Rozdział IV: człowiek i zwierzęta - o totemizmie po Levy-Straussie
Totem a organizacja kosmosu
Totemizm - termin użyty pierwszy raz przez J. Longa w odniesieniu do takich wierzeń religijnych, w których gatunek zwierzęcia, rzadziej rośliny, uznawany jest za obdarzony szczególną mocą i wiązany z pochodzeniem, powodzeniem i organizacją społeczną ludzi. Uznawany za formę uświadomienia sobie odrębności grupowej, jedności grupy pojonej mitycznym praprzodkiem.
Zakaz spożywania gatunku totemowego;
Inticziuma - praktyki rytualne mające na celu pomnożenie gatunków lub utrzymanie odpowiedniej ich liczby.
Podział na grupy połączone więzami pokrewieństwa i przekonaniem o pochodzeniu od wspólnego przodka:
Fratrie
Klany (rody) - ważnym problemem jest problem identyfikacji i posiadania wyróżników; układ totemiczny uważany za absolutny; natura totemiczna głęboko zakorzeniona w jednostce, nie można jej zmienić, wykracza poza życie jednostki, bo jest przenoszona na drugi świat. Rody są modelem, wyrazem umysłowego dążenia do klasyfikowania rzeczywistości w kategoriach grupowych.
„totemizm płci” - w obrębie plemienia każda płeć ma swe zwierzę opiekuńcze. Jest ono starszym bratem/siostrą, opiekunem, nie wolno go zabijać. Zjedzenie totemu przeciwległej płci oznacza konflikt, ale jest to po prostu zgoda na małżeństwo.
yang |
męskie |
Niebo |
światło |
południe |
czerwień |
książę |
aktywność |
yin |
żeńskie |
Ziemia |
ciemność |
północ |
czerń |
pospólstwo |
pasywność |
Mit Niebiańskiej Tkaczki i Pasterza (str. 112-113).
Zazwyczaj totemem jest cały gatunek, ale może nim też być Słońce, konkretna skała czy mrowisko; wyjątkowo może nim być sama w sobie postać mitycznego przodka.
Podstawowym podziałem jest podział na dwie przeciwstawne grupy (fratrie, moieties - połowy egzogamiczne). Fratrie te uzupełniają się tworząc całość połączoną więzami zasady wzajemności.
Zgodnie z teorią strukturalizmu konstrukty tworzone przez człowieka w ramach systemu religijnego bazują na przeciwstawianiu sobie pewnych elementów w obrębie jego struktury. Podstawowe opozycje binarne wyznaczone są przez otoczenie przyrodnicze: męskie - żeńskie, góra - dół, dzień - noc, lato - zima, etc.
Zasada przeciwdziałania konstruuje totemiczny system fratrii, którego zadaniem jest zdualizowanie całego kosmosu i wypełnienie go treścią symboliczną. Ta sama zasada u podstaw różnicowania: swój (normalny, zwyczajny) - obcy (zły, ludożerca, czarownik).
Logika klasyfikacji totemicznych każe łączyć w jedną fratrie klany, które mają coś wspólnego ze zwierzęciem totemicznym fratrii, natomiast rzeczy przeciwstawne przydziela się przeciwstawnym fratriom. Totemy fratrii są zwierzętami uznanymi najczęściej za przeciwstawne.
K o m p l e m e n t a r n o ś ć przeciwstawnych połów - fratrie tworzą pewien system wartości uzupełniających się, w którym działają zarówno siły odśrodkowe (antagonizm fratrii) jak i przyciągające (zasada wzajemności).
Organizacja totemiczna /R. Caillois/ - system praw i obowiązków, gdzie każdy zakaz odnoszący się do członków klanu odpowiada dopełniającej go powinności wobec członków przeciwstawnego klanu i znajduje swoje uzasadnienie.
Każda fratria działa więc na rzecz drugiej.
Własnych kobiet nie wolno zaślubiać, bo przeznaczone są mężczyznom przeciwnej fratrii (egzogamia). Wszystko co należ do jednej fratrii jest święte i nienaruszalne dla jej członków, a świeckie i dozwolone dla członków drugiej fratrii.
System świadczeń całościowych - wzajemna zależność, ważnym elementem podział żywności.
System totemiczny jest wielostronną organizacją gospodarczą, w której każdy klan regeneruje swój gatunek zwierząt w ceremoniach inticziuma po to, by mogli go spożywać inni. Każda fratria jest więc zainteresowana tym, by jej partnerzy przestrzegali obrzędów i zakazów. To przedstawiciele pierwszej fratrii każą członków drugiej jeśli tamci złamią zakazy.
Egzogamia jest powinnością.
Caillois: naruszenie egzogamii jest mistycznym odpowiednikiem homoseksualizmu.
Levi-Strauss: rodzeństwo i kuzyni równolegli są w jednym klanie, kuzyni przeciwlegli zaś w drugim, co wyjaśnia powszechną zasadę poślubiania kuzyna przeciwległego.
Endogamia dopuszczalna w dużej grupie osób (ok. 400 osób).
Zamach na mistyczną jedność klanu poprzez:
Naruszenie tabu spożywania swojego totemu (uważane za kanibalizm, powoduje śmierć z wyczerpania)
Ożenek we własnej grupie
Zabicie członka własnego klanu (jest częściowym samobójstwem, uszczupleniem własnych sił; aby uniknąć uszczuplenia własnych sił poprzez czyn bezbożny, klan wymusza na pogwałcicielu praw samobójstwo).
Vendetta - krwawa zemsta, jest to sprawa konfliktu pomiędzy rodami, a nie między zabójcą i ofiarami. Jeśli którykolwiek z członków klanu/rodu zabił kogoś z innego rodu, wówczas moc klanu ofiary zostawała uszczuplona o jedną osobę i prawo komplementarności wymagało, żeby zmniejszyć o jedną osobę moc klanu zabójcy, niezależni od tego czy osoba ta była zamieszana w zabójstwo.
Związki człowiek - zwierzę w totemizmie
Afektywistyczno - mistyczne - proponuje uznać cechy zwierząt za znaczące dla konstrukcji idei sacrum (?);
Strukturalne ;
Koncepcja Levi-Straussa: stosunki te bazują na podstawowej opozycji, idealizowanego przeciwieństwa między naturą i kulturą:
natura |
klasa (gatunek) |
klasa (gatunek) |
jednostka |
jednostka |
kultura |
grupa |
osoba |
grupa |
osoba |
Dwa pierwsze układy uznawane są przez naukowców za totemizm, pierwszy z nich przeważa w Australii, drugi w Ameryce Północnej.
Van der Leeuw uważa, że zwierzęta należą do świata ludzkiego, są jak ludzie, mogą się z nimi krzyżować. Totemizm jest dla niego pogrążeniem się w mocy zwierzęcia. Istotą totemizmu jest pogrążenie się w istocie mocy potężniejszej od człowieka, ale mimo to takiej, którą ma on sobie podporządkować.
Ujęcie to pozostawia nierozstrzygnięty problem różnicy między totemizmem a zoolatrią. Zoolatria - kult zwierzęcia jako gatunku bądź pojedynczego osobnika. W totemizmie człowiek i zwierzę są traktowane jako istoty równorzędne, choć obdarzone mocą równą przodkom. Zwierzę jest ojcem a nie bogiem.
Nagualizm - totemizm indywidualny, oparty na związkach pomiędzy jednostką, członkiem plemienia a jednostką, określonym zwierzęciem o cechach indywidualnych. Odgrywa ważną rolę w szamanizmie; zakłada istnienie indywidualnych duchów opiekuńczych przybierających postać zwierzęcą.
Najpowszechniejsze wierzenie totemiczne głosi, że między zwierzęciem w jego gatunkowej formie a człowiekiem istnieje więź mistyczna, że w istocie są oni tym samym.
Stanner: totemizm australijski: „jedno ciało - jeden duch - jeden kraj - jeden Sen”
Zwierzę totemiczne to ciało klanu, to samo co wszyscy członkowie grupy, co za tym idzie, zjedzenie zwierzęcia totemicznego równa się kanibalizmowi, a zabicie totemu równoważne jest zabójstwu jednego z członków społeczności.
Zwierzęta totemiczne pełnią rolę duchów opiekuńczych.
Każdy członek klanu jest zarazem zwierzęciem totemicznym, stąd jego potencjalna sakralność. Pierwsi ludzie, założyciele klanów potrafili przeistaczać się w totemy, mieli też prawo do spożywania totemów. W każdym człowieku współistnieje więc człowiek i zwierzę. Dlatego w momencie rytuałów totemicznych tubylcy starają się maksymalnie upodobnić do swych totemów; w ten sposób ludzie posiadają władzę nad totemami. Przedmioty totemiczne symbolizują i reprezentują cały gatunek, stanowiąc zarazem najdoskonalszy sposób połączenia człowieka z totemem.
Mity i obrzędy totemiczne; rozmnożenie totemu i Uczta Totemiczna
Podstawą mitów totemicznych są wyobrażenia o związku między określoną grupą ludzi i totemem.
Wspólnym tematem mitów totemicznych jest symboliczny model pochodzenia tej czy innej grupy ludzkiej lub takiego czy innego elementu kultury.
Mity totemiczne są opowieściami o przodkach totemicznych; są to postacie o charakterze i postaci zarówno zwierzęcych jak i ludzkich.
Przebieg mitu związany jest ze ściśle określonymi miejscami pełnymi skojarzeń mitycznych.
Są ściśle związane z obrzędami, odprawiający je starają się upodobnić w jakiś sposób do bohaterów mitu; mity stanowią świętość plemienną czy rodową na równi z czuringami.
Osoby, które nie muszą przestrzegać tabu to starcy i ludzie, którzy osiągnęli wysoką godność religijną.
A. P. Elkin - dwie podstawowe formy totemizmu:
Totemizm społeczny - zwierzę stanowi ciało grupy, jest z nim substancjalnie tożsame i dlatego nie wolno go jeść. Zjedzenie = kanibalizm.
Totemizm rytualny - jedzenie zwierzęcia totemicznego jest dozwolone, a czasami nawet wskazane.
Wg Levi-Straussa zakaz spożywania czy zabijania niektórych gatunków jest jedynie jednym z wielu środków potwierdzenia, że są one znaczące, a więc nie natury sakralnej, opartej na lęku i szacunku.
W odróżnieniu od „kultu negatywnego” czyli zakazów, w obrębie totemizmu istnieje niewiele rytuałów pozytywnych:
Inticziuma „rozmnożenie totemów”, 4 etapy wg Durkheima:
Przygotowawcze obrzędy wprowadzające - uczestnicy muszą przybrać wygląd zwierząt totemicznych, uderzając się świętymi kryształami kwarcu napełniają się ładunkiem sakralnym.
Dramat mityczny, którego punktem kulminacyjnym jest ofiara.
Uczta Totemiczna - złożone w ofierze pierwsze zwierzę totemiczne zostaje zjedzone przez uczestników ceremonii. Często obrzęd poprzedza quasi-post trwający ponad 2 miesiące. Po żałobie spowodowanej zabiciem zwierzęcia następuje święta; po smutku radość z bezkarnego czynienia tego, co normalnie jest zakazane. Celem uczt ofiarnych jest odnowienie jedności ciała wszystkich członków klanu - ludzi i zwierząt - aby znów poczuć więzy pokrewieństwa. Jest to najlepszy czas na zawieranie małżeństw, a uczty odbywają się gdy siła rozrodcza zwierząt totemicznych jest największa.
Obrzędy końcowe - desakralizacji - pozwalają oficjantom ponownie i bezkarnie mieszać się z tłumem. Są odwróceniem obrzędów początkowych.
Z totemizmem łączą się również trwałe elementy otoczenia przyrodniczego oraz symbole i materialne wytwory:
Ayers Rock - zgodnie z wierzeniami stanowi centrum ku któremu ściągali przodkowie totemiczni, by walczyć ze sobą, ginąć i znikać.
Słupy totemiczne - obrazowe przedstawienia mitów dotyczących przodków klanowych właściciela domu, przed którym stoją. Ich zadaniem jest przede wszystkim wywieranie wrażenia na sąsiadach. Z okazji śmierci osoby o wysokiej randze jego następca musił wznieść słup ku jego czci przedstawiający przodków zmarłego. Słupy frontowe wyobrażały godła żyjących; słupy wewnętrzne podtrzymywały belki stropowe symbolizując axis mundi.
„złuda totemizmu”
3 podstawowe elementy totemizmu wg Riversa:
Element społeczny - związek gatunku zwierzęcego, roślinnego, etc. z określoną grupą wspólnotową, z reguły klanem;
Element psychologiczny - wiara w stosunek pokrewieństwa pomiędzy członkami grupy a zwierzęciem/rośliną wyrażająca się często w przekonaniu, że grupa jest przezeń zrodzona.
Element rytualny - szacunek okazywany zwierzęciu, roślinie, wyrażający się zwykle w zakazie spożywania zwierzęcia/roślin albo używania z wyjątkiem zastrzeżonych przypadków.
Wyróżniki totemizmu:
Egzogamia klanowa
Totemiczne nazwy, zwłaszcza zwierzęce lub roślinne, klanu
Wyobrażenie o pokrewieństwie członków klanu
Wyobrażenie o pochodzeniu od totemu
Tabu totemiczne
Goldenweiser przeprowadził analizę wyróżników; wyniki: niektóre z tych elementów zupełnie nie występują u poszczególnych ludów albo odgrywają podrzędną rolę, podczas gdy u innych ludów stanowią istotę totemizmu. A więc totemizm nie jest sztywnym, ustalonym zbiorem własności, jest pewną „złudą etnologów”, pułapką, w którą dali się złapać zwiedzeni egzotycznością obrzędów i wierzeń.
Levi-Strauss - totemizm nie jest czymś jednorodnym, zjawiskiem sui generis, lecz poszczególnym przypadkiem mieszczącym się w ogólnych ramach stosunków natura - kultura. Gatunki naturalne wybierane są nie dlatego, że „nadają się do jedzenia”, lecz dlatego, że „nadają się do myślenia”. Totemizm jest więc nie tylko formą ochrony przyrody przez nadanie jej sakralnego wymiaru, ale także przede wszystkim metodą myślenia i sposobem porządkowania zjawisk zewnętrznego świata. Pierwotny totemizm należ traktować jako wyraz obecnej we wszystkich kulturach tendencji klasyfikacyjnych.