OZNAKI ODWILŻY

I. Po śmierci Stalina.

1. Śmierć super - dyktatora.

a/ Stalin zmarł wieczorem, 5.03.1953 roku na Kremlu,

b/ w komunikacie jaki opublikował KC partii oraz rząd radziecki stwierdzono, że imię Stalina było „bezgranicznie drogie narodowi radzieckiemu i masom pracującym na całym świecie”

c/ PZPR na pogrzebie 9.03.53 roku reprezentował Bolesław Bierut. Uchwałą Rady Państwa z 7.03.53 roku Katowice przemianowano na Stalinograd a budowanemu Pałacowi Kultury nadano imię Stalina,

d/ śmierć Stalina postawiła na porządku dziennym sprawę sukcesji władzy w ZSRR. Do miana następców pretendowali : Gieorgij Malenkow, Ławrientij Berja, Wiaczesław Mołotow, teść Stalina - Lazar Kaganowicz, Nikołaj Bułganin i Nikita Chruszczow,

e/ Mołotow i Kaganowicz skłaniali się ku zachowaniu modelu stalinowskiego terroru permanentnego, Malenkow i Beria chcieli system nieco zmodernizować i zracjonalizować, natomiast Chruszczow reprezentował kierunek pośredni.

f/ pod koniec czerwca 1953 roku Malenkow, Mołotow i inni członkowie „wierchuszki” w dramatycznych okolicznościach wyeliminowali z gry Berię. Komunikat, że Berię pozbawiono funkcji za „zbrodniczą działalność antypaństwową” podano do wiadomości publicznej. Prawdopodobnie Berię stracono wcześniej.

g/ zmaganiom o władzę na Kremlu towarzyszyły zmiany w funkcjonowaniu partyjno - policyjnej machiny państwowej ZSRR. Ukazały się tendencje do opierania wzajemnych stosunków z „górą” i „dołem” na bardziej solidnych podstawach.

2. Na arenie międzynarodowej.

a/ trwające od jesieni 1952 roku rozmowy na temat wymiany jeńców wojennych w Korei, zakończyły się pod-pisaniem 27.07.1953 roku układu pokojowego i ustanowieniem linii demarkacyjnej rozdzielającej Koreę Ludowo - Demokratyczną od Republiki Koreańskiej,

b/ istotnym dla ZSRR był fakt, że USA mając możliwość zadania ostatecznego ciosu atakiem nuklearnym nie uczyniło tego co nie zmieniło istniejącej sytuacji sił, pomimo tego że ZSRR znalazł się na skraju zapaści ekonomicznej i gospodarczej.

3. W aparacie władzy PRL.

a/ pomimo wyraźnych dyrektyw, w aparacie państwowym PRL po śmierci Stalina nie zaszły żadne zmiany i na czele nadal pozostawał Bierut,

b/ terror jeszcze bardziej się powiększył, między innymi aresztowano gen. Rolę-Żymierskiego oraz sprefabry-kowano materiały na temat jego działalności na rzecz innych państw, stracono wielu oficerów WP,

c/ pierwsze drgnięcie nastąpiło dopiero 29-30.10.1953 roku na IX plenum KC PZPR, kiedy obok zapowiedzi zmiany kursu w polityce gospodarczej, dokonano pewnych posunięć w kierunku zaleceń radzieckich
a więc kolektywizacji władzy.

4. Atak na kościół.

a/ powtarzanie kłamliwych sloganów o „antypolskim obliczu Watykanu” i „wrogiej wobec Polski” działalności księży i biskupów,

b/ zamykanie kolejnych wydawnictw i gazet katolickich (Tygodnik Powszechny, Znak i Przegląd Powszechny),

c/ wobec coraz gwałtowniejszego łamania porozumienia z 1950 roku Episkopat wystosował do rządu memor-iał NON POSSIMUS, opisujący gwałty władz i naruszanie dwustronnego porozumienia.

5. PAX po stronie władz.

a/ na zjeździe zwolennicy PAX-u przyjęli drogę dekretu z 1953 roku co spotkało się z szeroką i ostrą reakcją biskupów polskich,

b/ przewodniczący PAX-u ks. Czuj wystosował otwarte oświadczenie , polemizujące z Episkopatem i zarzuca-jące mu sprzeciwianie się założeniom ustrojowym PRL,

c/ na wspólnym posiedzeniu Komisji Intelektualistów, Komisji „księży patriotów” ZBOWiD i PAX ustalono, że Episkopat będzie traktowany jako przeciwnik polityczny a nie przedstawiciel kościoła.

6. Aresztowanie prymasa Wyszyńskiego.

a/ pierwszym zwiastunem było aresztowanie i sfingowany proces ordynariusza kieleckiego bp Czesława Kacz-marka przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie, któremu postawiono wiele zarzutów anty-państwowych,

b/ proces wyglądał jak ultimatum wobec prymasa : albo się ugnie przed bezprawnym dekretem lutowym, lub będzie aresztowany. Mediacji w tej sprawie podjął się Piasecki uważając, że da się obronić diecezje kościelne przed mianowaniem przez władze wikariuszy kapitulnych z pośród „księży patriotów”,

c/ o aresztowaniu kardynała Wyszyńskiego zadecydowali przebywający w ZSRR Bierut i Mazur, wraz z kie-rowniczymi czynnikami radzieckimi. Akt dokonał się 26.09.1953 roku, a mimo brutalnego traktowania kard. Wyszyński zachował spokój i godność. Aresztowanego osadzono w więzieniu w klasztorze w Stoczku koło Lidzbarka Warmińskiego,

d/ natychmiast po aresztowaniu władze wysunęły kandydata bp Michała Klepacza na przewodniczącego konferencji Episkopatu, dając jednocześnie do zrozumienia, że jakikolwiek inny kandydat zostanie aresztowany,

e/ wbrew propagandzie, aresztowanie Wyszyńskiego przyniosło jemu i kościołowi niespotykane poparcie,
a władze najwyraźniej przekroczyły granicę poza którą opinia społeczna w Polsce nie zamierzała się cofnąć.

II. Industrializacja i kryzys rynkowy.

1. Nieudana Korekta planu sześcioletniego.

a/ hasła podniesienia wydajności rolnictwa przedstawił Bierut pod koniec 1953 roku, w obliczu narastają-cych trudności gospodarczych w postaci stagnacji rolnictwa, spadku spożycia wielu artykułów pierwszej potrzeby, napięć na rynku konsumpcyjnym, oraz dysproporcji w rozwoju gałęzi gospodarki,

b/ na II zjeździe PZPR 10-17.03.1954 roku dokonano kolejnej korekty planu i postanowiono :

• przyspieszyć rozwój rolnictwa przez „pomoc” dla gospodarstw uspołecznionych,

• zwiększyć import surowców dla przemysłu lekkiego,

• podnieść tempo wzrostu produkcji dla potrzeb konsumpcyjnych

c/ w 1955 roku zakończono realizację planu sześcioletniego. Okazał się on propagandowymi ramami doraź-nych zmian w polityce gospodarczej, które z roku na rok pogłębiały dysproporcje,

2. Przemysł.

a/ najwyższe tempo wskazywał przemysł maszynowy (wybudowano wiele fabryk, zwodowano pierwsze statki, rozpoczęto produkcję samochodów i motocykli),

b/ bardzo poważnie wzrosło hutnictwo, szybko rosła produkcja przemysły chemicznego, wzrosła produkcja energii elektrycznej,

c/ gorsza była sytuacja w górnictwie, gdzie brak nowych inwestycji uzupełniano eksploatacją siły roboczej,

d/ industrializację prowadzoną w przemyśle w ramach planu, cechowało zahamowanie wzrostu wydajności pracy, co wiązało się z polityką pełnego zatrudnienia i mobilizacją zawodową całego społeczeństwa,

e/ niebezpieczne dla dalszego rozwoju przemysłu stało się opieranie planowania na ilościowych wskaźnikach produkcji a nie na jakości i opłacalności.

3. Rolnictwo.

a/ plan sześcioletni zakończył się w rolnictwie kompletnym fiaskiem. Nie wykonano planowanych inwestycji,

b/ inwestycje w sektorze prywatnym były hamowane co było wynikiem stałej presji kolektywizacyjnej,

c/ w większości zbiorów nie wykonano planu, a zbiory ziemniaków wręcz spadły,

d/ stagnacja rolnictwa wynikała przede wszystkim z preferencji inwestycyjnych dla przemysłu i PGR-ów oraz z nieustannej presji na kolektywizację, która dawała fatalne rezultaty,

4. Transport.

a/ ponieważ nie małych inwestycji planu nie wykonano (nie wybudowano wielu dróg kołowych, a także nie wyprodukowano planowej ilości wagonów oraz w budownictwie wodnym),

b/ natomiast wysoko przekroczono plan w zakresie przewozów PKP i samochodowych,

5. Budownictwo i finanse.

a/ budownictwo mieszkaniowe pozostawało w tyle, natomiast wzrastały gmachy rządowe i administracyjne. W 1953 roku oddano Pałac Kultury i Nauki jako „dar” ZSRR,

b/ odbudowano do 1953 roku jedynie stare miasto w Warszawie natomiast przeważająca ilość miejskiej lud-ności nie posiadała własnych mieszkań,

c/ system finansowania został niesamowicie scentralizowany,

d/ obciążony inwestycjami budżet próbowano ratować emisją pieniądza, jednakże przyniosło to obniżenie stopy życiowej ludności oraz inflację,

e/ pod koniec planu obniżono niektóre ceny oraz nieznacznie odciążono inwestycje, jednak nie przyniosło to oczekiwanych rezultatów.

6. W handlu zagranicznym i na rynku wewnętrznym.

a/ trudności rynkowe zmusiły władze do zmniejszenia tempa wzrostu eksportu i podniesienia importu,

b/ drobną nadwyżkę eksportu nad importem utrzymywano z krajami zachodnimi, jednak nie równoważyła ona deficytu w handlu z krajami „demokracji ludowej”

c/ nadal utrzymywano ścisły monopol nad handlem zagranicznym, skomplikowany system przeliczeń zło-tych dewizowych na obiegowe, oraz utajnienie danych służące głównie ukryciu niekorzystnego dla PRL handlu z ZSRR,

d/ na rynku krajowym w rezultacie niektórych obniżek cen i podwyżek płac, płace realne pod koniec 1953 roku wzrosły o około 10%,

e/ jednak pomimo wzrostu płac nie można było za nie kupić więcej towarów czy usług bo ich nie było.

7. Sytuacja gospodarcza na początku 1956 roku.

a/ ogromne marnotrawienie środków spowodowane wyrugowanymi terminami planu,

b/ niegospodarność partyjnych biurokratów,

c/ pogłębienie dysproporcji pomiędzy podażą a popytem

III. Początki odwilży.

1. Sytuacja międzynarodowa.

a/ pomimo stałego nadrabiania dystansu, radziecki dochód narodowy sięgał w 1955 roku zaledwie36% dochodu USA. Gospodarka ZSRR nie wytrzymywała obciążenia zbrojeniowego i kierownictwo Kremla było zmuszone przeznaczyć część budżetu na rzecz ratowania spadającej stopy życiowej ludności.

b/ w obliczu „zimnej wojny” Stany Zjednoczone i Wielka Brytania stanęły na stanowisku, że nie będą stroną w porozumieniach uznających status quo w Europie środkowo - wschodniej,

c/ obydwa bloki strasząc się nawzajem, próbowały jednocześnie nawiązać dialog i doprowadzić do odprężenia co byłoby korzystne dla Związku radzieckiego,

d/ pojawiła się kwestia dotycząca Niemiec. Podczas powołanej na przełomie stycznia i lutego 1954 roku kon-ferencji, Związek Radziecki mocno akcentował niedopuszczenie Niemiec do udziału w jakimkolwiek sojuszu wojskowym,

e/ w październiku 1954 roku na sesji NATO w Paryżu, uzgodniono zakończenie okupowania Niemiec zachod-nich, przy jednoczesnym włączeniu Bundeswery do NATO,

f/ ZSRR pragnąc nakłonić Bundestag do odrzucenia ratyfikacji porozumienia, zgodził się na zawarcie traktatu pokojowego z Austrią. 15.05.1955 roku wycofano wojska radzieckie z Austrii, która odzyskała niepodległość na warunkach „wiecznej neutralności”,

g/ 07.05.1955 roku Rada Najwyższa ZSRR anulowała sojusze wojskowe z mocarstwami zachodnimi z okre-su wojny. 14.05.1955 roku podczas konferencji w Warszawie podpisano wielostronny pakt „o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy” zwanym Paktem Warszawskim.

2. Polaryzacja ruchu komunistycznego.

a/ po utworzeniu Układu Warszawskiego pojawił się problem Chin, które coraz bardziej wchodziły na arenę międzynarodową jako samodzielna partia komunistyczna,

b/ w październiku 1954 roku Moskwa podpisała z Chinami szereg dokumentów o „wzajemnej przyjaźni”, co było równoznaczne ze zrzeknięciem się monopolu władzy i racji w ruchu komunistycznym,

c/ dla zachowania stabilnego poziomu spójności ideologicznej, 02.06.1955 roku Kreml podpisał z opozycją jugosłowiańską układ, o normalizacji stosunków między krajami, co wzmocniło pozycję Tity wobec NATO,

3. Przemiany na Kremlu.

a/ przemianom w ruchu komunistycznym towarzyszyło ścieranie się różnych koncepcji, oraz walka o władzę,

b/ stopniowo na pierwszy plan wysuwał się Nikita Chruszczow miniowany we wrześniu 1953 roku I Sekre-tarzem KC PZPR, który opowiadał się za stopniową destalinizacją systemu,

c/ „liberałowie” z Georgijem Malenkowem na czele, pozwolili na razie ma prymat Chruszczowa. 08.02.1955 roku Malenkow został jednak odsunięty co w konsekwencji doprowadziło do osłabienia pozycji liberałów w ZSRR i państwach satelickich,

d/ o przywództwo z ZSRR zaczęły walczyć dwie grupy : antystalinowscy pragmatycy z Chruszczowem i Buł-ganinem na czele, oraz stalinowcy z Mołotowem, jednak przewaga pozostawała po stronie Chruszczowa,

e/ działania Chruszczowa w postaci nawiązania stosunków dyplomatycznych w RFN czy też oddanie Finlan-dii okupowanej bazy w Porkkala otworzyły nową atmosferę w stosunkach międzynarodowych i wybiły do reszty z impetu amerykańską politykę „wyzwalania”,

4. II Zjazd PZPR.

a/ pomimo zdecydowanego liberalizmu Chruszczowa w Polsce panowała duża ostrożność w przeprowadzaniu zmian, co wynikało z przywiązania do władzy partyjnej „wierchuszki”, opierającej się w zasadzie na neo - stalinowskiej grupie Mołotowa,

b/ 10-17.03.1954 roku odbył się II zjazd PZPR podczas którego kierownictwo starało się zagłuszyć fatalną sy-tuację gospodarczą i dojrzewające ożywienie społeczne,

c/ w wybranych na zjeździe władzach partii nie zaszły większe zmiany - Bierut I sekretarzem KC PZPR,

d/ oprócz decyzji gospodarczych oznaczających niekonsekwentną próbę złagodzenia fatalnej sytuacji rynko-wej, uchwalono także nowy status PZPR, który nie odbiegał jednak zbytnio od poprzednich założeń.

5. Dojrzewanie zmian w Polsce.

a/ rosnące poruszenie zarówno w społeczeństwie jak też w partii spowodowane było złą sytuacją ekonomicz-ną kraju, pewnym zachowaniem terroru oraz nadzieją na efekty zmian na Kremlu,

b/ pojawiły się wątpliwości polityczne, a wielu komunistów pochodzenia żydowskiego zaczęło przechodzić na stronę liberałów, dążąc system totalitarny coraz większą antypatią,

c/ kierownictwo PZPR zdecydowało się na osłabienie terroru, zrezygnowano z wykonania niektórych wyroków śmierci, wstrzymywano dalsze aresztowania,

d/ dopuszczenie przez władze do strajku robotników w fabryce Cegielskiego było oznaką odwilży, sprawą nie-dopuszczalną w okresie stalinowskim.

6. „Odkrycie” niepraworządności.

a/ we wrześniu 1954 roku do Polski zaczęły docierać za pośrednictwem radia Wolna Europa audycje Józefa Światły zbiegłego na zachód. Ujawnione w audycji fakty o przywilejach władz, zbrodniczych praktykach „bezpieki” czy walce komunistów z kościołem całkowicie podważyły wiarygodność propagandy o „ludowym” charakterze władzy w Polsce,

b/ rewelacje Światły miały poważne konsekwencje polityczne. „Wierchuszka” zetknęła się po raz pierwszy z gwałtownym naporem krytyki podległych działaczy niższych szczebli. Efektem był dekret z 07.12.1954 roku o rozwiązaniu Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego,

c/ 21-24.01.1955 roku zebrało się III Plenum KC podczas którego ostro zaatakowano działalność UB, wystą-piono też z krytyką „połowicznej realizacji zasady kolegialności i demokracji wewnątrzpartyjnej”.

7. Położenie kościoła i katolików.

a/ 17.12.1953 roku zmuszono Episkopat polski do złożenia ślubowania na wierność PRL a w ślad za tym po-dobne oświadczenia składać mieli wszyscy księża, opornych zaś odsuwano od pracy duszpasterskiej,

b/ komuniści zlikwidowali Wydział Teologiczny UW i UJ a na jego miejsce utworzono Akademię Teologii Ka-tolickiej. Próbowano też zmusić aresztowanego Wyszyńskiego do zrzeczenia się funkcji w zamian za lepsze warunki odosobnienia, nie odniosło to jednak żadnego skutku,

c/ dla PAX-u uwięzienie Wyszyńskiego oznaczało dalsze uzależnienie od władz. Cała sytuacja spowodowała też rozwój opozycji w stowarzyszeniu. W grudniu 1954 roku Piasecki opublikował książkę „zagadnienia istotne” kreśląc swoją wizję udziału katolików we władzy u boku komunistów, czego wynikiem było posta-wienie PAX-u pod groźbą ekskomuniki,

8. Sprzeczne tendencje polityczne.

a/ zahamowaniu uległy przygotowania procesów pokazowych a władze wykazywały rosnące niezdecydowanie w realizacji już zakończonych spraw,

b/ machina sądowych mordów działała coraz mniej sprawnie i chociaż wydawano jeszcze urągające wszelkim zasadom praworządności wyroki, pod koniec 1955 roku zaczęto jednak zwalniać niektóre osoby skazane uprzednio na długoletnie więzienie,

c/ 17.12.1955 roku rozwiązano ostatecznie organizację „Służba Polsce”, która nie mogła już utrzymać przy pomocy totalitarnych metod narastającej fali autentycznego ożywienia młodzieży,

d/ dużą rolę w skierowaniu na neutralny tor młodzieżowego fermentu odegrał V światowy Festiwal Młodzieży otwarty w dniu 31.07.1955 roku, który zakończył się wielkim sukcesem propagandowym „pokoju”,

e/ nowy kurs przyjęła polityka PRL wobec emigracji. Chociaż propaganda nienawiści do niepodległościowych polityków emigracyjnych dalej była kontynuowana, wezwano masy emigracyjne do powrotu do kraju i wspólnego budowania nowej Polski,

f/ również w kontaktach z kościołem zaczęto wykazywać więcej umiaru. Zezwolono na odwiedziny kard. Wyszyńskiego, a ogólne stosunki przestały się pogarszać.

9. Odwilż w kulturze.

a/ kultura stała się polem walki między oddolnymi tendencjami liberalnymi, popieranymi przez część cen-tralnego aparatu a partią „konserwatywną”,

b/ w marcu 1955 roku zaczęły funkcjonować kluby dyskusyjne Krzywego Koła, które stały się (dotąd zakaza-nym) forum wymiany myśli i kształtowania postaw prawdziwie obywatelskich i społecznych,

c/ publikowane książki zrywały kanony socrealizmu, coraz głębiej sięgając rzeczywistości społecznej PRL,

d/ coraz szerszą falą docierały do Polski filmy zachodnie, muzyka jazzowa, produkty stanowiące dotychcza-sowy owoc zakazany przez komunistów,

e/ środowiska intelektualne zaczęły odżywać po stalinowskiej nocy i odzyskiwać wiarę w możliwość swobody twórczej. Publikowano prozę Marka Hłaski -bohatera młodego pokolenia, otwarto wystawę plastyczną w Arsenale na której przedstawiono prace nawiązujące do współczesnych kierunków.

IV. Poza krajem.

1. Fiasko akcji zjednoczeniowej.

a/ rozmowy w Londynie na temat politycznego zjednoczenia emigracji polskiej trwały od 1953 roku, jednak sprawa ta była niesłychanie skomplikowana,

b/ obóz rządowy z prezydentem Zaleskim opierał swoje stanowisko na konstytucji kwietniowej i akcentował legalność władzy prezydenckiej, natomiast Rada Polityczna PPS oraz inne ugrupowania postulowały ustąpienie Zaleskiego i mianowanie przezeń gen. Kazimierza Sosnkowskiego jego następcą,

c/ porozumienie utrudniało też różny stosunek poszczególnych ugrupowań do Stanisława Mikołajczyka któremu zarzucano nie tylko akcję w latach 1945-47, ale także trzymanie się konstytucji marcowej oraz umowy jałtańskiej,

d/ w trakcie rozmów doszło do wstępnego porozumienia, jednak nie przystąpiła do niego PPS, żądając ustą-pienia Zaleskiego. Również część polityków Rady narodowej odmówiła porozumienia z Radą Polityczną,

e/ akt zjednoczeniowy ostatecznie podpisano 14.03.1954 roku, który zmienił nieco konstytucję kwietniową. Część uprawnień prezydenta miała przejść na Radę Jedności Narodowej mianowaną przez partie,

f/ akt zjednoczeniowy nie wszedł jednak w życie z powodu nie zastosowania się Zaleskiego do porozumienia (nie chciał on ustąpić ze stanowiska prezydenta do czasu zakończenia kadencji)

V. Wiosna oczekiwań.

1. XX Zjazd PZPR.

a/ zjazd odbył się 14-25.02.1956 roku w Moskwie, na którym Chruszczow stwierdził, że „socjalizm można osiągnąć także metodami parlamentarnymi a nie tylko przez rewolucję. Skrytykowano na nim także ogólnie „kult jednostki” jakim otaczał się Stalin,

b/ wstrząs wywołał jednak dopiero tajny referat Chruszczowa, który poddał druzgocącej ocenie Stalina oraz jego system,

c/ referat Chruszczowa był zwycięstwem linii umiarkowanych pragamatyków, którzy chcieli jednać sobie aparat partyjny rozszerzeniem poczucia bezpieczeństwa, a porażką neo-stalinowców Mołotowa,

d/ polityka Chruszczowa zwyciężyła. W czerwcu 1956 roku ustąpił tracący na znaczeniu Mołotow, zlikwido-wano tajne sądy kapturowe, oraz Kominform,

e/ liberalna polityka Chruszczowa wywołała ferment w państwach satelickich. Nasiliły się tendencje do cof-nięcia nieudolnej kolektywizacji wsi, decentralizacji zarządzania gospodarką, ograniczenia władzy bezpie-czeństwa i zasięgu cenzury, walce z biurokracją itd.

2. Śmierć Bieruta i VI Plenum KC PZPR.

a/ 12.03.1956 roku zmarł Bolesław Bierut. Jego pogrzeb w Warszawie odbył się w atmosferze pobudzonej rewelacjami z raportu Chruszczowa,

b/ w całym PZPR panował nastrój podejrzeń i źle skrywanej antyradzieckości (Bierut zmarł w Moskwie),

c/ zniszczone przez stalinizm środowisko nie marksistowskie z wolna odzyskiwało czucie, ale pod wpływem geopolitycznego realizmu gotowe były wychodzić naprzeciw liberalizacji władzy, a nie sięgać po nią całko-wicie negując komunizm,

d/ 20.03.1956 roku odbyło się VI Plenum KC PZPR na którym miano rozstrzygnąć o następstwie Bieruta. Obrady obserwował Chruszczow nie chcąc dopuścić do przejęcia władzy przez ludzi Mołotowa,

e/ ostatecznie wybór padł na Edwarda Ochaba, posiadającego w kierownictwie PZPR własną pozycję neutral-nego pragmatyka tolerowanego przez obie frakcje,

3. Walka frakcyjna w partii.

a/ na wiosnę 1956 roku w kierownictwie PZPR panowała delikatna równowaga sił,

b/ z jednej strony stali prymitywni Natolińczycy cieszący się większym uznaniem na Kremlu, odwołujący się do uczuć antyżydowskich w masach antypartyjnych, a z drugiej olśnieni nagle „liberalizmem” Puławianie którzy starali się wyjść naprzeciw rosnącym oczekiwaniom opinii publicznej i partyjnej,

c/ z inicjatywy Ochaba przetłumaczono i opublikowano referat Chruszczowa czemu zaciekle przeciwstawili się Natolińczycy przede wszystkim Nowak, Mazur i gen. Kazimierz Witaszewski,

d/ w dobie liberalizacji, opinia robotników i młodej inteligencji uległa szybkiej radykalizacji. Zaczęto żądać odrzucenia „dyktatury proletariatu”, krytykowano cenzurę i tajną Policję,

e/ domagano się przywrócenia właściwego miejsca w społeczeństwie inteligencji. Czołowym ideologiem „re-wizjonistycznym” stał się młody filozof Leszek Kołakowski,

f/ ferment narastał też w prasie, a na czele tego prądu znajdowało się „Po prostu”, redagowane przez zespół pod kierownictwem Eligiusza Lasoty,

g/ ze Związku Literatów Polskich odsunięto stalinowskich : Leona Kruczkowskiego, a Antoni Słonimski ogło-sił konieczność aktywizacji sił i umysłów w duchu odnowy,

h/ aresztowano część skompromitowanych funkcjonariuszy systemu stalinowskiego,

i/ zaczęto zastanawiać się w wprowadzono w życie sprawę Gomółki, jak też zwolniono wcześniej aresztowa-nych działaczy PPR-u m.in. Mariusza Spychalskiego i Zenona Kiszki.

4. Postępy w liberalizacji.

a/ rozpoczęły się liczne naciski na władze, mające na celu wyrównanie krzywd których doznali niewinni,

b/ 27.04.1956 roku Sejm ogłosił amnestię która dotyczyć miała oficjalnie około 5800 skazanych zmniejszono także inne wyroki. Miał to być jednak akt łaski a nie sprawiedliwości gdyż władze niczego nie zamierzały odwoływać,

c/ nasiliła się krytyka funkcjonowania systemu PRL, pojawiły się ataki na związki zawodowe,

d/ pojawiły się coraz ostrzejsze żądania reform gospodarczych, wysunięto postulat utworzenia Rady robotni-czej w większości przedsiębiorstwach.

VI. Po Poznańskim czerwcu.

1. Poznański bunt robotniczy.

a/ ponieważ demokratyzacja docierała do niższych ogniw zbyt wolno, robotnicy i młodzież nie czekali na wy-nik rozgrywek na szczytach władzy. Jeszcze w kwietniu i maju 1956 roku ruch robotniczy zażądał obniżenia norm, podwyżek płac i obniżenia opodatkowania, jednak obietnic nie dotrzymała ani dyrekcja, ani władze,

b/ 08.06.1956 roku odbyło się zebranie całej załogi, która postanowiła przedstawić swe żądania Ministerstwu Przemysłu Maszynowego, jednak z uwagi na brak reakcji władz, robotnicy zorganizowali strajk do którego na znak solidarności przyłączyli się pracownicy Zakładów Naprawy taboru Kolejowego i MPK,

c/ 25.06.1956 roku załoga i dyrekcja ZISPO wysłały do Warszawy swoich przedstawicieli dla przeprowadze-nia rozmów, jednak władze zaczęły przewlekać rozmowy do czasu zakończenia targów poznańskich,

d/ 28.06.1956 roku wobec dalszego ignorowania postulatów przez władze, zorganizowano kolejny strajk
a następnie pochód ulicami Poznania. Pochód liczący 100 tys. Robotników skierował się w stronę Komitetu Wojewódzkiego :

• w wyniku plotki, że delegatów uwięziono, część manifestantów zdobyła więzienie i rozbroiła strażników. Wypuszczono też na wolność wszystkich więźniów,

• manifestowano na terenie MPT i zdemolowano urządzenia zagłuszające na budynku ubezpieczalni,

• następnie tłum przeniósł się pod budynek wojewódzkiego UBP, gdzie napotkał na strumienie wody.
  W odpowiedzi obrzucono budynek kamieniami i kostka brukową,

• następstwem powstałej sytuacji było otwarcie ognia z budynku UBP, padli pierwsi zabici i ranni. Z uwagi na to że wśród manifestantów znajdowały się uzbrojone osoby, rozpoczęła się regularna strzelanina,

• na miejsce przybyło wojsko, nie mając jednak rozkazu otwarcia ognia, szybko zostało rozbrojone, a następnie żołnierze zbratali się z manifestantami,

• w dalszej kolejności przybyli funkcjonariusze KBW posiadający wyraźne rozkazy, pojawiły się czołgi, rosła ilość rannych oraz zabitych.

e/ tymczasem w najwyższych władzach panowało n niezdecydowanie. Nikt nie był w stanie podjąć decyzji, pomimo tego że znano dokładnie raporty z przebiegu wydarzeń. Dopiero gdy dotarły wiadomości o strzelaninie podjęto decyzję o wysłaniu wojska,

f/ o godzinie 14:00 do Poznania przybył Cyrankiewicz i Gierek. Później teren Poznania opanowało wojsko. Sukcesywnie wyłapano wszystkich uzbrojonych manifestantów. Według oficjalnych danych zginęło 75 osób a 800 zostało rannych,

g/ po wydarzeniach, miasto zalała fala gwałtów i bestialstwa ze strony UB oraz samosądów ze strony ludnoś-ci. Aresztowano 658 osób a 323 poddano torturom po stłumieniu oporu.

2. Różne oceny wydarzeń w Poznaniu.

a/ 29.06.1956 roku w przemówieniu radiowym Cyrankiewicz określił wypadki poznańskie jako rezultat pro-wokacji ze strony „agentów imperializmu” i „krajowe podziemie”,

b/ w ciągu lipca pracowała partyjno - rządowa komisja do zbadania tła i przebiegu zajść pod przewodnic-twem Edwarda Gierka, jednak wyników prac nigdy nie opublikowano, natomiast śledztwa przeciwko aresztowanym trwały całe lata,

c/ w kraju, zajścia poznańskie spowodowały dalszą polaryzację stanowisk, w społeczeństwie powszechne by-ło oburzenia na okrucieństwa władz,

d/ zaostrzył się rozłam w kierownictwie PZPR, oraz podniosła się temperatura nastrojów społecznych. Z mis-ją pacyfikacyjną przybyli do Warszawy premier ZSRR Bułganin i marszałek Georgij Żukow oficjalnie na rocznicę manifestu PKWN, praktycznie jednak by nadzorować przebieg VII Plenum KC PZPR

3. VII Plenum KC PZPR.

a/ plenum rozpoczęło się 18.07.1956 roku stając się od razu forum ostrej wymiany zdań pomiędzy stalinow-cami a zwolennikami reform,

b/ Ochab wygłosił referat który był próbą wyjścia na przeciw obu frakcjom. Podkreślił, że wypadki poznań-skie nie mogą odwrócić procesu demokratyzacji,

c/ odmiennego zdania był Bułganin który stwierdził, że „imperialiści zachodni” chcą osłabić i podzielić kraje socjalistyczne wykorzystując m.in. trudności w PRL oraz że należy „wzmóc czujność i zewrzeć szeregi”,

d/ dzięki poparciu ze strony radzieckiej zaatakowali stalinowcy występując z postulatem identyfikacji z cela-mi politycznymi ZSRR, ograniczenia swobody prasy, utrzymywania kołchozów, zwolnienia prymasa, pod-wyżki płac i przyjęcia Gomółki do Biura Politycznego,

e/ podczas plenum przyjęto szereg uchwał i rezolucji, które wyznaczały jednak linię polityki Ochaba oznacza-jącą dalszą liberalizację,

f/ dokonano również zmian politycznych. Z Biura Politycznego usunięto Jakuba Bermana a nowymi człon-kami zostali : Edward Gierek, Roman Nowak i Adam Rapacki. Nominacje te oznaczały wzmocnienie grupy centrowej Ochaba.

4. Lato rosnącego napięcia.

a/ po VII Plenum dla opinii publicznej stało się jasne, że kierownictwo partyjne zasłania się frazesami gdyż nie ma jasności jak utrzymać władzę. Czy w oparciu o ZSRR czy w łączności ze społeczeństwem,

b/ zaczęły rozwijać się i organizować ruchy robotnicze i młodzieżowe, żądając jawności życia społecznego oraz udziału w zarządzaniu zakładami. Zaczęto demaskować chaos i nadużycia gospodarcze,

c/ zupełną nowością stały się obchody powstania warszawskiego. Niedługo potem zwolniono z więzień wielu aresztowanych niesłusznie żołnierzy AK, wprowadzono wiele rewizji spraw,

d/ pomimo ciężarów życia codziennego stale wzbogacał się świat społecznych przeżyć. Poprawie uległa infor-macja prasowa, urozmaicono programy radiowe, ożywiło się życie towarzyskie,

e/ w obliczu coraz szerszych rewindykacji swobód społecznych, władze partyjne zachowały chwiejną postawę. Próbowano zyskać zwolenników przy wykorzystaniu dotychczasowych metod,

f/ 05.09.1956 roku rozpoczęła się IX sesja sejmu, na której Cyrankiewicz podkreślił potrzebę podniesienia rangi sejmu i umocnienia zaufania między władzą a społeczeństwem. Uchwalono nową dość liberalną ustawę o szkolnictwie wyższym oraz o „socjalistycznej dyscyplinie pracy”,

g/ walka na szczytach PZPR pozostawała nierozstrzygnięta a społeczeństwo „przemawiało” coraz głośniej. Ochab wraz z Cyrankiewiczem doszli do wniosku, że reformy są możliwe a nawet konieczne, oraz że Gomółka może tym zmianom nadać charakter bezpieczny dla władzy komunistycznej w Polsce,

h/ robotnicy coraz bardziej utożsamiali Gomółkę z gwarancjami reform i demokratyzacji. Cały system prze-stawał być sterowany, przy czym rosło poczucie zagrożenia władzy na wszystkich szczeblach.

---