instytucjami zajmującymi się problematyką zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu. Ustawowymi organami opiniodawczymi w sprawach zatrudnienia są: Naczelna Rada Zatrudnienia (organ opiniodawczo-doradczy Ministra Pracy i polityki Socjalnej), wojewódzkie rady zatrudnienia, (organy opiniodawczo-doradcze wojewodów), rejonowe rady zatrudnienia (organy opiniodawczo-doradcze kierowników urzędów rządowej administracji ogólnej.

W skład tych instytucji wchodzą przedstawiciele organizacji związków zawodowych, organizacji pracodawców, organów administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego.

4. Instrumenty polityki zatrudnienia.

W działalności państwa na rynku pracy można wyodrębnić część "pasywną' mającą na celu łagodzenie ekonomicznych skutków bezrobocia dla doświadczających go osób oraz część "aktywną", której zadaniem jest zmniejszenie liczby bezrobotnych.

Najważniejszą formę pomocy dla bezrobotnych w ramach pasywnej polityki państwa stanowią :

- zasiłki dla bezrobotnych, są one jednocześnie dużym obciążeniem dla finansów państwa i należy podkreślić że nie wszyscy bezrobotni otrzymują zasiłki dla bezrobotnych ponieważ ogromna większość to osoby bez prawa do zasiłku. Takie osoby znajdują się na niższym poziomie w drabinie hierarchii społecznej, stając się potencjalnymi klientami pomocy społecznej. Zasiłki te pełnią dwie funkcje: dochodową , polegającą na zapewnieniu bezrobotnemu środków utrzymania, oraz motywacyjną która polega na ustaleniu takiej wysokości zasiłku, aby jego poziom mobilizował do możliwie szybkiego znalezienia zatrudnienia.

ponadto do instrumentów polityki pasywnej zaliczamy:

- wcześniejsze emerytury są one wykorzystywane do sterowania wielkością i strukturą podaży siły roboczej. W okresie dużego bezrobocia obniża się wymaganą granicę wieku emerytalnego oraz wprowadza się korzystne zasady naliczania świadczeń by obniżyć podaż pracy. W tym celu można również zniechęcać emerytów do kontynuacji zatrudnienia np. zawieszenie emerytury na czas wykonywania pracy.

- zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin (pół etatu) jest formą zatrudnienia, która opiera się na takiej organizacji stanowiska pracy aby mogło być ono obsadzone przez dwóch lub więcej pracowników (korzystają z tego głównie kobiety, studenci itd.)

- skracanie czasu pracy realizuje się na drodze skracania dziennej (tygodniowej lub rocznej) normy czasu pracy, ograniczania godzin nadliczbowych, wydłużania urlopów itd.

- ustawodawstwo chroniące własny rynek pracy przed cudzoziemcami

- przepisy emigracyjne (porozumienia międzynarodowe w sprawie transferu siły roboczej).

Aktywna polityka państwa na rynku pracy opiera się na wykorzystaniu odpowiednich instrumentów mających na celu zmniejszenie rozmiarów bezrobocia. Obejmuje ona wzrost popytu na siłę roboczą, obniżenie rozmiarów podaży siły roboczej oraz poprawę funkcjonowania rynku pracy.

Do instrumentów aktywnej polityki zatrudnienia zaliczamy:

1. Selektywne programy zatrudnienia w sektorze państwowym.

Programy te służą aktywizacji zawodowej w gałęziach gospodarki państwowej charakteryzujących się wysoką stopą bezrobocia. Forma ta ma swój wyraz głównie w robotach publicznych. Pojecie to oznacza prace organizowane i finansowane przez państwo lub samorząd terytorialny w celu produkcyjnego zatrudnienia bezrobotnych. Są to głównie prace służące poprawie lokalnej infrastruktury lub usług komunalnych np. budowa i naprawa dróg i mostów, regulacja rzek, zalesianie itd. Zapewniają one bezrobotnym czasowe zatrudnienie, eliminując w ten sposób ich bezczynność i zwiększając ich szanse na uzyskanie stałej pracy.

2. Subwencjonowanie płac i zatrudnienia

Ma ono na celu utrzymanie albo zwiększenie dotychczasowego poziomu zatrudnienia w przedsiębiorstwach prywatnych. W razie silnej presji inflacyjnej, państwo subwencjonuje części kosztów płacowych przedsiębiorstw prywatnych w celu skłonienia ich do utrzymania lub zwiększenia dotychczasowego zatrudnienia.

Subwencje płacowe mogą przybierać formy:

1. bezpośrednią polegającą na pokrywaniu przez pewien czas całości lub części płac nowo zatrudnionych.

2. mogą przybrać postać ulgi podatkowej proporcjonalnej do liczby nowo przyjętych pracowników.

3. Popieranie przedsiębiorczości indywidualnej.

Polega ono na tworzeniu warunków sprzyjających prowadzeniu działalności gospodarczej różnego typu.

Formy i sposoby pobudzania inicjatywy prywatnej są różnorodne. Zaliczamy do nich:

- system zasiłków celowych na zakładanie własnych firm,

- tworzenie tzw. wolnych stref gospodarczych albo stref aktywności gospodarczej. Określane tym mianem są obszary kraju, w których obowiązują pewne rodzaje ulg podatkowych.

- tworzenie oraz rozwój małych i średnich przedsiębiorstw.

Wśród form pomocy wyróżniamy: ułatwienia finansowe, dostęp do informacji, pomoc w szkoleniach kadry, udzielanie kredytów, przyznawanie ulg podatkowych, gwarantowanie zamówień rządowych, rozwijanie inicjatyw lokalnych, tworzenie "odpowiedniego klimatu" ochrony przed bankructwem.

4. Kursy przekwalifikowania lub doskonalenia zawodowego.

Przybierają one najczęściej dwie postacie. Pierwsza to państwowe programy zdobywania i doskonalenia kwalifikacji, organizowane dla bezrobotnych lub zatrudnionych. Inną formą jest częściowe finansowanie przez państwo przekwalifikowania pracowników zatrudnionych w przedsiębiorstwach.

5. Instrumenty równoważenia rynków pracy w układzie regionalnym.

Państwo stosuje tu instrumenty zwiększające mobilność terytorialną zarówno siły roboczej, jak i kapitału rzeczowego. Przedsiębiorca inwestując w pożądanym przez państwo regionie może uzyskać np. Korzystną pożyczkę lub zwolnienie z podatków , natomiast pracownik może otrzymać np. zwrot kosztów podróży, środki na pokrycie kosztów przeprowadzki, zapomogę na zagospodarowanie itp.

5. Pojęcie i rodzaje bezrobocia.

Pojęcie bezrobocia:

Zgodnie z ustawą z dnia 14 XII 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, która weszła w życie z dniem 1 I 1995 r., wraz z późniejszymi zmianami podanymi w Obwieszczeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 lutego 1997 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz. U. Nr 25, poz. 128), bezrobotny to osoba (obywatel polski zamieszkały w Polsce lub cudzoziemiec przebywający na podstawie karty stałego pobytu lub któremu nadano status uchodźcy w Rzeczpospolitej Polskiej) nie zatrudniona i nie wykonująca innej pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie, nie ucząca się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowana we właściwym dla swego miejsca zamieszkania (stałego lub czasowego) rejonowym urzędzie pracy, jeżeli:

- ukończyła 18 lat; z wyjątkiem młodocianych absolwentów,

- nie ukończyła: kobieta 60 lat, a mężczyzna 65 lat,

- nie nabyła prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej albo po ustaniu zatrudnienia nie pobiera świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub wychowawczego,

- nie jest właścicielem gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych,

- jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie,

- nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności.

Zgodnie z Obwieszczeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 lutego 1997 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz. U. Nr 25, poz. 128) zostały dopisane kolejne obwarowania statusu bezrobotnego;

- nie podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z tytułu stałej pracy jako domownik w gospodarstwie rolnym,

- nie podjęła pozarolniczej działalności gospodarczej od dnia wskazanego w zgło­szeniu,

- nie uzyskuje miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę najniższego wynagrodzenia, z zastrzeżeniem jak wyżej w sprawie nieruchomości rolnej.

Za osobę bezrobotną w myśl przytoczonego fragmentu ustawy uważa się tę, która spełnia wszystkie powyżej wymienione kryteria.

Według ustaleń Międzynarodowej Organizacji Pracy - bezrobotny to osoba, która:

- pozostaje bez zatrudnienia,

- poszukuje pracy,

- w miesiącu poprzedzającym badanie rynku pracy efektywnie poszukiwała pracy,

- w trakcie badania oczekuje na podjęcie pracy w ciągu 15 najbliższych dni

Rodzaje bezrobocia:

Pod względem przyczyn i skutków ekonomicznych wyróżniamy następujące rodzaje bezrobocia:

- frykcyjne polegające na równoczesnym występowaniu bezrobocia i wolnych miejsc pracy; zjawisko powstaje w wyniku terytorialnego niedopasowania podaży siły roboczej do popytu. Związane jest z ruchliwością pracowniczą (zmiana miejsca pracy. przechodzenie na emeryturę, wkraczanie w wiek produkcyjny). Jest bezrobociem przejściowym i stanowi naturalne zjawisko w każdej gospodarce,

- strukturalne będące rezultatem niedostosowania liczby osób poszukujących pracy, wolnych miejsc pracy w całej gospodarce i związane jest z rozwojem społeczno-ekonomicznym. Jest bezrobociem tzw. chronicznym. W odróżnieniu od bezrobocia frykcyjnego czas poszukiwania nowej pracy jest zwykle znacznie dłuższy,

- wynikające z nieefektywnego popytu , którego przyczyną jest niedostateczny popyt na pewne dobra.

- klasyczne lub płacowe , którego występowanie łączone jest z wymuszaniem przez związki zawodowe zbyt wysokiego poziomu realnych płac,

- cykliczne (koniunkturalne), związane z okresowymi spadkami koniunktury gospodarczej. Okres trwania to zazwyczaj kilka tygodni lub miesięcy, aż do momentu ponownego ożywienia gospodarczego.

- ukryte, utożsamiane z przerostami zatrudnienia. Wynika z nadmiernego i nieracjonalnego zatrudnienia. Bezrobocie ukryte przejawia się w:

- nie uzasadnionym ekonomicznie zatrudnianiu pracowników,

- sztucznym skracaniu czasu pracy,

- niewykorzystaniu czasu pracy,

- "przeludnieniu" administracji państwowej,

- rozbudowie sił bezpieczeństwa ponad rozsądne rozmiary ,

- wydłużaniu okresu kształcenia w szkołach dla niepracujących.

Bezrobocie ukryte obejmuje także zniechęconych poszukiwaniem pracy.

W nowszej literaturze wyodrębnić można bezrobocie:

- przymusowe, gdy podaż pracy nie pokrywa się z zapotrzebowaniem na nią, a osoby zdolne do pracy, akceptując aktualne stawki plac poszukują bezskutecznie płatnego zajęcia,

- dobrowolne, gdy ktoś nie chce pracować mimo dostępności do pracy.

W niektórych krajach zachodnich operuje się nomenklaturą określającą bezrobocie jako:

- pełne, gdy zostaje rozwiązana umowa o pracę lub brak ofert pracy dla absolwentów szkół,

- częściowe, gdy osoba poszukująca pracy w pełnym wymiarze czasu pracy z konieczności podejmuje pracę na część etatu.

Swoistym rodzajem bezrobocia częściowego jest bezrobocie sezonowe, gdy nie można wykonywać pracy z powodów warunków atmosferycznych, chwilowego braku zamówień, awarii maszyn, strajków itp.

Inne rodzaje bezrobocia:

• długookresowe, trwające dłużej niż rok

krótkookresowe, nie przekraczające 12 miesięcy

10

1

---