• Informacje dla pacjentów i lekarzy kierujących

Podstawą do wykonania badania jest skierowanie.

Jest to ważny dokument w sensie relacji prawnej pacjent i jednostka wykonująca badania. Jest to również źródło informacji niezwykle istotnej dla właściwego i bezpiecznego przeprowadzenia badania a także postawienia trafnego rozpoznania. Od 1.01.2003, zgodnie z nowymi przepisami (tzw. Prawo Atomowe), każdy pacjent nawet ten, który sam płaci za badania powinien posiadać skierowanie od lekarza (dotyczy to badań Rtg, TK i angiografii, także mammografii wykonywanej poza programem skriningowym).
Aby wykonać badanie niezbędne jest więc poprawnie wypełnione skierowanie, które powinno zawierać: pieczątkę jednostki kierującej, pieczątkę lekarza, imię i nazwisko, Pesel, adres zamieszkania pacjenta, rodzaj badania, dotychczasowy przebieg choroby, rozpoznanie oraz kod ICD10.

Informacje te umożliwiają dobranie odpowiedniej techniki badania a także lepsze różnicowanie a przez to poprawną diagnozę. W przypadku badań finansowanych przez NFZ, wszystkie wymagane dane są niezbędne aby badanie było rozliczone i zapłacone. Stąd każda jednostka realizująca diagnostykę, musi wymagać prawidłowo wypełnionych skierowań. W przypadku badań diagnostycznych finansowanych przez NFZ, kierujący na badanie nie może zmuszać pacjentów do ich wykonywania w ściśle określonej placówce. Pacjent ma możliwość i prawo wyboru.

W przypadku kierowania pacjentów na badania z zakresu diagnostyki obrazowej w których podaje się środki kontrastowe pacjent musi koniecznie podpisać oświadczenie o zgodzie na udzielanie świadczenia zdrowotnego. Oświadczenie takie może znajdować się na skierowaniu ale w niektórych pracowniach jest to osobny dokument. Lekarz kierujący winien być przygotowany do udzielenia pacjentowi odpowiedzi dlaczego kieruje go na badanie i na ile uzyskane wyniki przeważają nad ewentualnymi zagrożeniami. Podpisanie oświadczenia odbywa się w czasie rozmowy, podczas której pacjent winien być wyczerpująco poinformowany o planowanych świadczeniach zdrowotnych - celowości ich wykonania i ryzyku powikłań. Tylko pacjenci posiadający takie oświadczenie mogą być przyjmowani do badań obrazowych (zabiegów interwencyjnych) z użyciem środków kontrastowych.
Aby ułatwić prowadzenie rozmowy z pacjentem zamieszczamy podstawowe informacje dotyczące:

Rezonansu magnetycznego

Tomografii komputerowej

Konwencjonalnych badań RTG z użyciem środków kontrastowych

Badań arteriograficznych i procedur inwazyjnych z użyciem środków kontrastowych

Rezonans magnetyczny - informacje dla pacjenta

Rezonans magnetyczny jest nowoczesną, nieinwazyjną metodą obrazowania. Metoda ta opiera się na zastosowaniu pola magnetycznego i fal o częstotliwości radiowej; nie wymaga użycia promieni rentgenowskich, Jest bezpieczna dla pacjenta. W trakcie badania pacjent, w pozycji leżącej na plecach, jest umieszczany w obrębie tunelu magnesu. Badanie trwa średnio od 20 minut do godziny; niektóre specjalistyczne techniki (np badanie serca) mogą wymagać dłuższego pobytu pacjenta wewnątrz aparatu. Wewnątrz tunelu jest oswietlenie i nawiew klimatyzacji. W czasie badania pacjent musi leżeć nieruchomo, w przeciwnym razie uzyskane obrazy będa nieostre i niemożliwe do oceny przez lekarza radiologa. W czasie niektórych badań (np badanie jamy brzusznej, badanie klatki piersiowej) na kilkanaście sekund pacjent musi wstrzymać oddech, zgodnie z zaleceniami badającego technika. W czasie badania, w obrębie tunelu, występują różnego natężenia i rodzaju „stuki”/hałas/, które są związane z wykonywanym badaniem. W celu zmniejszenia natężenia hałasu pacjent otrzymuje na czas badania stopery do uszu.

W przypadku wysokospecjalistycznych badań MR (badanie prostaty z użyciem cewki przezrektalnej, badanie MR płodu, badania perfuzyjne MR, badania kardiologiczne MR, spektroskopia MR, funkcjonalne badanie MR mózgu) zalecamy wcześniejszy kontakt z Pracownią.

Przeciwskazaniem do badania rezonansu magnetycznego jest:

• posiadanie rozrusznika serca

• obecność metalowych wszczepów (śruby, płytki, gwoździe)*

• obecność klipsów naczyniowych (klipsy na tętniaku) lub innych elementów pooperacyjnych*

• protezy z elementami metalowymi (proteza zębowa ruchoma, stała, klamry zębowe)*

• proteza oczna, ciała obce w gałce ocznej (np. opiłki metalu)*

• pierwszy trymestr ciąży

• spirala antykoncepcyjna*

• spirala embolizacyjna*

• pompa insulinowa lub inne urządzenie podające leki

• neurostymulator lub inne biostymulatory

• klamry stymulujące wzrost kości*

• wewnętrzny aparat słuchowy lub plastyka kosteczek słuchowych

• wszczep ślimaka*

• sztuczna zastawka (zastawka komorowo-żylna lub komorowo-otrzewnowa)*

• filtr żyły głównej*

• odłamki metalowe, szwy metalowe*

• klaustrofobia

• w przypadku ciąży - prosimy o tym zawiadomić personel pracowni

* dotyczy metali będących ferromagnetykami

W większości przypadków do uzyskania pełnego obrazu konieczne jest podanie dożylne środka kontrastowego. Środki kontrastowe stosowane w rezonansie magnetycznym nie są podobne do stosowanych w badaniach tomografii komputerowej, angiografii i innych wykonywanych w klasycznej radiologii. Są to tzw. paramagnetyki, które nie zawierają jodu. Znacznie rzadziej powodują występowanie objawów ubocznych i zwykle są to objawy niewielkie (tabela 1).

Środka kontrastowego nie podaje się w przypadku ciąży oraz w niewydolności nerek znacznego stopnia.

W przypadku wystąpienia niepożądanych działań po zastosowaniu środków kontrastowych lub awarii aparatu - procedura diagnostyczna może zostać przerwana.

Tabela 1. Możliwe skutki uboczne po zastosowaniu paramagnetycznych środków kontrastowych

Częstość występowania Działania niepożądane (narząd, układ)	Często (>1/100 - <1/10)	Niezbyt często (>1/1000 - <1/100)	Rzadko (>1/10000 - <1/1000)
Zakażenia i stany zapalne		Zapalenie nosa i gardła
Zaburzenia układu nerwowego	Ból głowy	Parestezje — nieprawidłowe wrażenia czuciowe; zawroty głowy; omdlenie; parosmia - nieprawidłowe wrażenia węchowe, omamy węchowe	Przeczulica, drżenie
Zaburzenia oka			Zapalenie spojówek
Zaburzenia ucha i błędnika			Szum w uszach
Zaburzenia pracy serca		Tachykardia (przyspieszenie pracy serca), migotanie przedsionków, blok przedsionkowo-komorowy 1°, dodatkowe skurcze komorowe, bradykardia zatokowa (zwolnienie pracy serca)	Niemiarowość, niedokrwienie mięśnia sercowego, wydłużenie odcinka PR
Zaburzenia naczyniowe	Rozszerzenie naczyń	Nadciśnienie, niedociśnienie
Zaburzenia układu oddechowego, klatki piersiowej i śródpiersia		Katar	Duszność, kurcz krtani, sapanie, przekrwienie płuc/zastój krwi w płucach
Zaburzenia żołądka i jelit	Nudności	Suchość w ustach, nieprzyjemne wrażenia smakowe, biegunka, wymioty, niestrawność. ślinotok, ból brzucha	Zaparcie, nietrzymanie kału
Zaburzenia skóry i tkanki podskórnej		Świąd, wysypka, obrzęk twarzy, pokrzywka, pocenie się
Zaburzenia mieśniowo-szkieletowe i tkanki łącznej		Bóle pleców, bóle mięśni
Zaburzenia nerek i dróg moczowych			Nietrzymanie moczu, parcie na mocz
Zaburzenia ogólne i reakcje w miejscu podania	Reakcje w miejscu wstrzyknięcia	Osłabienie, gorączka, dreszcze, ból w klatce piersiowej, ból w miejscu wstrzyknięcia, wynaczynienie w miejscu wstrzyknięcia	Zapalenie w miejscu wstrzyknięcia

Tomografia komputerowa - informacje dla pacjenta

W przypadku zlecenia przez lekarza badania tomografii komputerowej każdy pacjent powinien jednak zapoznać się z poniższymi informacjami, a następnie wyrazić świadomą, pisemną zgodę na wykonanie badania.

Charakter i przebieg badania

Tomografia komputerowa jest nowoczesną, nieinwazyjną metodą obrazowania.

Badanie jest wykonywane przez technika rtg pod nadzorem lekarza radiologa i trwa od kilku do kilkunastu minut.

W większości przypadków (zawsze gdy są podawane środki kontrastowe) pacjent winien zgłaszać się do badania na czczo (minimum 4-5 godzin bez posiłku).

W czasie badania pacjent umieszczony jest na specjalnym stole, który przesuwa się w trakcie skanowania.

Badany obszar jest skanowany wiązką promieniowania rtg, a następnie system komputerowy generuje obrazy przekrojów ciała pacjenta.

Badany powinien leżeć nieruchomo - w przeciwnym razie uzyskane obrazy będą nieostre i niemożliwe do oceny przez lekarza radiologa. W niektórych badaniach pacjent może być proszony o wstrzymanie oddechu na kilkanaście sekund.

W większości badań tomografii komputerowej konieczne jest dożylne podanie środka kontrastowego.

W niektórych badaniach tomografii komputerowej (ocena jamy brzusznej, miednicy) konieczne jest ponadto wcześniejsze doustne, ewentualnie również podczas badania doodbytniczne podanie środka kontrastowego.

W razie wystąpienia u pacjenta podczas badania objawów niepożądanych, może ono być w każdej chwili przerwane, w celu oceny tych objawów i wdrożenia właściwego postępowania medycznego.

W rzadkich przypadkach badanie może być przerwane z przyczyn technicznych z powodu awarii aparatu.

U niektórych pacjentów w trakcie badania lekarz radiolog może zadecydować o poszerzeniu zakresu badania w stosunku do zakresu określonego na skierowaniu.

Tomografia komputerowa - informacje dla pacjenta

Promieniowanie rtg

W badaniach tomografii komputerowej stosowane jest promieniowanie rtg.

Promieniowanie rtg może mieć niekorzystny wpływ na organizm ludzki, dlatego dawka promieniowania podczas badania tomografii komputerowej jest zredukowana do najmniejszego poziomu, zapewniającego uzyskanie poprawnych technicznie obrazów.

Wartości dawek promieniowania nie powinny przekraczać pozio­mów referencyjnych, określonych przez odpowiednie akty prawne, chyba że uzasadniają to istotne wskazania kliniczne oraz szczególne warunki wykony­wania badań. Narażenie na promieniowanie rtg w pracowni badań tomografii komputerowej jest monitorowane przez wprowadzony stały program kontroli jakości.

Szczególnie istotne jest zapewnienie ochrony przed promieniowaniem kobiet w ciąży i dzieci:

• terminowe badania TK u kobiet w wieku rozrodczym powinny być wykonywane w 1-10 dniu cyklu (dla uniknięcia narażenia na promieniowanie w przypadku wczesnej, nie rozpoznanej jeszcze ciąży),

• ciąża jest przeciwwskazaniem do badania TK - wykonywanie go jest ograniczone do nie­zbędnych przypadków, jeżeli badanie nie może być przeprowadzone po rozwiązaniu (po wyczerpaniu innych metod diagnostycznych oraz w przypadkach zagrożenia życia matki lub płodu); wówczas powinno być wyko­nywane w sposób zapewniający maksymalną ochronę płodu przed ekspozycją na promieniowanie, poprzez wybór właściwej techniki badania oraz stosowanie osłon osobistych na okolicę brzucha i miednicy,

• u dzieci do lat 10 badanie TK obejmujące brzuch lub miednicę może być wykonywane po wyczerpaniu innych metod diagnostycznych.

Tomografia komputerowa - informacje dla pacjenta

• Środki kontrastowe

W większości badań tomografii komputerowej konieczne jest dożylne podanie środka kontrastowego.

Aktualnie stosuje się nowoczesne jodowe, niejonowe środki kontrastowe, cechujące się niskim ryzykiem wystąpienia objawów niepożądanych.

W przypadku zlecenia przez lekarza badania tomografii komputerowej z dożylnym środkiem kontrastowym, każdy pacjent powinien jednak zapoznać się z poniższym zestawieniem stanów wpływających na decyzję o podaniu takiego środka oraz zestawieniem możliwych działań niepożądanych, a następnie wyrazić świadomą, pisemną zgodę na jego zastosowanie.

W niektórych badaniach tomografii komputerowej (ocena jamy brzusznej, miednicy) konieczne jest ponadto wcześniejsze doustne, ewentualnie również podczas badania doodbytniczne podanie środka kontrastowego.

Stany wpływające na decyzję o dożylnym podaniu środka kontrastowego:

Przed zastosowaniem środka kontrastowego należy poinformować lekarza o występowaniu któregokolwiek z poniższych stanów:

• ciąży lub zamiarze zajścia w ciążę,

• karmieniu piersią lub zamiarze karmienia piersią,

• astmie lub innego rodzaju alergii,

• alergii na środki kontrastowe zawierające jod, jopromid lub dowolną substancję pomocniczą,

• reakcji na środki kontrastowe w przeszłości,

• zaburzeniach czynności nerek,

• chorobach serca i układu krążenia,

• cukrzycy,

• padaczce i innych zaburzeniach ze strony układu nerwowego,

• zaburzeniach krążenia w mózgu, np. udarze,

• nadczynności tarczycy lub podejrzeniu o nadczynność tarczycy, obrzęku szyi spowodowanym powiększeniem tarczycy (wole),

• trwającym lub planowanym leczeniu chorób tarczycy jodem radioaktywnym,

• planowanym badaniu scyntygraficznym z jodem radioaktywnym,

• szpiczaku mnogim lub paraproteinemii,

• chorobach z autoagresji,

• miastenii,

• nadciśnieniu spowodowanym występowaniem guza chromochłonnego nadnerczy,

• przyjmowaniu specjalnych leków, w tym doustnych przeciwcukrzycowych (biguanidy - metformina), neuroleptyków, leków przeciwdepresyjnych, beta-adrenolityków, interleukiny 2,

• regularnym piciu alkoholu,

• homocystynurii.

Jeśli wystąpi którykolwiek z powyższych stanów, lekarz zdecyduje, czy możliwe jest przeprowadzenie badania ze środkiem kontrastowym.

Możliwe działania niepożądane:

Jak każdy lek, środek kontrastowy może powodować działania niepożądane, chociaż nie u każdego one wystąpią.

Działania niepożądane związane z dożylnym stosowaniem jodowych środków kontrastowych zwykle są przejściowe i mają niewielkie nasilenie, jednak opisywano również reakcje o ciężkim lub zagrażającym życiu przebiegu. Najczęściej występują nudności, wymioty, ból oraz uczucie ciepła.

Większość reakcji ubocznych występuje w ciągu pierwszej godziny od podania, jednak niekiedy dochodzi do reakcji opóźnionych (po kilku godzinach lub kilku dniach od podania).

Układ narządów	Często (rzadziej niż 1/10 częściej niż 1/100)	Niezbyt często (rzadziej niż 1/100 częściej niż 1/1000)	Rzadko (rzadziej niż 1/1000 częściej niż 1/10000)
Odpornościowy		Reakcje rzekomoanafilaktyczne / nadwrażliwości	Wstrząs rzekomoanafilaktyczny (również przypadki zakończone zgonem)
Dokrewny			Zaburzenia czynności tarczycy, przełom tyreotoksyczny
Nerwowy, zaburzenia psychiczne		Zawroty głowy, niepokój	Parestezje / niedoczulica, splątanie, lęk, pobudzenie, niepamięć, zaburzenia mowy, senność, utrata przytomności, śpiączka, drżenia, drgawki, niedowład / porażenie, niedokrwienie / zawał mózgu, udar krwotoczny mózgu. Przejściowa, korowa utrata wzroku.
Oczy		Zmniejszenie ostrości / zaburzenia widzenia	Zapalenie spojówek, łzawienie
Uszy			Zaburzenia słuchu
Serce		Zaburzenia rytmu	Kołatania serca, ból / uczucie ucisku w klatce piersiowej, bradykardia, tachykardia, zatrzymanie krążenia, niewydolność serca, niedokrwienie / zawał mięsnia sercowego, sinica.
Naczynia krwionośne		Rozszerzenie naczyń krwionośnych	Niedociśnienie lub nadciśnienie tętnicze, wstrząs. Skurcz naczyń krwionośnych, incydenty zakrzepowo-zatorowe
Oddechowy		Kichanie, kaszel	Nieżyt nosa, duszność, obrzęk błony śluzowej, astma, chrypka, obrzęk krtani / gardła / języka / twarzy, skurcz oskrzeli, skurcz krtani / gardła, obrzęk płuc, niewydolność oddechowa, zatrzymanie oddychania.
Pokarmowy	Nudności	Wymioty, zaburzenia smaku	Podrażnienie gardła, dysfagia, obrzęk ślinianek, ból brzucha, biegunka
Skóra i tkanka podskórna		Pokrzywka, świąd, osutka, rumień	Obrzęk naczyniowo-ruchowy, zespół objawów śluzówkowo-skórnych (np. zespół Stevensa i Johnsona lub zespół Lyella)
Nerki i drogi moczowe		Zaburzenia czynności nerek	Ostra niewydolność nerek
Zaburzenia ogólne i stany w miejscu podania	Uczucie gorąca lub bólu, ból głowy	Złe samopoczucie, dreszcze, zwiększona potliwość, reakcje wazowagalne	Bladość, zmiany temperatury ciała, obrzęki Ból w miejscu podania, niewielkie ocieplenie oraz obrzęk, zmiany zapalne i uszkodzenie tkanek w przypadku wynaczynienia

Środek kontrastowy podany doustnie, ewentualnie doodbytniczno, może wywołać biegunkę, która ustępuje z chwilą opróżnienia jelita ze środka kontrastowego. U pacjentów z zapaleniem jelit choroba może czasowo zaostrzyć się. Sporadycznie mogą wystąpić nudności, wymioty. W pojedynczych przypadkach obserwowano reakcje skórne (pokrzywka) wówczas, gdy możliwe jest wystąpienie reakcji anafilaktoidalnych, które mogą rozwinąć się do postaci wstrząsu. Jeśli dojdzie do zachłyśnięcia się podanym doustnie środkiem kontrastowym, nie można wykluczyć wystąpienia obrzęku płuc.

Środki kontrastowe - informacje dla pacjenta

W badaniach angiograficznych a także procedurach z zakresu radiologii interwencyjnej konieczne jest dotętnicze podanie środka kontrastowego.

Aktualnie stosuje się nowoczesne jodowe, niejonowe środki kontrastowe, cechujące się niskim ryzykiem wystąpienia objawów niepożądanych.

---