49. Główni prozaicy polscy po II wojnie światowej.
Jarosław Iwaszkiewicz (1894 - 1980).
Po wojnie dorobek twórczy Iwaszkiewicza wyniósł go do rangi najbardziej płodnego i wszechstronnego pisarza po 1945 roku. Jego twórczość cechował estetyzm, jak również niewielkie zaangażowanie polityczno-społeczne, stąd nie potrafił się dostosować do postulatów socrealizmu. Najbardziej ceniony był Iwaszkiewicz jako autor opowiadań. Są ona najczęściej długie, zawierają określoną treść światopoglądową, która jest ukryta i wynika z toku akcji. Co ważne wszelkie moralne wskazania i sugestie wynikają nie z określonych poglądów bohaterów, lecz są kwestią odruchów i instynktów.
Niedługo po wojnie Iwaszkiewicz opublikował zbiory opowiadań: Nowele włoskie, Nowa miłość, Stara cegielnia, Młyn nad Lutynią. Co ciekawe wojna wcale nie jest tutaj dominującym tematem, pojawia się raczej w funkcji tła, co wyróżnia pisarza z pośród większości współczesnych mu prozaików. Akcja utworów jest budowana na bazie konfliktu, który dotyczy najczęściej miłości, namiętności śmierci, przemijania i innych uniwersalnych spraw życia człowieka. Odnośnie historii, Iwaszkiewicza interesują dylematy ludzkie, jaką postawę przyjąć wobec wydarzeń, czynną, czy bierną. Ważną cechą twórczości pisarza, jest też wrażliwość i zainteresowanie sztuką, malownicze scenerie, piękna architektura, pomniki kultury, czy wreszcie muzyka.
Ważnym wydarzeniem było wydanie 3 tomowej (I tom w 1956 roku) Sławy i chwały. Jej akcja toczy się od 1914 do 1947 roku w Polsce i na Ukrainie i obejmuje I wojnę światową, rewolucję październikową aż po powstanie warszawskie i powstanie Polski Ludowej. Jest to ogólne spojrzenie na epokę, jak również ponadczasowe studium o sensie życia i postawach ludzkich wobec niego. Przejawiają się tu motywy cierpienia, ukochania życia i tytułowych sławy i chwały.
Iwaszkiewicz oprócz opowiadań i powieści publikował także zbiory szkiców z podróży, esejów o literaturze i muzyce (min. książki o Szopenie i Bachu). Po wojnie opublikował także (1957) Książkę moich wspomnień, pisany podczas wojny pamiętnik z lat młodości, opisujący proces i środowisko, w którym kształtowała się jego osobowość.
Zofia Nałkowska (1884 - 1954)
Po II wojnie słynna już w dwudziestoleciu pisarka, zasłużyła się szczególnie 2 utworami: Medalionami (1946), oraz Dziennikami. Medaliony to jedna z najważniejszych książek dokumentujących zbrodnie hitlerowskie. Nałkowska było członkiem Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Trudny temat ujęła w formę reporterskiego zapisu faktów. Pojedyncze, szczegółowo przedstawione przez nią wydarzenia, poprzez krótką i zwięzłą formę, pozbawioną zbędnych opisów i określeń literackich komentujących i oceniających treść, zyskały niezwykłą wymowę. Nałkowska nie rozstrzyga ani nie daje gotowych rozwiązań i odpowiedzi, po prostu ukazuje, a oczywistą interpretację zostawia czytelnikowi.
Dzienniki publikowane już pośmiertnie, są bardzo interesującym świadectwem przeżyć pisarki. Pojawia się tutaj wiele wątków psychologicznych, miłosnych. Całość ukazuje niemal pół wieku, w którym żyła pisarka, obraz literackiej i politycznej elity dwudziestolecia międzywojennego.
Maria Dąbrowska (1889 - 1965)
Pisarka planowała powstanie kolejnej, po Nocach i dniach wielkiej powieści, jednak klęska tych planów stała się przyczyną jej osobistego dramatu. Napisała między innymi 5 opowiadań okupacyjnych w latach 1948 - 1950, jak również obszerny fragment powieści o powstaniu warszawskim. Pod koniec okresu stalinizmu duży rezonans wzbudziły opowiadania Trzecia jesień (1954) i Na wsi wesele (1955). Szczególnie to drugie cenione jest jako literacki dokument z dziedziny historii obyczajów i przemian społecznych na polskiej wsi. Wymienione powyżej opowiadania znalazły się w zbiorze Gwiazda zaranna wydanym w 1956 roku. Dąbrowska opublikowała również wtedy różne zbiory szkiców publicystycznych, krytycznych, jak również podróżniczych.
Zainspirowana spotkaniem z Tomaszem Mannem podczas podróży do NRD, Dąbrowska pod koniec życia uprawiała twórczość intelektualną. Swoją wymarzoną powieść zatytułowała Przygody człowieka myślącego, początkowo publikowała powstające rozdziały w prasie, później jednak zaprzestała tego. Nie dokończoną powieść opublikowano dopiero pośmiertnie w 1970 roku. Podobnie było z Dziennikami Dąbrowskiej, które ukazały się dopiero w 1988 roku w 5 tomach. Notatki pisarki dotyczą niemalże 50 letniego okresu jej życia i stanowią obraz kilku epok. Badacz jej twórczości - Tadeusz Drewnowski twierdzi, że prywatny dziennik Dąbrowskiej ukazuje dużo bogatszą, niż powszechnie znana, osobowość autorki, jak również porusza szerszą i bardziej głębszą problematykę, od jej utworów literackich.
Witold Gombrowicz (1904 - 1969)
Po wojnie stał się pisarzem emigracyjnym i największą osobowością pisarską poza granicami kraju. Od 1939 roku przebywał w Argentynie gdzie powstała jego słynna parodystyczna powieść: Trans-Atlantyk. Poprzez językowy pastisz ośmiesza tam środowisko polonijne, szeroko pojętą anachroniczną, łzawą, sentymentalną i romantyczną wizję Polski, w szczególności z jej sarmatyzmem i kulturą szlachecką. W związku z tym utwór ten jest wyraźną polemiką i nawiązaniem z Panem Tadeuszem Mickiewicza. Pojawiają się tutaj również nurtujące Gombrowicza problemy zderzenia „wyższości” z „niższością”, i opozycji „ojczyzna” - „synczyzna”, gdzie wzniosłe tradycje i stereotypy przeciwstawione są imperatywom młodzieńczej biologii.
Wybitnym osiągnięciem jest również pisany od roku 1953 Dziennik. Gombrowicz podejmuje w nim polemiki ze środowiskami emigracyjnymi i krajowymi. Pisze między innymi, że chcąc uchylić się Polsce, uchyla się w ten sposób Formie, kontynuując tym samym motyw z Ferdydurke. Publikuje tutaj krytyczne szkice o Sienkiewiczu, poezji w ogóle. Komentuje również własne utwory (wcześniej recenzował nawet własny debiut). Ostatni 3 tom, wydany został w 1966 roku.
Jego twórczość jest inspiracją dla wielu prozaików polskich (Dygat, K. Brandys) i po 1956 roku doczekała się wznowień. szeroką sławę zapewniły pisarzowi przekłady jego dzieł na hiszpański, francuski, niemiecki, angielski i włoski. W 1963 roku otrzymał stypendium fundacji Forda na pobyt w Berlinie a później mieszkał a Riwierze Francuskiej aż do śmierci.
Wydał jeszcze takie powieści jak: Pornografia (1960) gdzie ponownie pojawia się kwestia „młodszości”, „niższości” oraz świadomej sztuczności w relacjach międzyludzkich, Kosmos (1965) podejmuje również temat kompleksów pisarza, źle znoszącego starość i zły stan zdrowia, ale zafascynowanego młodością.
Jerzy Andrzejewski (1909 - 1983)
Jeden z najważniejszych pisarzy powojennych. Jego twórczość odgrywała znaczącą rolę na każdym etapie przemian literackich. Często poszczególne utwory przeczyły samym sobie. Dlatego też oskarża się go o kameleonowatość, brak pewnej własnej indywidualności. To jednak co stale go cechowało to poszukiwanie, z początku jednego ogólnego systemu wartości a potem gdy to się nie powiodło, poszukiwanie prawd względnych, cząstkowo mogących uchwycić świat umykając przez wielkimi kłamstwami historii.
W dwudziestoleciu debiutując jako pisarz katolicki był kojarzony jako pisarz-moralista. Jednak już w tomie opowiadań z lat okupacji: Noc (1945), nie ma moralnej pewności, jaką w chrześcijaństwie daje Bóg. W obliczu nowego porządku politycznego Andrzejewski zaczyna przekonywać się tym razem do komunistycznej wizji raju i szczęśliwości na ziemi. Owocem obserwacji Polski „zaraz po wojnie” - pierwotny tytuł powieści, jest Popiół i diament. Jest to najsłynniejszy i najczęściej czytany utwór Andrzejewskiego. Podjął po prostu aktualny temat, przedstawiając problem młodzieży z AK i jej starcia z nowo powstającym aparatem władzy. Sympatia pisarza, jest raczej po tej pierwszej stronie, co stało się przyczyną krytyki ze strony recenzentów marksistowskich. Wydaje się, że Andrzejewski ugiął się pod nią i przekonał do socjalistycznej rzeczywistości. Dlatego w kolejnych wydaniach Popiołu i diamentu dokonywał drobnych poprawek zgodnych z postulatami władzy.
Później już jako misjonarz nowej marksistowskiej wiary napisał broszury: O człowieku radzieckim oraz Partia i twórczość pisarza. Jego ówczesny stan psychiczny stał się przedmiotem rozważań Czesława Miłosza w Zniewolonym umyśle. Szybko jednak pisarz sam zaczął dostrzegać swoją sytuację, czemu dał wyraz w niecenzuralnym opowiadaniu Wielki lament papierowej głowy (1953). Potem pisarz musiał posłużyć się formułą powieści kostiumowej. W utworach: Ciemności kryją ziemię oraz Bramy raju posłużył się historyczną parabolą. Umieszczając akcję w średniowieczu jednocześnie realizował zadania tzw. literatury rozrachunkowej ze zbrodniami okresu stalinizmu. Ostatnia powieść ciekawi szczególnie jako eksperyment artystyczny, gdyż cała zamyka się w zaledwie jednym zdaniu.
Tematykę współczesną możemy odnaleźć w powieści Idzie skacząc po górach (1963). Pojawia się tutaj wzorowany na Pablo Picasso portret wielkiego artysty, który oprócz tego ciągle kreuje własną osobowość i mit swojej genialności. Andrzejewski ukazał również środowisko w którym tworzą się wielkie mity kultury masowej. Świat współczesnej sztuki jaki się tutaj jako targowisko próżności.
Za największe jednak dzieło pisarza uznaje się dzisiaj powieść Miazga. Drukowana od 1966 roku, ostatecznie nie dopuszczona przez cenzurę i krążąca w drugim obiegu. Motyw wesela i spotykających się na nim ludzi staje się pretekstem do ukazania pewnego wycinka rzeczywistości. Z czasem pomysł przekształcił się w powieść autotematyczną, gdzie autor cały czas komentuje wątek akcji, dodatkowo umieszcza tam nawet fragmenty własnego dziennika, który prowadził pracując nad powieścią. Jednocześnie utwór ukazuje atmosferę lat 68-70 i ciężkie dla Polaków wydarzenia. W międzyczasie Andrzejewski napisał również krótką powieść Apelacja (1968), którą wydał za granicą w Bibliotece „Kultury” w Paryżu. Jest to groteska, ukazująca bohatera naiwnie wierzącego w politykę władz i ideologię PRL, który nie jest w stanie poradzić sobie z rzeczywistością.
Andrzejewski w latach 70-tych stał się pisarzem, który nie mógł liczyć na wiele publikacji. W 1976 roku był jednym z współzałożycieli KOR a jego utwory zaczęły krążyć w drugim obiegu. Andrzejewski pisze min. opowiadanie poruszające biblijną opowieść o Kainie i Ablu: Teraz na ciebie zagłada (1976), oraz kolejny utwór o tematyce wielkiego artysty: Już prawie nic (1979). Zmarł w 1983 roku.
Ksawery Pruszyński (1907-1950)
Przedwcześnie zginął w wypadku. Po wojnie opublikował zbiory opowiadań: Trzynaście opowieści (1946) i Karabela z Meschedu (1948). Dotyczą one głównie losów Polaków na różnych frontach II wojny światowej. Proza Pruszyńskiego jest wyjątkowo urozmaicona i losy bohaterów są wyjątkowo barwnie opisane. Przywołuje wiele legend i wyjątkowych, oryginalnych losów postaci z historii narodu polskiego i literatury polskiej. Kultura polska jest tutaj czymś wartościowym, docenianym również przez cudzoziemców i szeroko promieniującym na cały świat.
Tadeusz Borowski (1922-1951)
Przedstawiciel pokolenia Kolumbów. Więzień Pawiaka i Oświęcimia. Swoje przeżycia początkowo wraz z J. Nel-Siedleckim i K. Olszewskim uwiecznił w zbiorze Byliśmy w Oświęcimiu (Monachium 1946). Już te pierwsze opowiadania wywołały zainteresowanie talentem pisarza, jak również zaskoczenie swoim charakterem. Narrator, którego wprowadził Borowski nie jest bowiem postacią bohaterską, raczej dostosowuje się do nieludzkich warunków obozowych. Musi się zachowywać tam tak, żeby przeżyć. Na przykład gra w piłkę w momencie, gdy za jego plecami gazuje się ludzi. O przerażających kwestiach mówi się tutaj ze spokojem i bezuczuciowością, ludzie przyzwyczaili się już do nowej, nieludzkiej rzeczywistości. Opowiadanie ukazują znakomicie funkcjonujący system zagłady jak również deprawacji człowieka. Niejednokrotnie Borowskiemu zarzucano, że nie sprzeciwia się złu w stanowczy sposób, postawę nihilistyczną i amoralną. Tymczasem jednak niemożliwe wydaje się ocenienie tym opowiadań w taki sposób. Po prostu pisarz ukazuje tutaj zupełnie odmienionego człowieka, który doświadczył już krematoriów i masowej zagłady, myśli tylko i wyłącznie kategoriami życia obozowego i stosuje zasady specyficznej moralności obozowej. Wszystkie opowiadania zawarte zostały w zbiorach: Pożegnanie z Marią (1948) oraz Kamienny świat (1948). Późniejsze jego lata życia wypełnia twórczość literacka i polityczna w służbie komunistycznych władz. Pisarz zginął śmiercią samobójczą.
Gustaw Herling-Grudziński (1919-2000)
Pisarz emigracyjny. Wraz z Jerzym Giedroyciem tworzył w Rzymie Instytut literacki oraz „Kulturę”. Potem mieszkał w Londynie i pisał do „Wiadomości”. W 1953 roku wyszła jego książka Inny świat. Zapiski sowieckie. Przetłumaczono ją również na języki obce. Było to jedno z najwcześniejszych i najistotniejszych świadectw prawdy o radzieckich obozach zagłady, które dotarło na Zachód. Bertrand Russel oprócz treściowych walorów utworu zauważa jednak, że spośród wielu, które czytał, proza Grudzińskiego ma największe walory artystyczne. Zestawia się ją z cytowanymi Zapiskami z martwego domu Dostojewskiego, jak i opowiadaniami Borowskiego. Narrator w Innym świecie stara się mimo wszystko od nieludzkiego świata odciąć, przeciwstawić się jemu. Zachowuje pamięć o tym normalnym, który opuścił i autorską wrażliwość moralną. Ciągle przemieszcza się z jednej strony między stylem literackim, nacechowanym psychologiczną dociekliwością a werystycznym z naturalistyczną precyzją opisującym rzeczywistość łagru.
Później pisarz mieszkał w Monachium i pracował w rozgłośni radia „Wolna Europa”. Następnie w 1955 przeniósł się do Włoch. Uprawiał działalność krytycznoliteracką (interesowały go literatura polska i rosyjska) i prozatorską. Opublikował zbiory opowiadań: Skrzydła ołtarza (1960) i Drugie przyjście (1963). Są one wierne klasycznemu modelowi prozy narracyjnej, często czerpią wątki fabularne z wydarzeń rzeczywistych, narratora często można utożsamiać z autorem, dominuje tematyka tragicznych i traumatycznych przeżyć bohaterów. Konstrukcja jest często skomplikowana i akcja prawie wszystkich opowiadań ma miejsce we Włoszech.
W latach 70-tych na łamach „Kultury” Herling-Grudziński systematycznie drukuje swój Dziennik pisany nocą. Jest to swoista kronika intelektualna, opowiadająca o lekturach, wspomnieniach, spotkaniach, luźnych obserwacjach pisarza. Sam autor podkreśla, że przeciwny był poruszaniu wątków zbyt osobistych.
Stanisław Lem (1921 - 2006)
Najsłynniejszy polski twórca literatury fantastycznonaukowej (science fiction). Początkowo (Astronauci - 1951, Obłok Magellana - 1955) zarzucano mu pewną stereotypowość gatunkową. Później jednak tematyka intelektualna poruszana przez Lema, jego imponująca wiedza i wyobraźnia zyskują szerokie zainteresowanie. Pisarza interesują przede wszystkim możliwości człowieka oraz granice jego poznania ( Eden - 1959, Solaris - 1961, Niezwyciężony - 1964, Głos Pana - 1968). W najsłynniejszej swojej powieści: Solaris, zastanawia się na przykład nad możliwością kontaktu człowieka z inną formą świadomości niż ludzka, czyli w tym przypadku oceanem galaretowatej plazmy. Ciekawą powieścią jest Powrót z gwiazd, wizja człowieka, który po długiej podróży kosmicznej wraca na ziemię i nie potrafi dostosować się do obcego mu społeczeństwa, uwolnionego od klęsk i troski o byt za cenę chirurgicznych zabiegów, pozbawiających ludzkość instynktu agresji. Lem pisał również cykle opowiadań, jak i utwory utrzymane w konwencji baśniowej: Bajki robotów, Cyberiada. Jest autorem również powieści współczesnych: Czasu nieutraconego (1955, tematyka okupacyjna) i Wysokiego zamku (1966, przeżycia lat młodzieńczych). Lem pisał również prace z zakresu filozofii, jak również krytycznoliterackie o gatunku, który sam uprawiał - fantastyce naukowej.
Tadeusz Konwicki (1926 - )
Podczas wojny walczył w AK. Studiował polonistykę na UJ. Debiutował na łamach prasy jako reportażysta. Pracował w redakcji tygodnika „Odrodzenie” a od 1958 pełnił tę samą funkcję w „Nowej Kulturze”. W swojej wczesnej prozie podejmował głównie tematykę przeżyć partyzanckich (napisana w 1948 a wydana w 1956 roku powieść Rojsty). Był daleki od jakiegokolwiek idealizowania przeszłości, opisywał gorycz klęski, surowy osąd dowództwa AK w kraju i Londynie.
Później uległ argumentom komunistycznym. Uczestniczył w budowie Nowej Huty i napisał nagrodzony później reportaż Przy budowie. Jego powieść Władza, wydana w 1953 roku jest już świadectwem naiwnej wiary w socrealizm. Szybko jednak ocknął się z tego zadurzenia i w latach odwilży podjął próby prywatnych porachunków z tym stanem (opowiadanie Godzina smutku - 1954, i powieść Z oblężonego miasta 1956).
Następnie rozpoczyna się już okres wzmożonej pracy twórczej i Konwicki tworzy zasadniczy zręb swojej twórczości. Generalnie jej tematem jest uczciwa relacja z młodzieńczych przeżyć wojennych. Niektórzy krytycy nawet zarzucali pisarzowi pewną monotematyczność od wydania powieści Dziura w niebie - 1959. Utwory cechuje autobiografizm, można nawet mówić o pewnych kompleksach czy obsesjach autora, jak również o psychoterapeutycznej funkcji twórczości. Pojawia się ciągle pejzaż stron rodzinnych, połączony z obrazem współczesnej Warszawy. Świat jego powieści charakteryzuje zatarcie granic między jawą a snem, światem realnym a światem wyobraźni. Obrazy dzieciństwa pisarza są piękne i nawiązują do wątku utraconego raju, natomiast wspomnienia z wojny są mroczne, przypominają senny koszmar. Ewidentnie można tutaj dostrzec polemikę z romantyczną wizją patriotyzmu i chęci oddania swojego życia za Ojczyznę. Ta postawa w zestawieniu z przegraną wojną budzi sprzeciw i protest Konwickiego. Te powieści to: Sennik współczesny - 1963, Wniebowstąpienie - 1967, Zwierzoczłekoupiór - 1969, Nic albo nic - 1971, Kronika wypadków miłosnych - 1974, Kompleks polski - 1977, Mała apokalipsa - 1979, Podziemna rzeka, podziemne ptaki - 1984. Na podstawie własnych, autorskich scenariuszy Konwicki doprowadził do zrealizowania wielu filmów.
Od 1966 Konwicki zerwał z partią i związał się z ruchami opozycyjnymi, publikując powieści w drugim obiegu. Szczególnie upolityczniona jest Mała apokalipsa. Akcja dzieje się tutaj w czasach Gierka a główny bohater ma za zadanie spalić się publicznie w dniu przyjazdu przywódcy ZSRR. Konwicki posługuje się tutaj czarnym humorem i absurdem. Mówi się też o „małym realizmie” jego powieści, których akcje dzieją się w małych knajpach, czy w ogonku do sklepu jubilera.
Konwicki napisał również szereg utworów, takich jak: Kalendarz i klepsydra, wschody i zachody księżyca, Nowy świat i okolica. Stanowią one pewną formę pomiędzy dziennikiem, pamiętnikiem i podejmują wątki autobiograficzne, jak również współczesne i aktualne wspomnienia.