Piotr Koprowiak
Politechnika Gdańska
Wydział Inżynierii Lądowej
Rok akademicki 2000/2001, sem. 6, gr. IT
KULTUROTWÓRCZE ASPEKTY BUDOWNICTWA
ĆWICZENIE PROJEKTOWE Nr 1A
ESEJ ZABYTKOZNAWCZY
Tytuł: Formy ochrony i konserwacji zabytków techniki
W eseju niniejszym poruszony jest problem ochrony i konserwacji zabytków techniki czyli zabytków ilustrujących działalność produkcyjną oraz rozwój myśli technicznej na przełomie lat. W dalszej części pracy przedstawione są główne formy postępowania z tego typu zabytkami.
Wstęp:
Na początku należałoby zdefiniować pojęcie „zabytku techniki”. Otóż pod terminem tym rozumie się każdy przedmiot ilustrujący nowy fakt w łańcuchu postępu technicznego, z tym, że nieistotnym jest czy zjawisko to dokumentuje prototyp, czy też jego wierne naśladownictwo. W chwili obecnej istnieje także pilna potrzeba opracowania teoretycznych podstaw ewidencji i ochrony tychże zabytków. Podstawowe znaczenie ma tu opracowanie kryteriów oceny, gdyż należy zdać sobie sprawę, że nie jest możliwe objęcie wszystkich budowli, maszyn i urządzeń, które na skutek zużycia bądź wymiany na bardziej nowoczesne wypadają z produkcji. Na to, aby racjonalnie chronić, trzeba najpierw wiedzieć, co mamy ocalić dla przyszłości. Innym problemem jest sprawa przyszłych funkcji zabytkowych budowli przemysłowych oraz zasad gromadzenia i ekspozycji urządzeń produkcyjnych. Ideałem byłoby zachowanie obiektów przemysłowych wraz z całymi urządzeniami, lecz możliwe jest to niestety tylko w sporadycznych przypadkach. Również muzea techniki nie mogą wchłonąć wszystkich zabytkowych urządzeń i maszyn. Wreszcie niezwykle ważną sprawą jest rozwiązanie niektórych spraw techniki konserwatorskiej, gdyż w wielu wypadkach wykraczają one poza stosowane dotychczas metody w pracowniach konserwatorskich. Mimo wszystkich trudności Polska ma już duże osiągnięcia w zakresie ochrony i konserwacji zabytków techniki i przemysłu. Trudno je tutaj wszystkie przedstawić, ale na przykładzie kilku obiektów chciałbym pokazać przyjęte metody działania, mające na celu ocalenie tych zabytków dla przyszłości.
Muzea techniki.
Jest to najpopularniejsza forma prezentacji zabytków techniki. Zaletą jej jest możliwość tworzenia bogatych ekspozycji opisujących na przykład rozwój myśli technicznej w danej dziedzinie na przełomie lat. Także niebagatelną zaletą zdaje się być skupienie wielu cennych przedmiotów na stosunkowo małej powierzchni, co pozwala ograniczyć koszty - istotna kwestia w czasie ciągłego niedoboru funduszy. Zasadniczą zaś wadą tego typu rozwiązania jest wyrwanie prezentowanych przedmiotów z ich otoczenia, pozbawienie ich kontekstu, w jakim dotychczas występowały. Poniżej prezentuje przykładowe tego typu placówki:
Muzeum Techniki Naczelnej Organizacji Technicznej w Warszawie.
Utworzone w roku 1955, jest centralną placówką muzealną w zakresie zabytków techniki i przemysłu. Jego oddziałem jest utworzone jeszcze przed wojną Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi Wielkiej. Wśród wielu unikalnych maszyn i urządzeń znajduje się tam system kanałów wodnych wraz z działającym do dziś kołem wodnym o średnicy 8 metrów. Obok muzeum znajduje się dawne osiedle fabryczne.
Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku.
Jest ono największą w Polsce placówką muzealnictwa nautologicznego. Podstawowym zadaniem CMM jest dokumentowanie i popularyzowanie dawnych tradycji i współczesnej ewolucji polskiej polityki, gospodarki, techniki i kultury morskiej. Muzeum posiada oddziały w Gdańsku, Gdyni, Helu i Tczewie. Główna siedziba Muzeum mieści się w spichlerzach na Wyspie Ołowiance. W gotyckim spichlerzu "Oliwski", XVI-wiecznym "Miedź" i barokowym "Panna" znajduje się stała ekspozycja zatytułowana "Polska nad Bałtykiem", na której zobaczyć można prehistoryczne czółna drążone, ładunek hanzeatyckiego statku, XVII- wieczną artylerię okrętową, instrumenty nawigacyjne, modele statków oraz makiety portów, a także malarstwo marynistyczne.
Kuźnica wodna w Starej Kuźnicy
Obecnie mieści się tu Muzeum Techniki NOT z XVIII i XIX wieku. Jest to unikalny zabytek techniki, prezentowana jest kompletna kuźnia wodna z urządzeniami charakterystycznymi dla techniki XVIII wieku, duży młot, miechy, piec i stare urządzenia kowalskie. Zachowany został także cały układ wodny.
Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu.
Muzeum zostało powołane w 1981 r. Przejęło zbiory po Związkowym Muzeum Górniczym w Sosnowcu, istniejącym w latach 1948-1972. Siedzibą instytucji jest zabytkowy gmach dawnego starostwa zabrzańskiego z lat siedemdziesiątych XIX w. Do szczególnie ciekawych eksponatów prezentowanych w Muzeum należą: zbiór XVIII- i XIX-wiecznych rysunków technicznych, kolekcja sztandarów kopalnianych i związkowych (najstarszy z 1889 r., z kopalni "Wawel" w Rudzie Śląskiej), księga pamiątkowa "Skarbofermu", kolekcja lamp górniczych, XVIII-wieczny kunszt wodny z Gierczyna, urządzenia do wzbogacania, brykietowania, koksowania i chemicznej przeróbki węgla.
Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie
Powstałe w 1964 r. Muzeum Lotnictwa w Krakowie gromadzi i prezentuje eksponaty związane ze światową techniką lotniczą, a jego bogate zbiory liczą się w światowej statystyce. Obejmują one samoloty, szybowce, śmigłowce, rakiety przeciwlotnicze oraz silniki lotnicze. Muzeum posiada również bibliotekę z olbrzymim księgozbiorem oraz duże zbiory fotograficzne. Wśród licznych eksponatów znajdują się samoloty będące unikatami w skali światowej.
Rezerwaty i muzea budownictwa przemysłowego.
Przyjęcie takiej formy prezentacji pozwala na ekspozycję całych zespołów architektoniczno-budowlanych wraz z ich zabytkową infrastrukturą. Jest to rozwiązanie nader korzystne ze względu na fakt, iż prezentowane przedmioty pozostają w miejscu, gdzie funkcjonowały w przeszłości jako w pełni sprawne urządzenia. Niestety, jest to rozwiązanie bardzo kosztowne i w wielu przypadkach niemożliwe do zastosowania. W Polsce istnieje ich stosunkowo niewiele. Oto kilka przykładów:
Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce.
Muzeum to zajmuje czołowe miejsce, udostępniona zwiedzającym jest część zabytkowa kopalni soli, sięgająca czasów średniowiecza. Jest to jeden z najznakomitszych zabytków techniki na świeci, ze wspaniałymi komorami i reliktami urządzeń wydobywczych. Muzeum wpisane zostało w 1978 r. przez UNESCO na pierwszą Międzynarodową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego i uznane jako Pomnik Historii przez Prezydenta RP w 1994 r.
Tężnie w Ciechocinku.
Jest to unikatowa i największa w Europie konstrukcja drewniana do odparowywania wody z solanki, zaprojektowane przez Jakuba Graffa - profesora Akademii Górniczej w Kielcach. W Ciechocinku zbudowano trzy takie budowle - ustawione w kształcie podkowy. Budowa tężni I i II trwała od 1824 do 1828 roku, trzecia powstała w 1859 roku. Podstawę tężni stanowi około 7000 wbitych w ziemię dębowych pali, na których umieszczono świerkowo-sosnową konstrukcję wypełnioną tarniną, po której spływa solanka. Wysokość tężni wynosi 15,8 m, zaś ich łączna długość to 1741,5 m. Solankę do tężni pompuje się ze źródła i wtłacza na górę do korytek zainstalowanych na ich szczycie. Stąd solanka przesącza się kroplami po ścianach tężni i pod wpływem wiatru i promieni słonecznych intensywnie paruje. Wokół tężni tworzy się słynny, bogaty w jod mikroklimat tworzący naturalne, lecznicze inhalatorium. Jest to jeden z nielicznych przykładów zachowania pierwotnej funkcji konstrukcji od czasów jej powstania do dnia dzisiejszego.
Muzeum w Bóbrce koło Krosna.
Budowę Muzeum rozpoczęto w 1961 roku. Lokalizacja nastąpiła na terenie czynnej do dziś, pierwszej w świecie kopalni ropy naftowej Bóbrka - położnej w pięknym lesie. Jest największą i jedną z niewielu placówek muzealnych tego typu. Znajduje się tu wiele zabytków z tamtych lat: urządzenia, budowle, narzędzia oraz czynne do dziś otwory ropne. W placówce tej zrekonstruowano najstarszy szyb naftowy z 1860 r.
Muzeum w Rejowie (Skarżysko-Kamienna)
Muzeum to powstało w 1960 r., informuje o metodach wytopu żelaza ponad 2000 lat temu. Znajduje się tu relikt wielkiego pieca, z którym połączona jest ekspozycja w plenerze oraz wystawa w dawnym budynku administracyjnym oraz oryginalna odkrywka archeologiczna prezentująca kloce żużla leżące tu od ok. 2000 lat.
3.5. Kanał Augustowski
Genialne osiągnięcie inżynierów Królestwa Polskiego. Łączy on dorzecza Wisły i Niemna. Ma długość 101,2 km, z tego 80 km na terenie Polski i 21 km na terenie Białorusi. Powstał na bazie projektu z 1823 r. autorstwa gen. Ignacego Prądzyńskiego, a jego budowa z przerwą podczas powstania trwała 15 lat (1824- 1839). Różnica poziomów zwierciadła wody rzek (ok. 54 m) wymagała wybudowania na kanale 18 śluz i 29 upustów. Jest on dzisiaj główną atrakcją turystyczną regionu i kandyduje do wpisania na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO.
Adaptacja na cele muzealne.
Taka forma niesie ze sobą wiele trudności. Adaptacja budynków przemysłowych nastręcza wiele problemów, zwłaszcza wobec konieczności zachowania przepisów prawa budowlanego i przepisów przeciwpożarowych. Jednakże w kilku przypadkach trudności te zostały przełamane:
Papiernia w Dusznikach.
W roku 1968 urządzono w zabytkowym poniemieckim młynie Muzeum Papiernictwa. Pierwsze eksponaty były skromne - były to wieszaki do suszenia tektury i kilka form czerpalnych z sitami żeberkowymi, z XIX w. Stopniowo kolekcja zaczęła się jednak wzbogacać, szczególnie o dawne urządzenia pomiarowe do oceny jakości papieru. Niezwykle cenne są też zachowane portrety właścicieli papierni. Aby przywrócić papierni jej pierwotną funkcję, w roku 1971 wznowiono produkcję ręcznie czerpanego papieru. Papier ten wytwarza się jak dotąd na bazie celulozy, zaś zyski z jego sprzedaży dofinansowują działalność placówki. Produkcja odbywa się - jak dawniej - na parterze budynku młyna. Znajduje się tam holender do rozdrabniania celulozy, dwie kadzie czerpalne oraz prasy do odciskania. Czysta górska woda wciąż gwarantuje wysoką jakość papieru.
Zakłady włókiennicze L. Geyera w Łodzi
Zbudowana w latach 1835-39 przez Ludwika Geyera "Biała Fabryka" (potem wielokrotnie rozbudowywana i przebudowywana) była pierwszą w Łodzi "fabryką wielowydziałową", mieściła pierwszą w Polsce mechaniczną przędzalnię i tkalnię bawełny poruszaną pierwszą w Łodzi maszyną parową.
W 1969 powołano Muzeum Historii Włókiennictwa; od 1975 r. - Centralne Muzeum Włókiennictwa, które siedzibę swoją znalazło właśnie w zaadoptowanych do tego celu halach „Białej Fabryki”. Zainteresowania naukowe, kolekcjonerskie i popularyzatorskie muzeum obejmują wszystko, co pozostaje w związku z włókienniczym procesem produkcyjnym - od surowca, przez techniki i technologie włókiennicze do produktów włókienniczych o różnym stopniu i technice przetworzenia.
Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku.
Ten jedyny istniejący jeszcze w Europie budowlany kompleks przemysłowy z początku wieku XIX, wykorzystywany po 1945 r. na magazyny, tkalnie, przędzalnie, punkt skupu ogrodniczo-pszczelarski, a nawet mieszkania lokatorskie, przedstawiał stan opłakany, a pożar części północnej w roku 1969 zamienił obiekt w ruinę. Ratunek nadszedł w ostatniej chwili. 2 stycznia 1981 r. Naczelnik Gminy Opatówek, Jerzy Lisiak, powołał Muzeum Historii Przemysłu, którego siedzibą została zdewastowana manufaktura Fiedlerów. Równolegle z pracami remontowymi prowadzono kwerendy w zakładach przemysłowych, rzemieślniczych, magazynach, złomowiskach, a także u osób prywatnych w celu pozyskania eksponatów: historycznych maszyn, urządzeń, zabytkowych narzędzi, wyrobów, archiwalnych dokumentów, instrumentów. W Muzeum utworzono działy: Historii Przemysłu, Techniki, Technologii i Organizacji Produkcji, Wyrobów Przemysłowych XIX-XX wieku, Fortepianów i Historii Instrumentarium, Konserwatorski, Naukowo-Oświatowy, Głównego Inwentaryzatora, Administracyjno-Gospodarczy oraz Bibliotekę Naukową. 11 grudnia 1991 r., po dziesięcioletnim okresie prac remontowych, oddano obiekt do użytku oraz otwarto pierwszą stałą ekspozycję.
Zakończenie
Tych kilka powyższych przykładów świadczy, iż w okresie powojennym w Polsce opracowano ogólne zasady i kryteria postępowania z zabytkami techniki. W chwili obecnej zaś problem ich ochrony nabiera szczególnego znaczenia. Bowiem przy niezmiernie szybkim postępie technicznym, jaki ma miejsce w ostatnich latach, znacznie prędzej współczesne urządzenia techniczne stają się przestarzałe i warto by było chociaż ich część zachować dla przyszłych pokoleń. A że dzisiaj większość zakładów produkcyjnych znajduje się w rękach kapitału prywatnego, toteż znacznie utrudnione jest zachowanie substancji zabytkowej częstokroć się na terenie tychże zakładów znajdującej. Niejednokrotnie narastają konflikty pomiędzy instytucjami zajmującymi się ochroną zabytków a właścicielami prywatnymi. Jedynym chyba sposobem wyjaśnienia sytuacji jest jej uregulowanie w drodze odpowiednich aktów prawnych, czym zająć się powinny odpowiednie organy administracji państwowej.
Bibliografia:
Kalinowski W. Ochrona i konserwacja zabytków techniki w Polsce. OZ t.XXXVIII, z.3-4, 1985, 163-170, f.14
Saładziak A. Problemy ochrony zabytkowych mechanizmów wyciągowych. OZ, 1966, 55-71
Januszajtis A. Z dziejów gdańskiej techniki. ZNPG - arch. XII(237), 1975.
Czapliński K. Zabytki techniki na Kielecczyźnie. IB 12, 1957, 419 - 467.
Tyniec S. Renowacja „Białej Fabryki”, Gazeta Łódzka, Nr 76 (3054)