SOCJOTECHNIKA (geneza pojęcia i istota zjawiska)

1. Technika - asocjacje i ewolucja pojęcia?

• analiza słowa technika: podmioty biorące w nim udział: z jednej strony człowiek z drugiej raczej byt martwy, rzecz, jakaś nieświadoma całość.

• człowiek jest kreatorem, demiurgiem, świadomym sprawcą, a przede wszystkim projektantem. Druga strona stawia, co najwyżej opór.

• pierwotne znaczenie odnosiło się raczej do sprawności w posługiwaniu się rzeczami materialnymi, np.: narzędziami.

• z czasem słowo nabrało bardziej metaforycznego znaczenia: technika gry na fortepianie, technika gry sportowca.

• Wspólnym mianownikiem dla tych różnych znaczeń i kontekstów zastosowania terminu 'technika' jest to, iż w każdym przypadku kładzie się nacisk na uzależnienie efektów oddziaływania od opanowania pewnych prawidłowości i od własnej sprawności i biegłości w posługiwaniu się narzędziami działania.

• technika, zatem to znajomość pewnych reguł działania, lecz także praktyczne ich wykorzystanie, skuteczność w tym co się robi, („technika użytkowa” dla określenia wirtuozerii sportowca.)

• Ostateczne rozszerzenie znaczenia na sferę ludzkich myśli, emocji.

• W odniesieniu do zjawisk społecznych pojawia się termin: technika społeczna oraz inżynieria społeczna.

1. Socjotechnika. Rozumienie wąskie i szerokie.

a. w znaczeniu węższym, zbiór dyrektyw określających warunki, metody i środki skutecznego działania oraz działań praktycznych zmierzających do wywołania pożądanych zachowań jednostek i grup społecznych.

b. w znaczeniu szerszym, interdyscyplinarna nauka praktyczna badająca warunki, mechanizmy i reguły sprawności działań społecznych, w celu umożliwienia skutecznego sterowania zachowaniami ludzi i przekształcania rzeczywistości społecznej.

2. Różne ujęcia socjotechniki:

- Refleksja teoretyczna nad celowymi działaniami społecznymi, przyjmująca ich skuteczność za jedno z głównych kryteriów analizy (prakseologia)

- Działanie indywidualne lub grupowe zmierzające do uzyskania pożądanego zachowania jednostek i grup społecznych (socjotechnika jako wpływ społeczny)

- Zespół dyrektyw dotyczących dokonywania racjonalnych przemian życia społecznego. Dyrektywy te, zwane dyrektywami socjotechnicznymi określają, jak przy pomocy odpowiednich środków dokonywać celowych przemian społecznych, opierając się przy tym na ocenach i wartościach społecznych.

3. Socjotechnika jako nauka korzysta m.in. z dorobku:

- prakseologii,

- socjologii,

- nauk prawniczych

- psychologii, zwłaszcza społecznej,

- logiki,

- politologii

- zarządzania.

Siłą socjotechniki jest jej multidyscyplinarny charakter

Zakres problemowy socjotechniki politycznej wg. M. Karwat

• Socjocentryczne ujęcie socjotechniki:

• przez pryzmat współzależności interesów, poglądów i dążeń wielu grup społecznych i wspólnot ideowych, ich wzajemnych oddziaływań (sojuszy, konfliktów, kompromisów itd.);

• przy założeniu, że polityczną treść mogą mieć „niepolityczne” formy aktywności społecznej i działalności.

• Kratocentryczne ujęcie socjotechniki:

• przez pryzmat mechanizmów władzy (sposobów zdobywania władzy, sprawowania i utrwalania władzy, pozbawiania władzy swoich rywali i przeciwników);

• koncentracja na wewnętrznym funkcjonowaniu instytucji państwowych i partii, na formalnych (normatywnie regulowanych) zależnościach pomiędzy nimi, nieformalnych oddziaływaniach między nimi.

4. Definicje.

Asocjacje słownikowe: socjotechnika nauka o sposobach i wynikach świadomego wpływania na rzeczywistość społ. (przez system prawny, wychowanie, sprawowanie władzy, stosowanie techniki masowego oddziaływania itd.). (Por. słownik Kopalińskiego)

Socjotechnika jako „zespół dyrektyw dotyczących dokonywania racjonalnych przemian życia społecznego. Dyrektywy te określają, jak przy pomocy odpowiednich środków dokonywać celowych przemian społecznych, opierając się przy tym na ocenach i wartościach społecznych". (M. K. Mlicki. Socjotechnika. Zagadnienia etyczne i prakseologiczne 1986).

Działanie socjotechniczne, to „więcej niż dwupodmiotowe działanie, w którym podmiot (system sterujący) skłania przedmiot (system sterowany) do zachowań zgodnych z celem lub celami systemu sterującego. Skłanianie to odbywa się przez emocjonalne i/ lub intelektualne oddziaływanie na postawy i zachowania" (M. K. Mlicki).

4.1. System sterujący a system sterowany.

Schemat systemu politycznego (D. EASTON)

SYSTEM SPOŁECZNY

Wejścia: żądania i poparcia

Wyjścia: np.: akty normatywne

Sprzężenie zwrotne

System polityczny może być tu traktowany jako system socjotechniczny w środowisku społecznym

System sterujący a system sterowany w socjotechnice.

Schemat wpływu bezpośredniego

Przykład: wyizolowana grupa (np.: sekta), brak wpływu innych podmiotów sterujących, brak pośredników

Schemat z systemem pośredniczącym

Przykład: system totalitarny zamknięty, jeden podmiot sterujący z wykorzystaniem mediów masowych Schematy wielopodmiotowo złożone (bliższe rzeczywistości społecznej)

System(y)sterujący System pośredniczący System sterowany

SP3

Przykład: system spluralizowany np.: demokracja liberalna (przynajmniej w teorii - komentarz!!!)

1. Socjotechnika jako proces komunikacyjny:

• Komunikowanie to proces wymiany informacji między podmiotami:

• Komunikacja bezpośrednia:

• Nadawca kontroluje przekaz

• Przekaz typu „face to face”

• Brak zniekształcenia przekazu

• Stosunkowo niewielki zasięg, raczej małe grupy Komunikacja pośrednia:

Schematy za: B. Dobek - Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka, Teoria i praktyka propagandy, Wrocław 1997 str. 7

Przekaz pierwotny ≠ przekaz zmodyfikowany

• Nadawcy to przede wszystkim: rządy, partie polityczne, grupy interesu, kościoły, instytucje wychowawcze

• Nośnikiem są tu: słowa, symbole, znaki, obrazy, dzięki itp.

• Dominującą rolę pełnią tu media, o ich względy muszą zabiegać nadawcy

• Przekaz jest zmodyfikowany, często zmanipulowany, przez media

• Nadawcy najpierw muszą zdobyć uwagę mediów, aby liczyć na dotarcie do odbiory końcowego (np.: radykalizm, haseł, happeningi, skandale, retoryka wojenna)

• W mediach liczy się komercjalizacji - konwencja newsa (good news is no news, no new is bad news, bad news is good news)

5. Typologie

I. Ze względu na stopień trwałości i skutki oddziaływań wyróżnia się:

a) s. pier­wszego (niższego) stopnia, obejmującą sterowanie ludźmi poprzez formalne i/lub nieformalne określanie i stosowanie nagród i kar zapewne zachowania (warunkowanie instrumentalne- behawioralizm)

b) s. drugiego (wyższego) stopnia, zmierzającą do wywołania w ludziach procesu internalizacji prowadzącego do utrwalenia w nich pewnych cech osobowości, motywacji, postaw, ideałów i wzorów zachowań korzystnych dla funkcjonowania systemu społecznego. (T. Kocowski. Taktyka i strategia sterowania motywacją ludzką w skali masowej. 1972).

Socjotechnika I stopnia:

• Ogniskuje swe cele na zewnętrznych zachowaniach podmiotów poddanych wpływowi, który ulega groźbie sankcji lub jest zachęcony wizją nagrody. (wzmocnienie pozytywne i negatywne).

• Gdy sankcja zniknie moc sterowania zanika także.

• Znaczne koszty podtrzymania podporządkowania, np.: aparatu kontroli i przymusu

• Trudna do utrzymania jako jedyne źródło nacisku socjotechnicznego

Socjotechnika II stopnia:

• Jest obliczona na cele bardziej dalekosiężne,

• Usiłuje „zaszczepić” zespół: norm, wzorów, wartości, które w przyszłości będą samodzielnie i endogennie sterować zachowaniami: np.: kulturotechnika

• Nawet po ustaniu działań socjotechnicznych podmiot jest nadal wewnątrzsterowany. (por. socjalizacja)

• Kosztowne i niepewne początkowe nakłady, mogą zwrócić się w przyszłości, gdyż podmiot wewnętrznie sterowany nie musi być permanentnie kontrolowany.

• Tu socjotechnika przypomina socjalizację i wychowanie.

Socjotechnika: przedmiotowy zakres oddziaływania

II. Kryterium zakresu oddziaływań wskazuje się na:

1. s. fragmentaryczną, dążącą do wywołania jedynie pewnych zachowań lub postaw.

• Dotyczy określonego aspektu aktywności odbiorców.

• Konkretne cele (np.: głosowanie w wyborach, udział w referendum, poparcie dla reformy).

• Charakterystyczna dla środowiska pluralistycznego, konkurencyjnego (np.: systemy demokratyczne)

2. s. totalną, określaną jako „względnie stałe oddziaływania centrum dyspozycyjnego na postawy i zachowania członków zespołu w celu możliwie pełnej nad nimi kontroli".

• To postać charakterystyczna dla systemów totalitarnych lub w zamkniętych grupach o charakterze totalnym (np.: „pranie mózgu” w organizacjach sekciarskich: religijnych, wojskowych, terrorystycznych, paramilitarnych itp.)

• Obejmuje całość osobowości odbiorcy

• Ma charakter intensywny

• Często dezintegruje dotychczasowe struktury osobowości odbiorcy

• Współcześnie to choćby ukulturowienie w duchu ideologii kapitalistycznej

III. Kryterium charakteru skutków pozwala wyróżnić:

1. s. pozytywną:

• Realizującą potrzeby i interesy systemu sterowanego, przy jednoczesnym respektowaniu norm moralnych.

• Tożsamość lub przynajmniej częściowa zbieżność celów podmiotu sterującego i sterowanego. (w praktyce tego rodzaju zbieżność bywa przedmiotem manipulacji: np.: „program partii programem narodu”, „interes klasowy”, „racja stanu” itp.)

2. s. neutralną:

• Interesy podmiotu sterującego i sterowanego nie krzyżują się.

• Wywoływane zmiany zachowań lub postaw podmiotu sterowanego nie przynoszą mu widocznych zysków lub strat.

3. s. negatywną:

• Przynoszącą sterowanym podmiotom różnego rodzaju straty.

• Wynika to z obiektywnej sprzeczności interesów stron interakcji lub z woli z podmiotu sterującego do „postawienia na swoim”

• Szkoda drugiej strony może być tu być wręcz celem samym w sobie (wojna polityczna)

We wszystkich typach efekt końcowy działań socjotechnicznych jest wynikiem, zbiegiem wielu okoliczności o charakterze:

• obiektywnym (niewolicjonalym):

• warunki środowiskowe (np.: system kulturowy, klimat miejsca i czasu)

• „reguły gry” (np.: prawne, moralne itp.),

• przypadek (np.: „katastrofa smoleńska”)

• skutek niezamierzony (inny od zamierzonego)

• niemożliwe do przewidzenia okoliczności itp.

• Subiektywnym (wolicjonalnym):

• preferencjom stron,

• ich woli, determinacji, uporze,

• świadomych działań

• przyjętych planów i ich realizacji

• nabytej wiedzy na temat reguł i zasad socjotechnicznych itp.

Zawsze trzeba mieć świadomość iż w działaniach socjotechnicznych nie wszystko można przewidzieć, nie wszystko można kontrolować, a efekty działań nie zależą tylko od podmiotu oddziałującego. IV. Zastosowanie kryterium celu systemu sterującego i kryterium środków działania pozwala wyróżnić typy idealne działań s., w których system sterujący:

a) realizuje cele systemu sterowanego głównie metodami emocjonalnymi,

b) realizuje cele systemu sterowanego oddziałując głównie intelektualnie

c) nie uwzględnia celów systemu sterowanego, oddziałując głównie emocjonalnie ,

d) nie uwzględnia celów systemu sterowanego oddziałując głównie intelektualnie . (M. K. Mlicki).

Realizacja celów Narzędzia	Emocjonalne	Racjonalne
Uwzględniane są cele systemu sterowanego	A Np.: wychowywanie z odwoływaniem się do emocji	B Np.: wychowywanie z odwołaniem się do argumentów racjonalnych
Nieuwzględniane są cele systemu sterowanego	C Np.: wywoływanie stanu zagrożenia dla wzmocnienia legitymizacji władzy	D Budowa legitymizacji opartej na argumentach ad rem

Źródło: M. Mlicki, cyt., wyd.

V. Kryterium spójności:

• s. spójna

• działania mają charakter koherentny,

• skoordynowane cele, aktywność

• to raczej typ idealny (modelowy) możliwy do wyobrażenia w idealnym państwie totalnym lub, do pewnego stopnia, w… idealnej demokracji (rola poprawności politycznej)

• często także spotykany w małych spójnych grupach (np.: sekty)

• s. niespójna

• rozbieżności treści i celów różnych systemów sterujących.

• Model realny, najlepiej dostrzegany w przypadku systemów pluralistycznych, konkurencyjnych.

• Działalność poszczególnych ośrodków wzajemnie się znoszą

• Tu trzeba pamiętać, iż nawet środowisko demokracji liberalnej jest uporządkowane wokół pewnych wartości, norm, ośrodków.

VI. Kryterium jawności:

• socjotechnika jawna; jasność:

• podmiotów,

• celów,

• narzędzi,

• działań

• skutków w różnych perspektywach

• socjotechnika niejawna, zakamuflowane:

• cele,

• podmioty,

• narzędzia

• działania

• skutków w różnych perspektywach itp.

Kryterium jawności: skala realna:

Pełna niejawność (0-1): typy realne) Pełna jawność

0 1

VII. Socjotechnika a system polityczny:

• Socjotechnika systemów zamkniętych (autorytarnych a w szczególności totalitarnych):

• system zamknięty (hermetyczny) na egzogenne czynniki (np.: zamknięte granice)

• całe życie społeczne, oraz często prywatne organizowane przez państwo

• ośrodek władzy ma monopol (nieomalże) informacji

• władza ma monopol na skoordynowane działania socjotechniczne

• ogromne zaangażowanie aparatu państwowego w działania socjotechniczne (różne instytucje: propaganda, szkolnictwo, gospodarka, kościół, policja, media, organizacje polityczne, kultura i nauka itp.)

• celem jest ukształtowanie „nowego typu” człowieka: totalny charakter

• socjotechnika podszyta strachem, zagrożeniem (władzę można kochać, a na pewno trzeba się jej bać)

• znaczna rola motywów ideologicznych (zwłaszcza w propagandzie)

• celem jest wyzwolenie i skanalizowanie aktywności obywateli: konieczność aktywnego udziału w życiu społeczno-politycznym

• budowa atmosfery zagrożenia wewnętrznego („bądź czujny - wróg nie śpi”) i zewnętrznego („syndrom oblężonej twierdzy”)

• Socjotechnika systemów otwartych (demokratycznych)

• mnogość ośrodków decyzyjnych na różnych poziomach

• mnogość systemów sterujących o różnym zakresie ambicji

• podmioty państwowe nie organizują aktywności społecznej i prywatnej

• system spluralizowany: wiele, konkurencyjnych podmiotów o ambicjach socjotechnicznych

• cele podmiotów sterujących wąsko nakreślone i konkretne

• brak szerszego wykorzystywania przymusu i przemocy: (poza przypadkami zakreślonymi prawem państwowym)

• systemy pośredniczące (media) mają daleko posuniętą swobodę (choć może obowiązywać tzw. „poprawność polityczna”)

• działania socjotechniczne podmiotów państwowych najczęściej ograniczone do rywalizacji wyborczej - stąd potoczne skojarzenia z socjotechniką.

• mnogość źródeł informacji (por. np.: globalizacja, Internet, TV SAT)

• cele częściej dotyczą sterowania zachowaniami niż dotyczą wartości i postaw (choć są tu wyjątki np.: pranie mózgu w systemie kapitalistycznym… czyli o lemingach)

6. Działania socjotechniczne znajdują zastosowanie w obszarach:

• sprawowania władzy (na różnych poziomach),

• walki politycznej np.: wyborczej (marketing polityczny),

• wytwarzania i rozwiązywania konfliktów społecznych,

• tworzenia i stosowania prawa,

• komunikacji społecznej i politycznej (zwłaszcza środków masowego przekazu - propaganda),

• integracji i dezintegracji grup społecznych (np.: zarządzanie konfliktami)

• funkcjonowania instytucji publicznych (np.: aktywność biurokracji)

• działań socjalizacyjnych (socjotechnika jako socjalizacja i wychowanie)

• edukacji i nauczaniu,

• pracy kaznodziejskiej,

• marketingu towarowym itd.

Błędem jest utożsamianie socjotechniki tylko z walką polityczną i propagandą7. Podstawowe metody działań socjotechnicznych (K. Mlicki)

• Perswazja

• Manipulacja i sterowanie (rozumiane jako tworzenie przez system sterujący warunków zewnętrznych - np. przepisów prawa - sprzyjających samodzielnemu podjęciu pewnych działań przez system sterowany),

• Metody tworzenia sytuacji deprywacyjnych, potęgowania potrzeb nieelementarnych (ekspansji), kanalizacji ideałów, intensyfikacji

• Metody ostre i metody łagodne, różniące się stosunkiem do norm moralnych oraz poziomem stosowania manipulacji, kłamstwa, kamuflażu władzy i przemocy w (M. K. Mlicki).

8. Czynniki ograniczające skuteczność działań socjotechnicznych:

• poziom wiedzy socjotechnicznej w zakresie innych nauk społecznych, umożliwiający rozpoznawanie mechanizmów regulujących osobowość, postawy i zachowania ludzi,

• trudności w zaprojektowaniu optymalnych oddziaływań w dynamicznych i zmiennych warunkach społecznych,

• wiedza systemów sterowanych i związany z nią poziom oporu wobec zabiegów socjotechnicznych, nie przynoszących korzyści,

• obecność w otoczeniu systemów sterowanych wielu nietożsamych i sprzecznych oddziaływań socjotechnicznych, realizowanych przez rywalizujące ze sobą ośrodki decyzyjne (tzw. „wichrowatość socjotechniczna”),

• ograniczone zasoby, np.: organizacyjne, czasowe, ludzkie, technologiczne, finansowe itp.

(por. A. Podgórecki, Socjotechnika. Praktyczne zastosowania socjologu. 1968; M. K. Mlicki, 1986).

9. Socjotechnika w perspektywie etycznej:

1. Stanowisko neutralne,

• akcentuje przede wszystkim znaczenie prakseologicznej poprawności dyrektyw socjotechnicznych.

• Socjotechnika jako nauka nie może brać na siebie odpowiedzialności za praktykę społeczną, w której dominują procesy kooperacji negatywnej.

• socjotechnika „jako nóż”- narzędzie o różnych zastosowaniach (praca wychowawcza lub resocjalizacyjna vs. praktyka reżimów totalitarnych lub „pranie mózgu” w sektach)

2. Podejście wartościujące:

• podkreśla konieczność łącznego stosowania prakseologicznych i etycznych kryteriów oceny celów, metod, środków i skutków działania tak, aby w praktyce respektować dobro jednostek i grup społecznych poddanych oddziaływaniom socjotechnicznym.

Odbiór społeczny socjotechniki ma charakter wybitnie pejoratywny

10. Sterowanie społeczne - poziomy

1. Socjotechnika a psychotechnika (Pawełczyk).

• Socjotechnika obejmuje obszar działań nakierowanych na zbiorowość (duże grupy, społeczeństwa)

• Indywidualne ukierunkowanie dyrektyw mających wywołać określone zmiany nazywamy psychotechniką (wobec jednostek) (por. P. Pawełczyk. Socjotechniczne aspekty gry politycznej. Poznań 2000)

2. Adam Podgórecki wyróżnia z kolei nie dwa, lecz trzy poziomy oddziaływania, sterowania:

• psychotechnika (oparta na wiedzy odnoszącej się do psychologii różnic indywidualnych i do relacji interpersonalnych),

• socjotechnika kameralna (mikrosocjotechnika, bliższa może psychotechnice, związana jednak ze współżyciem zespołowym, a nie jednostkowym)

• socjotechnika publiczna (makrosocjotechnika). (A. Podgórecki. Zasady socjotechniki. Warszawa 1966).

Poziomy sterowania społecznego (Podgórecki):

Cechy charakterystyczne komunikacji intymnej w psychotechnice wg. M. Karwata

• selektywność (informacje przeznaczone dla osób wybranych, dystans przestrzenny lub wyłączenie się pary czy “trójkąta” z obiegu informacji w szerszym środowisku);

• poufność, dyskrecjonalność powiązana z poczuciem zbliżenia, spoufalenia;

• indywidualizacja - tzn. oddziaływanie obliczone na uchwycenie niepowtarzalnych (indywidualnych, oryginalnych, ściśle osobistych) cech poszczególnych jednostek.

• oddziaływanie “detaliczne” (do każdego inne podejście - na podstawie rozpoznania jego osobliwości; zwracanie się do osób, choć przy wykorzystywaniu ich więzi i uwikłań mikrospołecznych).

Cechy charakterystyczne komunikacji kameralnej - mikrosocjotechnika wg. M. Karwata

• Oddziaływanie określonej jednostki lub małego zespołu ludzi (np. kliki) na zespół (np. personel instytucji, załoga niedużego przedsiębiorstwa itd.).

• Charakter obiektu oddziaływań: mała grupa społeczna (kontaktowa), wtórna, celowa, często sformalizowana.

• Oddziaływanie wewnątrz (w kręgu) małej grupy lub małej społeczności.

• Więzi społeczne oparte na osobistej znajomości,

• W dużej mierze socjometryczny charakter więzi (wybory wg kryteriów atrakcyjności, sympatii, ważności etc.).

Cechy charakterystyczne komunikacji publicznej wg. M. Karwata

• standaryzacja lub uniformizacja; punktem zaczepienia dla oddziaływań socjotechnicznych jest wyabstrahowanie cech społecznie typowych i rozpowszechnionych, względnie przeciętnych, a nie indywidualnych, zwłaszcza wyjątkowych, cech grup lub jednostek);

• powtarzalność i schematyczność oddziaływań (obejmujących “agregaty społeczne” lub masy ludzi podobnych pod pewnym względem - np. w roli konsumentów, wyborców, widzów, czytelników, pacjentów leczonych na tę samą chorobę itd.);

• “hurtowość” oddziaływań; czyli jednoczesne objęcie wpływem dużych mas odbiorców oraz oddziaływanie za pośrednictwem całości, do której należą, za pośrednictwem współczłonków, współwyznawców, współtowarzyszy (efekt oddziaływania zwielokrotniony przez nacisk środowiska, mechanizmy unifikacji i konformizmów grupowych);

10. Elementy składowe systemu socjotechniki to:

• Systemy oddziaływania podmiotów sterujących na przedmioty sterowane gdzie może zachodzić relacja liniowa, liniowa pośrednia i nieliniowa pośrednia.

• Reguły socjotechniczne - dyrektywy socjotechniczne:

• warunek wystarczający aby osiągnąć cel (bardzo rzadkie, gdyż brak pełnej uniwersalności dyrektyw)

• warunek konieczny ale nie wystarczający (rzadkie)

• warunek zwiększenia prawdopodobieństwa (najczęstsze, gdyż możliwe do uchwycenia)

• Środki działania podmiotu sterującego:

• oddziaływanie na emocje lub uczucia (częściej stosowane)

• oddziaływanie na umysł i intelekt (rzadziej stosowane)

• Zmiany społeczne w przedmiotach działania wywołują one zmiany w zachowaniach i postawach. (por. analiza systemowa)

TRZY RODZAJE ODDZIAŁYWANIA W ŻYCIU POLITYCZNYM wg. M. Karwata

1. GRA POLITYCZNA formalnie równoprawnych i równorzędnych uczestników, rozmaitych sił społecznych

2. RZĄDZENIE - technologia władzy

3. NACISK SPOŁECZNY - oddziaływanie na rządzących i na innych reprezentantów (np. opozycję) ze strony grup interesów (z myślą o oczekiwaniach, wymaganiach społecznych, żądaniach, roszczeniach, postulatach) a także opór w sytuacjach postrzeganego zagrożenia i/lub naruszenia norm powszechnie obowiązujących, reguł gry politycznej.

GRA POLITYCZNA (Por. Ziółkowski)

• Wizja gry politycznej jako rywalizacji sportowej jest silne ugruntowana w percepcji społecznej.

• W przekazie medialnym pełno jest opisów batalistyki sportowej, stosowane są tu liczne analogie między sportowcami a politykami.

• Celem taki gry jest „zwycięstwo”, „wygranie politycznego meczu”, „granie na przeciwka”, „gra do jednej bramki” itp.

• Wykorzystuje się propagandowo choćby analogie do gier karcianych: „rozdawanie kart”, „pokerowa zagrywka”, „as w rękawie” itp.

• Mogą być to także odniesienia do szachów: „pionki i figury”, „pat polityczny”, „roszady polityczne”.

• Pojawiają się także analogie do innych sportów np.: kontaktowych: „ring polityczny”, „podwójny Nelson”, „nokaut wyborczy” itp.

Dla analizy zjawisk politycznych szczególnie interesująca jest metafora polityki jako teatru - koncepcja dramaturgiczna.

AKTORZY POLTYCZNI;

• Aktorzy polityczni to podmioty odgrywający role polityczne.

• Są oni nosicielami politycznych funkcji, zadań, zespołów kompetencji.

• Określenie polityków mianem aktorów, w takiej scenicznej metaforze, zwraca uwagę na umowność, pewną sztuczność zachowań polityków.

• Politycy zatem, podobnie jak aktorzy filmowi czy teatralni, tylko udają, symulują pewne zachowania, stany emocjonalne, postawy czy poglądy.

• Odbiór „gry aktorskiej” powinien zatem uwzględniać takie symulowanie.

ROLE POLITYCZNE

• Role polityczne to zespoły oczekiwań wobec aktorów politycznych.

• Role polityczne polityków wynikają z dwóch wymiarów:

a.) zajmowanych stanowisk i pełnionych funkcji politycznych (np.: rola premiera a rola lidera opozycji);

b.) z warunków gry scenicznej. W tym przypadku zachowania polityczne mogą być pochodne: z jednej strony narzuconych wzorów działań np.: przez zwierzchników, ramy prawne itp., z drugiej strony mogą wynikać z interpretacji takiej sfery nakazów i zakazów przez samego aktora.

• Trzeba tu bowiem pamiętać, iż rola polityczna (efekt końcowy) z jednej strony jest aktorowi narzucona np.: przez reżysera, z drugiej wynika z jego osobowości i preferencji.

CELE GRY SCENICZNEJ

• Cele gry scenicznej mogą być rozpatrywane bądź w kontekście gry scenicznej, bądź warunków rywalizacji politycznej.

• W tym pierwszym przypadku aktor na scenie chce wywrzeć na publiczności odpowiedni dla siebie efekt. To nic innego jak sterowanie wrażeniem, odbiorem swej gry. Tu cele aktora politycznego będą bardzo różne w zależności od sytuacji.

• W drugim przypadku aktor polityczny jako uczestnik rywalizacji to podmiot o celach władczych. Jego celem jest zdobycie władzy, jej utrzymanie lub zwiększenie jej zakresu. Autonomiczność ustalania celów politycznych może być różna. Zakres autonomii aktorów pierwszoplanowych, liderów będzie inny niż aktorów drugoplanowych czy tym bardziej statystów.

SCENA POLITYCZNA

• Scena polityczna to miejsce gry politycznej.

• Powinna ona być rozpatrywana co najmniej w dwóch wymiarach.

• Pierwszy najbardziej oczywisty to scena, gdzie odbywa się gra aktorska. Współcześnie to przede wszystkim masowe media, które stały się niezbędnym pośrednikiem między aktorami a widzami. W takim przypadku aktorzy muszą wykazywać się kompetencjami telegenicznymi, zdolnością do poruszania się „w świetle kamer” lub wręcz zdolnością do manipulowania mediami.

• Scena polityczna może mieć jednak także drugi wymiar: zakulisowy, oddzielony od sceny aktorskiej kurtyną. Za sceną politycy toczą inna grę: między sobą, między podmiotami politycznymi. To miejsce walki o wpływy w swej grupie politycznej, miejsce eliminacji konkurentów politycznych. To sferę można określić jako: „gra zakulisowa”.

WIDOWNIA POLITYCZNA

• Widownia gry politycznej to odbiorcy przekazów politycznych.

• Współcześnie to przede wszystkim obywatele obserwujący procesy politycznej gry.

• Kontakt widowni z aktorami najczęściej ma miejsce za pomocą masowych mediów.

• W tym sensie metafora „teatru politycznego” jest nieadekwatna.

• Widownia jest obiektem spektaklu politycznego. Celem jest tu wywarcie na nią odpowiedniego dla danego aktora wrażenia.

• Wrażenie to ma przełożyć się na uznanie dla danego aktora.

• W systemie demokratycznym efektem końcowym powinna być tu odpowiednia dyspozycja behawioralna np.: mobilizacja wyborcza.

ZASADY GRY SCENICZNEJ

• Zasady gry scenicznej to ramy normatywne (legalne lub zwyczajowe) regulujące procesy interakcji między podmiotami politycznymi z jednej strony i między aktorami politycznymi a widownią z drugiej.

• Preferowane mogą być tu wzory kooperacji pozytywnej, gdzie dominuje raczej współpraca, porozumienie, poszanowanie pewnej sfery „sacrum”, która stanowi granice zachowań politycznej.

• Z drugiej strony mogą być realizowane wzory kooperacji negatywnej: rywalizacji, walki, a nawet wojny politycznej. w takim przypadku sfera gry politycznej jest mniej przewidywalna.

MEDIA JAKO POŚREDNIK GRY POLITYCZNEJ.

• Współczesna scena polityczna jest zdominowana przed przekaz medialny.

• Aktorzy polityczny muszą w ten sposób grać, aby w pierwszej kolejności pozyskać zainteresowanie mediów.

• Te bowiem (poza sytuacjami kontroli mediów przez polityków) mają spory zakres wolności w przekazywaniu treści politycznej.

• Politycy często nie ustają w zabiegach przyciągnięcia uwagi mediów.

• Efekt końcowy gry aktorskiej jest zmodyfikowany przez media, który pełnią tu funkcje selekcyjne i interpretacyjne.

RZĄDZENIE (por. Ziółkowski)

Termin o korzeniach średniowiecznych. Zazwyczaj wywodzi się go od ang. governing, a współcześnie częściej występuje jako government, od ang. - to govern, a także - to rule - rządzić. W języku polskim często jako wymienne stosowane były terminy: władania, panowania, sterowania, zarządzania, administrowania, kierowania, przewodzenia.

Termin ten określa szereg elementów systemu politycznego takich jak:

• układ podmiotowy np.: na linii władza-podmioty podporządkowane - najczęściej relacja taka przybiera postać asymetryczną;

• zakres przedmiotowy: treść rządzenia, zakres podejmowanych kwestii, będących przedmiotem wpływu, kształtowania, zarządzania, administrowania;

• mechanizm rządzenia: sposób sprawowania zwierzchności, narzędzia wpływu, typ socjotechniki.

Poprzez rządzenie można rozumieć klasycznie: „wykonywanie władzy państwowej, w szczególności proces podejmowania decyzji i kierowania aparatem państwowym dla zapewnienia ich realizacji”. Tu W. Pietras zaliczył cztery grupy decyzji:

• „decydowanie o tym, co jest treścią interesów poszczególnych grup społecznych…

• decydowanie o kompetencji różnych podmiotów w zakresie realizacji interesów o skonkretyzowanej treści;

• decydowanie o celach, dla których możliwe jest użycie społecznych zasobów przymusu oraz o ich dyslokacji pomiędzy poszczególne podmioty społeczne;

• decydowanie o składzie personalnym grup podejmujących i egzekwujących decyzje w powyższych zakresach.”

G. Rydlewski wyróżnia dwa podstawowe wymiary kreślące model rządzenia w danym systemie:

• model prawno-konstytucyjny, który kreśli na poziomie unormowań legalnych relacje między podmiotami politycznymi (np.: partie polityczne, instytucje polityczne);

• sytuację polityczną, czyli układ sił politycznych np.: podział na rząd i opozycję.

12 . WPŁYW

Czym jest wpływ? Czym różni się od władzy?

• Wpływ jako oddziaływanie asymetryczne (przewaga jednej ze stron zwieńczona całkowitą lub częściową realizacją jej celów).

Skala „zainteresowań” wpływu:

1. wpływ powierzchowny i doraźny:

• oddziaływanie na zachowania w przejściowych sytuacjach społecznych.

• wpływ głębszy, dalekosiężny i trwały:

• zdolność spowodowania i utrwalenia zmian w postawach ludzkich.

Skala „dokuczliwości” wpływu: (por. M. Karwat, Sztuka manipulacji politycznej,)

1. 
   wpływ oparty na zrozumieniu i aprobacie;

2. wpływ oparty na przechytrzeniu;

3. wpływ oparty na przymuszeniu;

4. wpływ oparty na “usunięciu przeszkody”.

Skutki oddziaływania:

• uleganie:

• potrzeba ciągłej presji zagrożenia sankcją (strach przed karą)

• pomiot poddany wpływowi nie akceptuje treści wpływu (lub tylko udaje akceptację)

• podporządkowanie trwa tak długo jak zagrożenie sankcją

• identyfikacja:

• pochodne więzi między stronami interakcji

• podmiot poddany wpływowi ocenia sugestie drugiej strony przez pryzmat wartości samego źródła (np.: uznany autorytet, osoba darzona afektem, podmiot sławny itp.)

• podporządkowanie trwa tak długo, jak długo trwa więź łącząca strony- później ma tendencje do wygaszania

• internalizacja:

• prowadzi do przyswojenia, uwewnętrznienia określonych treści: postaw, norm, wartości itp.

• Podmiot w swym subiektywnym mniemaniu zgadza się z treścią przekazu

• Treść przekazu staje się częścią osobowości, struktur pamięci podmiotu sterowanego

• Podporządkowanie trwa nawet po ustaniu wpływu - regulacja wewnętrzna

• Najbardziej pożądany (i najtrudniejszy) efekt działań socjotechnicznych

Ujęcie statyczne i dynamiczne wpływu:

• Statyczne pojęcie wpływu:

• zdolność nakłonienia innych do postępowania (zachowań i czynów) zgodnego z naszą wolą (oczekiwaniami, wymaganiami, zamiarami),

• do realizacji naszych celów,

• do posłuchu lub poparcia.

• Dynamiczne ujęcie wpływu:

• zdolność spowodowania zmian w cudzych zamiarach, zachowaniach i czynach,

• ewentualnie również w sposobie myślenia - w wyobrażeniach i dążeniach.

13. Wpływ społeczny jako nacisk (pokonywanie oporu) (por. M. Karwat).

a. Czym jest opór? „Istotą takiego oddziaływania (pokonywania oporu) jest skłanianie innych do myślenia i zachowania zgodnego z naszą wolą i interesami, zaś rozbieżnego bądź sprzecznego ich własnymi zasadami, dążeniami lub konkretnymi zamiarami względnie z intencja nie angażowania się”. (M. Karwat).

Przesłanki oporu w kontaktach społecznych:

• różnice, rozbieżności lub sprzeczność interesów,

• różnice mentalności, wiedzy,

• bariery komunikacyjne

• niekompatybilność wzorów kulturowych, kompetencji, niejednakowy stopień zrozumienia, nieporozumienia,

• uprzedzenia negatywne rodzące brak zaufania, niechęć,

• złe doświadczenia w kontaktach wzajemnych,

• rywalizacja, walka lub wojna jako strategia interakcji itp.

Czynniki decydujące o szansach oporu lub pokonania oporu:

• bilans sił i potencjału stron,

• układ sił (sojusze)

• sprawność poszczególnych stron oddziaływania,

• upór i zdecydowanie w działaniach

• trwałość powodów do nieodwzajemniania zamiarów i oczekiwań.

Skala oporu społecznego:

• 
  inercja (opór niezamierzony wynikający z nienawiązania kontaktu, z nienadążania za cudzymi inicjatywami i oddziaływaniami);

• unik -niewyraźność (zagadkowość) reakcji; dwuznaczność lub wręcz przewrotność zachowań i wypowiedzi; wykręt, jego formy przewrotne; zamaskowana obstrukcja, sabotaż;

• sprzeciw (ekspresja dezaprobaty, demonstracyjna odmowa poparcia (zdystansowanie lub odcięcie się);

• protest; czynne przeciwdziałanie - od próby zablokowania po próbę odwrócenia, społecznego wymuszenia zmiany postanowień i rozpoczętych działań.

Skala oporu:

inercja unik sprzeciw protest




Pokonywanie (przezwyciężanie) oporu.

Skala nacisku:




• 
  uprzedzanie oporu (oddziaływanie zapobiegawcze);

• przełamywanie barier, przekształcanie oporu we współdziałanie;

• rozbrajanie oporu;

• omijanie lub kanalizowanie (selektywne ukierunkowanie) czyjegoś oporu;

• łamanie oporu;

• łamanie ludzi.




14. Sterowanie społeczne. Założenia teoretyczne: (por. M. Karwat)

• nadawcą, sterującym jest zazwyczaj podmiot grupowy, jeśli jednostka: lider, władca, dyktator to raczej jako uosobienie jakieś siły społecznej.

• adresatem jest jakaś pewna całość społeczna: zbiorowość, kategoria społeczna, wspólnota, społeczność, grupa w sensie socjologicznym.

• oddziaływanie ma duży zasięg i intensywność, charakter publiczny, dotyczy wszystkich uczestników życia społecznego, ma zatem charakter masowy.

• oddziaływanie jest zaprogramowane: urzeczywistnienie pewnych dalekosiężnych celów.

Wymiary sterowania, możliwe relacje: podmiot sterujący-podmiot sterowany

• jednostka-jednostka,

• jednostka-grupa,

• grupa-grupa,

• jednostka-zbiorowość,

• zespół-zbiorowość,

• zbiorowość-zbiorowość.

15. Typy kooperacji. (por. M. Karwat, Sztuka Manipulacji…)

a. Pojęcie kooperacji (współdziałania): jednostronnie lub obustronnie zamierzony splot działań, w którym działanie jednego podmiotu wpływa na przebieg i rezultaty działań drugiego podmiotu.

Konstruktywna (współpraca) i negatywna (destrukcyjna).






























b. Kooperacja pozytywna,

Istota kooperacji pozytywnej:

• osiąganie własnej i ew. wspólnej korzyści dzięki uzgodnieniu wysiłków,

• efekt synergii (zwielokrotnienie rezultatów w porównaniu ze sprawnością i wydajnością działania “na własną rękę” lub “wbrew innym”).

• Przejawy: pomoc, wsparcie w dążeniu do wspólnych celów.

• Przykłady: opieka, przyjaźń, pomoc, sojusz, solidarność czynna itp.

• Formy kooperacji pozytywnej. Różnica między współdziałaniem podmiotów odrębnych a wspólnym działaniem zespołowym lub zbiorowym w ramach złożonego podmiotu zintegrowanego.

• współpraca (współdziałanie podmiotów odrębnych) splot działań wielu podmiotów zachowujących własną tożsamość, odrębność bytową (np. organizacyjną) i samodzielność.

• Kooperacja zespołowa. Przekształcenie zbioru indywidualnych podmiotów (współdziałających) w jeden złożony podmiot grupowy - czy to będzie drużyna, zespół pracowniczy, czy partia powstała ze zjednoczenia kilku dotychczas odrębnych,

c. Istota kooperacji negatywnej:

• osiąganie sukcesu i własnej korzyści za cenę niepowodzenia i strat innych podmiotów - współuczestników sytuacji.

• Przejawy: przeszkadzanie i utrudnianie lub szkodzenie ze względu na sprzeczność interesów i dążeń.

• Typy kooperacji negatywnej:

• współzawodnictwo - (rywalizacja, konkurencja), zwycięstwo dzięki własnej wyższej sprawności (formuła konkursu, wyścigu);

• walka, - dzięki aktywnemu i bezpośredniemu przeszkadzaniu przeciwnikowi, osłabianiu jego sił własnym działaniem, zmniejszaniu jego sprawności i determinacji;

• wojna - korzyść osiągana kosztem destrukcji, działaniom zagrażającym istnieniu wroga.

Współzawodnictwo:

• dzięki własnej wyższej sprawności - czemu odpowiada formuła konkursu, wyścigu lub licytacji.

• Jeden z podmiotów osiąga sukces dzięki temu, że jest szybszy, zwinniejszy, zręczniejszy, lepiej zorganizowany i wydajniejszy we własnych wysiłkach itp.,

• nie zaś dzięki temu, że „wkracza na teren” drugiej strony, czynnie i bezpośrednio mu przeszkadza w jego staraniach.

• cele uczestników gry są przeciwstawne.

• ma charakter porównawczy, gdyż ostateczny wynik działań na rzecz dążeń przeciwstawnych jest rezultatem porównania sprawności współzawodników i ich osiągnięć w warunkach (przynajmniej tak się zakłada) równych szans, lepiej lub gorzej wykorzystanych przez pretendentów. (rywal)

Walka, jak i wojna:

• są konfrontacyjnymi i destrukcyjnymi formami kooperacji negatywnej,

• własne wysiłki i forsowanie swoich zamiarów sprzężone jest z przeciwdziałaniem, z próbą zadawania mu strat oponentowi, które uczynią go słabszym lub wyeliminują

• w wojnie celem są straty trwałe i nieodwracalne. W walce straty i szkody mają charakter przejściowy i odwracalny.

Różnice między walką a wojną proponowane przez M. Karwata?

• W walce osiąga się sukces i korzyść własną:

• dzięki aktywnemu i bezpośredniemu przeszkadzaniu przeciwnikowi,

• osłabianiu jego sił własnym działaniem,

• zmniejszaniu jego sprawności i determinacji (wytrwałości, konsekwencji w działaniu, wiary we własne walory i w szansę powodzenia),

• dzięki udaremnianiu, zakłócaniu, a nawet paraliżowaniu jego wysiłków.

• Ten, kto prowadzi walkę, zachowuje się albo jak bojownik, albo jak dywersant. (przeciwnik)

• W wojnie korzyść osiągana jest dzięki:

• Obliczone na zadanie trwałych strat i osłabienia drugiej strony

• trwałe osłabienie (okaleczenie), umożliwia uzależnienie i wykorzystanie lub stanowi wstęp do późniejszego, odroczonego zniszczenia.

• Zakłada się daleko posuniętą destrukcję

• stwarzane jest zagrożenie dla egzystencji drugiej strony

• podmioty relacji to wrogowie, dążący do unicestwienia drugiej strony

• brak miejsca na kompromis i porozumienia.

• To gra o sumie zerowej: „albo my, albo oni”

System polityczny

Władza jako homeostat

Konwersja

Wejścia

Wyjścia

Wpływ

System sterowany

System sterujący

System sterujący

System sterowany

System pośredniczący

1

Grupy docelowe: klasy, warstwy, segmenty wyborców

SS1

Np.: partia polityczna

SP1

To obecnie przede wszystkim media

Np.: Mieszkańcy regionu

SS2

Np.: ruch społeczny

Np.: Pracujący

Np.: Autorytety społ/polityczne

SS3

Np.: kościół katolicki lub inne grupy interesu

4

5

Partia polityczna

SP4

6

ODBIORCA

NADAWCA

Przekaz

MEDIA MASOWE

NADAWCA

ODBIORCA

przekaz zmodyfikowany

PRZEKAZ

Socjotechnika

(wg. trwałości i skutków)

I Stopnia

II stopnia

STEROWANIE SPOŁECZNE

PSYCHOTECHNIKA

(jednostki, kontakt „face to face”)

SOCJOTECHNIKA

KAMERALNA

(małe grupy; np.: sekty)

PUBLICZNA:

(wielkie grupy: klasy, warstwy, narody, społeczeństwa)

KOOPERACJA

Negatywna

Pozytywna

Walka

Współpraca

Kooperacja zespołowa

Wojna

Rywalizacja

---