Sławomir Baranowski
IV rok, Politologia zaoczna Gdańsk
Specjalizacja: Międzynarodowe stosunki polityczne
Przedmiot: Teoria stosunków międzynarodowych
Odwilż i kryzys w stosunkach polsko - radzieckich (lipiec 1941 - marzec 1943)
I. Układ Sikorski - Majski.
Na początku lipca 1941 roku Anglicy (Cripps i Eden) ułatwili nawiązanie kontaktu między rządem gen. Sikorskiego i przedstawicielami ZSRR. Ambasador radziecki w Londynie Iwan Majski przekazał, że jego rząd pragnie odbudowy państwa polskiego, przy czym granica wschodnia Polski winna być oparta na kryterium etnicznym, oraz że jest gotów ułatwić powstanie w Moskwie „Komitetu Narodowego” którego celem byłoby stworzenie armii polskiej w ZSRR do walki z Niemcami, a także zawrzeć z rządem Sikorskiego układ sojuszniczy. Majski próbował zatem rokować z pozycji siły, w chwili gdy Armia Czerwona cofała się w rozsypce przed Niemcami.
Podczas pierwszego spotkania z Majskim, polski premier zażądał unieważnienia przez ZSRR traktatów rozbiorowych z Niemcami z 1939 roku, otwarcia w Moskwie ambasady RP i utworzenia organizacji opiekujących się ludnością polską w ZSRR, a także uwolnienia wszystkich Polaków pozbawionych wolności i stworzenia polskiej armii podległej władzom RP w Londynie. Premier RP początkowo żądał potwierdzenia zasad pokoju ryskiego, jednak wobec oporu Kremla i nacisków brytyjskich zgodził się na formułę unieważnienia traktatów rozbiorowych. Uważał, że konsekwencją ich wypowiedzenia musi być dla ZSRR powrót do granic ryskich. Tymczasem dla Kremla związek między anulowaniem traktatów i powrotem do granic z 1921 roku nie był oczywisty.
Przeciw kompromisowej formule protestowali prezydent Raczkiewicz i minister spraw zagranicznych Zaleski (przesłał Edenowi notę formułującą warunki porozumienia z ZSRR, której przewodnim motywem było podważenie legalności i trwałości zachodnich granic Związku Radzieckiego i oderwania od niego republik bałtyckich, północnej Bukowiny i Besarabii) którzy uważali, że jest to wstęp do rezygnacji z ziem wschodnich Polski.
Od 12 lipca 1941 roku bezpośredniego kontaktu polsko - radzieckiego nie było. Rozmowy z Majskim prowadził Eden, którzy rzetelnie informował Sikorskiego o stanowisku i warunkach strony sowieckiej, której przekazywał postulaty i „poprawki” uzupełniające Sikorskiego, niektóre z nich nawet popierając. Lojalność tą jednak i ograniczone poparcie łączył z coraz wyraźniejszym przychylaniem się na stronę sowiecką.
Tymczasem opozycja w osobach Zaleskiego, Sosnkowskiego i Raczkiewicza nie dawała za wygraną mimo, że Eden powiedział wprost Zaleskiemu: „Czy pan chce czy nie, układ będzie podpisany”. W wyniku tego kryzysu Zaleski, Sosnkowski i Seyda podali się do dymisji (nie przybyli na zorganizowaną kolację z Edenem w hotelu „Savoy”, gdzie powzięte miały być ostateczne decyzje, przysyłając czekającemu na nich Sikorskiemu listy ze swoimi dymisjami). Sikorski zignorował dymisję ministrów i postanowił doprowadzić do podpisania układu. Raczkiewicz jednak nie był przejednany i zagroził, że jeżeli układ nie będzie aprobowany przez Radę Ministrów jednomyślnie to odmówi jego ratyfikacji. W tych warunkach Sikorski postanowił przejść do porządku dziennego nad opozycją Raczkiewicza i przy udziale członków brytyjskiego gabinetu wojennego z Churchill'em na czele 30 lipca 1941 roku podpisał w Londynie układ polsko - radziecki.
Kreml uznał w nim, że traktaty radziecko - niemieckie z 1939 roku dotyczące rozbioru Polski straciły moc, rząd Polski stwierdził natomiast, że nie jest związany żadnym układem przeciwko ZSRR. Zapowiedziano przywrócenie stosunków dyplomatycznych i udzielenie sobie wzajemnej pomocy w walce z Niemcami. Rząd radziecki zgodził się na utworzenie w ZSRR armii polskiej pod dowództwem mianowanym przez rząd RP. W dodatkowym protokole stwierdzono, że rząd radziecki udzieli amnestii wszystkim obywatelom Polski, których pozbawiono wolności na terytorium ZSRR.
Do rządu Sikorskiego wszedł Stanisław Mikołajczyk z SL jako wicepremier i minister spraw wewnętrznych, a kierownikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych został Edward Raczyński.
II. Powstanie Armii Polskiej w ZSRR.
Bezpośrednio po zawarciu układu polsko - radzieckiego, obie strony przystąpiły do wprowadzenia w życie jego postanowień, koncentrując się głównie na sprawie utworzenia Armii Polskiej w ZSRR. Szczegółowe porozumienie techniczne miała przygotować w Moskwie polska misja wojskowa z gen. Szyszko - Bohuszem na czele.
14 sierpnia 1941 roku podpisana została polsko - radziecka konwencja wojskowa w sprawie organizacji, wyposażenia i operacyjnego wykorzystania polskich żołnierzy. Armia ta miała stanowić część Polskich Sił Zbrojnych podległą pod względem operacyjnym Naczelnemu Dowództwu ZSRR, natomiast organizacyjnie i personalnie polskiemu naczelnemu wodzowi. Władze radzieckie nie zgodziły się na dodatkowy protokół umowy, który jednoznacznie stwierdzałby użycie Armii Polskiej jako całości pod polskim dowództwem i oddania jej specjalnego odcinka na froncie wschodnim (chodziło tu nie tylko
o względy operacyjne i prestiż Polski ale także o znaczenie propagandowe, które byłoby znacznie mniejsze w przypadku rozdrobnienia armii na poszczególne oddziały w różnych odcinkach frontu). Delegacji polskiej oświadczono jedynie, że armia będzie działać na froncie w związkach nie mniejszych od dywizji i w zależności od operacyjnych planów naczelnego dowództwa sowieckiego.
Uzbrojenie, umundurowania i wyposażenie miało być dostarczone przez ZSRR z jego własnych zasobów lub przez rząd RP z dostaw w ramach amerykańskiej pomocy „lend-lease”. Rząd radziecki wobec braku możliwości wyposażenia własnej armii, zwlekał z wyposażeniem polskich oddziałów w broń i żywność. Sikorski czynił więc starania aby uzyskać te dostawy z Wielkiej Brytanii i USA, ale alianci nie dopuścili przedstawicieli Polski do moskiewskiej konferencji na temat współpracy gospodarczej koalicji anty hitlerowskiej podczas której ustalono, że całą pomoc przekażą alianci zachodni rządowi ZSRR a ten z kolei wydzieli odpowiednią część Polakom. Odrzucono więc propozycję Sikorskiego i Roosevelta niezależnego zaopatrywania Armii Polskiej w ZSRR. Mołotow stał jednocześnie na stanowisku, że rząd radziecki może uzbroić jedynie jedną dywizję Andersa. Taka sytuacja w dziedzinie zaopatrzenia miała być później przyczyną daleko idących konsekwencji dla losów formowania wojska (ewakuacja z ZSRR z 1942r). Sikorski w tej sprawie zwracał się do Churchill'a i w końcu października uzyskał przyrzeczenie pomocy w uzbrojeniu i żywności, pod warunkiem że formujące się w Rosji oddziały dla ułatwienia dostaw przesunięte zostaną na obszary położone bliżej granicy z Persją lub Indiami.
Naczelnym dowódcą WP w ZSRR mianowany został przez Sikorskiego (niechętnie) gen. Władysław Anders. Początkowo Sikorski kierując się przyjaźnią polityczną zamierzał powierzyć to stanowisko 70-cio letniemu gen. St. Hallerowi, o wyborze Andersa zadecydował jednak brak wiadomości o losach Hallera i konieczność szybkiej decyzji. Ambasadorem RP w Moskwie został prof. Stanisław Kot (dotychczasowy minister ds. krajowych),
Równocześnie z przygotowaniami na szczeblu wojskowym ogłoszony został 12 sierpnia dekret Prezydium Rady Narodowej ZSRR o amnestii dla obywateli polskich, pozbawionych wolności na terenie ZSRR. Na wiadomość o amnestii dziesiątki tysięcy Polaków ruszyły z więzień, łagrów i miejsc zsyłki w poszukiwaniu placówek polskich, które kierowały ich do miejsc koncentracji.
Początkowo ustalono, że w 1941 roku utworzone zostaną dwie duże dywizje polskie i pułk zapasowy w sile 30 tys. żołnierzy. Na siedzibę sztabu wytypowano Buzułuk koło Kujbyszewa, a rejonami tworzenia dwóch dywizji było Tatiszczewo koło Saratowa i Tockoje koło Buzułuku. Instytucje polskie niepokoił fakt, że nie zgłaszali się do nich oficerowie więzieni w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie.
W tym okresie nie dopuszczano myśli, że zostali oni wymordowani i sądzono raczej, że przerzuceni są gdzieś na daleką północ - z czasem jednak zgłoszą się. Próbowano więc przez nieustanny nacisk na władze sowieckie przyśpieszyć ich zwolnienie lecz odpowiedzi były ogólnikowe i wymijające.
W listopadzie Ambasada RP zaprotestowała przeciw wcielaniu do Armii Czerwonej obywateli Rzeczypospolitej narodowości innej niż polska. Uzyskano wyjaśnienie Kremla, że wszyscy mieszkańcy „zachodniej Ukrainy i Białorusi” uzyskali obywatelstwo ZSRR na mocy dekretu RN ZSRR z września 1939 roku oraz, że rząd radziecki uczynił wyjątek od tej zasady tylko dla osób narodowości polskiej. Oznaczało to, że ZSRR uznawał fakty dokonane na Kresach za nieodwracalne.
III. Wizyta Sikorskiego w Moskwie.
Sikorski przebywał w Moskwie w okresie : 30 listopada - 4 grudnia 1941 roku, podczas którego dwukrotnie spotkał się na Kremlu ze Stalinem. Zasadnicza rozmowa odbyła się 3 grudnia 1941 roku przy udziale Andersa, Kota i Mołotowa. W trakcie rozmowy Sikorski upomniał się o Polaków nadal przetrzymywanych w więzieniach i łagrach oraz zaprotestował przeciw utrudnieniom czynionym Polakom w dotarciu do rejonów koncentracji. Podkreślił, że poszukiwania tysięcy oficerów polskich, których listy są w posiadaniu rządu RP nie dały rezultatu, a nikt z zaginionych nie powrócił.
Sikorski i Anders wskazali, że warunki formowania Wojska Polskiego nie tylko uniemożliwiają szkolenie żołnierzy, ale przy braku żywności, lekarstw, odzieży a nawet mydła, zagrażają ich życiu. Stwierdzili, że w tej sytuacji należy pomyśleć o ewakuacji armii z ZSRR. Stalin poddał w wątpliwość chęć Polaków do walki, w końcu jednak obiecał poprawę zaopatrzenia.
Uzgodniono, że Armia Polska liczyć będzie 96 tys. żołnierzy i 30 tys. osób w formacjach pomocniczych (5 do 7 dywizji). Strona radziecka obiecała pożyczkę na potrzeby wojska i ludności cywilnej, a także zgodziła się na otwarcie nowych placówek ambasady polskiej dla opieki nad ludnością cywilną. Do dalszych punktów porozumienia należała zgoda władz radzieckich na ewakuację z ZSRR 25 tys. żołnierzy w celu uzupełnienia szeregów Wojska Polskiego w Wielkiej Brytanii i na Bliskim Wschodzie. Wyrażono także zgodę, aby dowództwo polskie określiło najbardziej korzystne klimatycznie rejony ZSRR dla dalszego formowania armii polskiej.
Rezultaty rozmów skłoniły Sikorskiego do wycofania się z dotychczasowego stanowiska oraz podjęcia decyzji o pozostawieniu armii w ZSRR aby walczyła na froncie wschodnim. Następnego dnia Sikorski nawiązał do sprawy obywatelstwa i oświadczył, że stanowisko Kremla oznacza stwarzanie faktów dokonanych w sprawie granic. Anders dodał, że głosowanie w 1939 roku na które powołał się Stalin nie było dobrowolne („wybory” z 22.10.1939 roku i włączenie „Zachodniej Ukrainy i Białorusi do ZSRR). Stalin uchylił się od rozmowy w sprawie granic zaznaczając ogólnikowo, że Polska powinna wyjść z wojny wielka i silna z granica zachodnią na Odrze i Nysie.
4 grudnia 1941 roku podpisano deklarację, w której stwierdzono, że Polska i ZSRR będą wraz z aliantami zachodnimi prowadzić wojnę z Niemcami do ostatecznego zwycięstwa, a po jej zakończeniu zapewnią trwały i sprawiedliwy spokój. Stalin i Sikorski oczywiście odmiennie rozumieli treść deklaracji.
W liście do Churchilla z 17 grudnia 1941 roku Sikorski usprawiedliwiając swoją decyzję
o pozostawieniu armii w ZSRR pisał, że w przypadku ewakuacji nie byłby w stanie wcielić do szeregów więcej Polaków, jak również nie uzyskałby żadnych korzyści dla polskiej ludności cywilnej przebywającej w Rosji. Jednocześnie wezwał rząd
brytyjski do udzielenia stronie polskiej wydajniejszej niż dotąd pomocy na potrzeby wojska w ZSRR. Brytyjczycy jednak widząc, że Sikorski zmienił swoje stanowisko w sprawie ewakuacji, uznali że najlepszą taktyką będzie granie na zwłokę, dopóki znowu nie stanie się aktualna sprawa wyprowadzenia wojska z Persji.
IV. Walka dyplomacji polskiej o niedopuszczenie do uznania przez Wielką Brytanię, wiosną 1942 roku granic z ZSRR z 1941 roku.
W połowie grudnia 1941 roku przybył do Moskwy minister Eden, aby zorientować się w radzieckich planach na temat powojennego układu stosunków międzynarodowych, a także rozważyć środki prowadzące do wzmocnienia sojuszy brytyjsko - radzieckiego.
W dokonanej wymianie tekstów projektowanego układu na pierwszy plan wybijało się dążenie do współpracy w rozstrzyganiu spraw powojennych. Szef rządu radzieckiego uzależniał jednak podpisanie traktatu od uznania zachodnich granic ZSRR przez Wielką Brytanię, zgodnie ze stanem istniejącym w dniu 22 czerwca 1941 roku (przyznanie Rosji krajów bałtyckich, Besarabii, Bukowiny i wschodnich terenów Polski). Eden nie posiadając odpowiednich instrukcji, nie mógł podejmować wiążących decyzji, wrócił więc do Londynu. Po powrocie Edena poinformowano ministra Raczyńskiego o stanowisku Stalina na kwestię granic powojennych (w kwestii polskiej sprowadzało do granicy opartej na linii Curzona z pewnymi modyfikacjami na korzyść Polski) zaznaczając, że Eden uchylił się od dyskusji w sprawach granicznych.
Gdy w marcu 1942 roku Eden zawiadomił Sikorskiego, że rząd radziecki chce aby wynikiem rokowań radziecko - brytyjskich miałby być układ przyznający Rosji kraje bałtyckie, Besarabię i Bukowinę, zmusiło to polskiego premiera do energicznego wystąpienia. W rozmowach z Churchill'em oraz Eden'em powtarzał on że rząd polski nie może dyskutować w sprawie granic bez podważania własnej legalności, ostrzegał przed imperializmem sowieckim i niebezpieczeństwem skomunizowania Europy.
Wobec nikłej nadziei na powstrzymanie Anglików w ich ustępstwach wobec Stalina, Sikorski uznał potrzebę szukania oparcia u Roosevelt'a i 21 marca 1942 roku udał się do Stanów Zjednoczonych. Prezydent USA stał na stanowisku nie zaciągania żadnych zobowiązań tajnych w czasie trwania wojny, a układ stosunków pomiędzy państwami zwłaszcza zaś kwestie granic powinny oczekiwać zakończenia wojny. Rząd USA zakładał, że postulaty wysunięte przez Stalina są wynikiem słabości ZSRR, który dąży do uzyskania wiążących gwarancji dla swych granic, w obawie że pod koniec wojny nie będzie miał wystarczającej siły aby przywrócić granice kwestionowane obecnie przez mocarstwa zachodnie. Roosevelt w obawie przed wyeliminowaniem USA z decyzji w sprawie granic państw europejskich, obiecał Sikorskiemu powstrzymać zapędy Churchill'a.
Po powrocie z Ameryki Sikorski wzmocnił swój sprzeciw wobec angielskich zamierzeń, doprowadzając kilkakrotnie do ostrzejszych starć z Churchill'em i Eden'em. 14 kwietnia złożył obszerne memorandum, w którym przypominał rządowi brytyjskiemu ciążące na nim zobowiązania względem interesów polskich na Litwie, a niemal dramatyczny przebieg miała narada u Churchill'a 26 kwietnia. Premier brytyjski zapowiadał tu zdecydowanie, że „pomimo sprzeciwów napotykanych w Wielkiej Brytanii, pomimo ostrzeżeń rządu Stanów Zjednoczonych - traktat polityczny z Rosją będzie zawarty”. Argumenty Sikorskiego nie zdały się na nic (mówił o reakcjach w krajach Europy - w Polsce i Francji, powoływał się na ofiary jaki składa naród polski w walce z Niemcami, mówił też o polskich doświadczeniach z sowieckim partnerem, określając ZSRR jako „partnera niesolidnego”).
Jednak w tej walce strona polska miała potężnego sojusznika -Stany Zjednoczone, których podsekretarz stanu Sumner Welles stwierdził, że kontynuowanie przez Wielka Brytanię dotychczasowej polityki w tej sprawie stwarza groźbę poważnego kryzysu w stosunkach brytyjsko - amerykańskich, jak również niekorzystnie odbije się na amerykańskiej opinii publicznej.
W wyniku krytyki amerykańskiej i polskiej oraz wobec faktu obietnicy złożonej przez Roosevelt'a Stalinowi otwarcia II frontu, rząd brytyjski zmienił swoje stanowisko w sprawie układu z ZSRR. W traktacie pominięte miały być tajne klauzule w sprawie granic (aprobata tej zmiany przez przebywającego w Londynie Mołotowa). Ale Brytyjczycy zmuszeni zostali do zrewidowania dotychczasowego mało precyzyjnego stanowiska w sprawie II frontu.
W efekcie 26 maja 1942 roku podpisany został układ brytyjsko - radziecki, który nie zawierał żadnej wzmianki o powojennych granicach w Europie. Sikorski triumfował, widząc że w tym przypadku jego wielomiesięczne zabiegi nie były daremne.
V. Pierwsza i druga ewakuacja Armii Polskiej z ZSRR.
W lutym 1942 roku armia polska w ZSRR liczyła 75 tys. osób. Była to nadal kropla w morzu możliwości ludzkich i potrzeb ratowania Polaków w ZSRR. W marcu 1942 roku szef zaopatrzenia Armii Czerwonej zawiadomił Andersa, iż zmniejsza liczbę racji żywnościowych dla wojska polskiego z 70 tys. do 26 tysięcy. Oznaczało to głód dla żołnierzy, a śmierć głodową dla ludności cywilnej. Po dłuższych interwencjach Andersowi udało się uzyskać podniesienie liczby racji dla armii polskiej do 44 tys.
Wiosną 1942 roku Stalin zgodził się też na ewakuację około 30 tys. wojska do Iranu. Wydawało się, że osiągnięto kompromis. Anders uzyskał dodatkowo zgodę na wywiezienie 12 tys. starców, kobiet i dzieci dla których wyjazd był ocaleniem przed śmiercią głodową.
Rząd RP nie zdawał sobie sprawy, że ustalenia Stalina i Andersa zostaną zinterpretowane przez Kreml jako zakończenie akcji werbunkowej dla wojska polskiego. Wbrew wyraźnemu oświadczeniu Stalina wobec Andersa, dowództwo radzieckie stwierdziło, iż 4 kwietnia nastąpi likwidacja sieci polskich oficerów łącznikowych i rekrutacyjnych. Mołotow zaprzeczył, by Stalin obiecywał dalszy ciąg poboru.
W lecie 1942 roku zamknięto polskie delegatury, a nawet aresztowano część delegatów. Ambasador Kot opuścił Związek Radziecki, a sytuacja ludności polskiej w ZSRR gwałtownie się pogorszyła. W dowództwie polskim dojrzewała decyzja o ewakuacji reszty wojska do Iranu i ratowania tej części ludności cywilnej, która mogła wyjechać z żołnierzami.
26 maja 1942 roku w Londynie zawarto radziecko - brytyjski układ o współpracy w wojnie z Niemcami oraz na okres 20 lat po wojnie. Podczas rozmów z Mołotowem Churchill zaproponował przeniesienie oddziałów polskich z ZSRR na Bliski Wschód w celu wsparcia sił brytyjskich w Egipcie. Rząd radziecki wyraził na to zgodę.
Sikorski obstawał za pozostawieniem wojska w ZSRR ze względu na dobro stosunków polsko - radzieckich, lecz musiał się liczyć z presją angielską oraz groźbą utraty armii polskiej. Ostatecznie zgodził się na ewakuację reszty wojska z ZSRR.
Ewakuacją w sierpniu 1942 roku objęto 40 tys. żołnierzy i oficerów, 4,5 tys. junaków oraz kobiet ze służb pomocniczych oraz 25,5 tys. ludności cywilnej. Władze ZSRR utrudniały ewakuację osób narodowości nie polskiej, szczególnie Żydów, tłumacząc im jednocześnie, że Polacy nie zgadzają się na ich wyjazd. Odmówiła wyjazdu do Iranu grupa oficerów z ppłk. Berlingiem na czele, którą Stalin przygotował na wypadek wznowienia rekrutacji Polaków, ale już pod ścisłą kontrolą Kremla.
VI. Narastanie sporu polsko - radzieckiego w sprawie obywatelstwa.
Po wyprowadzeniu armii Andersa z ZSRR, stosunki polsko - radzieckie znalazły się w głębokim impasie. W nocy z 31 października 1942 roku Kreml oskarżył rząd RP o odmowę użycia PSZ w ZSRR przeciwko Niemcom i uchylanie się od wypełnienia przyjętych na siebie zobowiązań. Tymczasem pod koniec 1942 roku na froncie wschodnim nastąpił przełom i Armia Czerwona przeszła do kontrofensywy.
16 stycznia 1943 roku rząd radziecki zawiadomił ambasadę RP, że uznanie jako obywateli polskich osób narodowości polskiej zamieszkujących „zachodnie okręgi Ukraińskiej i Białoruskiej SRR” było wyjątkiem od rozporządzenia o obywatelstwie radzieckim, oraz że nie będą dłużej stosowane. W ten sposób Kreml ponownie narzucił obywatelstwo radzieckie wszystkim obywatelom RP, zamieszkującym wschodnie ziemie Polski.
Strona polska odpowiedziała notą, prosząc o ponowne zbadanie kwestii obywatelstwa, jednak ambasador ZSRR przy rządzie RP w Londynie odmówił dyskusji w tej sprawie. Zmiany stanowiska radzieckiego nie przyniosła także rozmowa ambasadora Romera ze Stalinem. Radzieckie oświadczenie w sprawie obywatelstwa zmieniło w dramatyczny sposób sytuację Polaków nadal pozosta-jących w ZSRR.
Literatura:
J.Buszko, „Historia Polski 1864 -1948” Warszawa 1984,
W.Pronobis, „Świat i Polska w XX wieku” wyd.5 Warszawa,
K.Kamińska, A.Gaca, Z.Naworski, „Historia powszechna Polski-Współczesność”, Toruń 1993.