Metoda Teatru Resocjalizacyjnego
Koncepcja Teatru Resocjalizacyjnego oparta jest na czterech podstawowych przesłankach.
Po pierwsze, sięga do źródeł psychologii i pedagogiki twórczości, które zakładają, że w każdym nieprzystosowanym społecznie
młodym człowieku drzemią pierwiastki twórcze, potencjały. Ich uaktywnienie i wydobycie, z jednej strony, uatrakcyjnia go społecznie, z drugiej zaś pomaga mu rozwiązywać permanentnie występujące sytuacje problemowe w innowacyjny sposób. Tworzą się w ten sposób jego parametry tożsamości społecznej.
Po drugie, podstawą oddziaływań są teoretyczne założenia twórczej resocjalizacji wraz z całym jej aparatem pojęciowo-metodycznym.
Po trzecie, Teatr Resocjalizacyjny oparty jest na metodycznie zmodyfikowanej koncepcji teatru sensu stricto, która zakłada wzajemny twórczy wpływ na siebie „świata aktorów” i „świata widzów” zarówno w trakcie wielomiesięcznych specjalnych oddziaływań „treningowych”, jak i prezentacji scenicznych. W praktyce oznacza to, że osoby dokonujące prezentacji i osoby jej towarzyszące, pozostają we wzajemnych ścisłych relacjach, zacierając często granice ról.
Po czwarte wreszcie, efektem działalności teatralnej mają być wykreowane osobowe kompetencje indywidualne i społeczne wychowanków-uczestników przedsięwzięcia. Wykreowane kompetencje współtworzą parametry tożsamości wychowanków, a w późniejszych fazach oddziaływań, przez zakorzenienie w bliższym i dalszym kręgu środowiskowym, zostają zaadaptowane
społecznie.
Istotną rolę w koncepcji Teatru Resocjalizacyjnego pełnią: autoprezentacja, słowo, wyobrażenia, emocje, motywacja, percepcja, myślenie, pamięć. Podstawy oddziaływań oparte są również o kanony teorii dramy, psychodramy i socjodramy, choć żadna z tych metod nie występuje w czystej formie, a jej elementy stanowią wyłącznie uzupełnienie formuły Teatru Resocjalizacyjnego. Metoda Teatru Resocjalizacyjnego w swoich założeniach bliska jest dramaterapii. Celem omawianej metody jest kreowanie nowych kompetencji społecznych i w ten sposób współtworzenie parametrów tożsamości nieprzystosowanych społecznie wychowanków. W metodzie Teatru Resocjalizacyjnego chodzi m.in. o bliższe poznanie siebie oraz nabycie umiejętności i ekspresji w kreowanych rolach społecznych.
Teatr Jerzego Grotowskiego.
Jerzy Grotowski, twórca opolskiego Teatru 13 Rzędów oraz wrocławskiego Teatru Laboratorium, zainspirowany metodami psychodramy, stworzył swoisty „teatr osobowości”, w którym realizowanie przedstawienia było w zasadzie twórczym aktem poznawczym. Zarówno aktorzy, jak i widzowie, dzięki odrzucaniu wewnętrznych blokad, spotykali się w umownej przestrzeni społecznej i poszukiwali odpowiedzi na pytania egzystencjalne. Procesy twórcze, zachodzące u aktorów i widzów spektakli Grotowskiego, dawały efekt katharsis oraz modelowały sylwetki osobowe. Reżyser świadomie zmuszał aktora do głębokiej autoanalizy i przewartościowywania założeń i idei scenicznych kreacji. Metoda aktorska Grotowskiego zyskała uznanie nieomal na całym świecie i do dzisiaj inspiruje wielu reżyserów i aktorów, szczególnie w wymiarach przekraczania granic własnych możliwości poznawczych oraz granic twórczości. Teatr Jerzego Grotowskiego w jakimś sensie spełniał w części założenia teatru resocjalizacyjnego. Nie obejmował swoim zasięgiem wprawdzie osób przestępczych, ale niewątpliwie w jego kręgu zainteresowań były osoby wykazujące cechy nieprzystosowania społecznego.
Podstawowe założenia Metody Teatru Resocjalizacyjnego.
Metoda Teatru Resocjalizacyjnego opiera się na kilku przesłankach:
(1) W każdym człowieku bez względu na sposób jego społecznego funkcjonowania istnieją potencjały twórcze.
(2) Potencjały twórcze człowieka można rozwijać i kształtować za pomocą specjalnych form i sposobów oddziaływań. Przykładem takich form i metod oddziaływań w przypadku osób przystosowanych społecznie są m.in. techniki treningu twórczości Nęcki i in.
(3) Przez potencjały twórcze należy rozumieć osobowe i społeczne predyspozycje, umożliwiające ponadprzeciętne rozwiązywanie określonych sytuacji problemowych.
(4) Potencjały twórcze są kształtowane i organizowane przez strukturalne czynniki procesów twórczych.
(5) Osoby nieprzystosowane społecznie, na ogół na skutek niesprzyjających ich rozwojowi uwarunkowań socjalizacyjnych, mają, z jednej strony, nierozwinięte struktury procesów twórczych, a z drugiej zaburzoną organizację tych procesów.
(6) Metody twórczej resocjalizacji wspomagają proces wychowania resocjalizacyjnego osób nieprzystosowanych społecznie lub wręcz umożliwiają go.
(7) Metody twórczej resocjalizacji aktywizują i rozwijają strukturalne czynniki procesów twórczych osób nieprzystosowanych społecznie, przez co odkrywają i uaktywniają ich potencjały twórcze.
(8) Efektem rozwoju potencjałów twórczych osób nieprzystosowanych społecznie może być poszukiwanie przez nie nowej tożsamości.
(9) Osoby nieprzystosowane społecznie, dzięki uzyskanym w trakcie oddziaływań nowym kompetencjom i umiejętnościom, oraz wykreowanej, nowej tożsamości, charakteryzującej się nowymi wyuczonymi sposobami rozwiązywania sytuacji problemowych, mają realną szansę zaadaptować się i zakorzenić w bliższym i dalszym kręgu społecznym.
Metoda Teatru Resocjalizacyjnego umożliwia aktywizowanie i rozwój strukturalnych czynników procesów twórczych nieprzystosowanych społecznie osób, pozwalając na odkrycie i rozwinięcie ich potencjałów. Pozwala to na uzyskanie przez nie nowej, akceptowanej społecznie tożsamości. Metoda ta opiera się również na zaleceniach, strategiach i procedurach metodycznych twórczego wychowania resocjalizacyjnego. Do podstawowych zaleceń metodycznych należą zalecenia: wszechstronnej diagnozy, komplementarności postępowania, elastyczności postaw pedagogicznych, adekwatnego doboru metody oraz kreowania wychowanka. Podstawowe strategie metodyczne opisywanych metod to: strategie definicyjne i strategie operacyjne. W strategiach definicyjnych wyróżniamy strategie całościowe i strategie etapowe, zaś strategiach operacyjnych - strategie czynnościowe i strategie organizacyjne. Procedury to techniki kreatywności emocjonalnej, motywacyjnej, percepcyjnej, pamięciowej, myślenia, wyobrażeniowej, interpersonalnej oraz kooperatywnej.
Przesłanki osobowe.
Przesłanki osobowe dotyczą zarówno osób prowadzących zajęcia, jak i wychowanków-uczestników zajęć. Podstawowym założeniem metody jest jej profesjonalizm merytoryczny. Profesjonalizm ten zakłada dobre fachowe przygotowanie kadry wychowawczej organizującej i prowadzącej zajęcia. Możemy tu mówić o trzech wariantach przygotowania zawodowego:
(1) Mogą to być absolwenci studiów pedagogicznych w zakresie resocjalizacji lub dyscyplin pokrewnych oraz absolwenci studiów psychologicznych, którzy są przygotowani merytorycznie do pracy z dziećmi, młodzieżą oraz osobami dorosłymi, którzy - zgodnie ze swoimi zainteresowaniami - uzyskali umiejętności i kompetencje do organizowania zajęć teatralnych.
(2) Mogą to być absolwenci studiów teatralnych (MTR) o specjalnościach: aktorskiej, reżyserskiej, teatrologicznej. Powinni oni mieć wiedzę i umiejętności z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej lub psychologii zdobytą na odpowiednich studiach wyższych lub studiach podyplomowych.
(3) Mogą to być absolwenci innych kierunków studiów, którzy interesują się omawianą problematyką i którzy uzyskali podwójne wykształcenie dodatkowe: z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej i z zakresu umiejętności organizowania i prowadzenia działań teatralnych.
Podmiotem oddziaływań jest nieprzystosowany społecznie wychowanek. Praca resocjalizacyjno-teatralna ma wpływać na rozwój jego potencjałów i wyposażenie go w nowe umiejętności społeczne. Żadną miarą przesłanki estetyczno-artystyczne nie mogą przesłonić tego głównego celu wychowawczego.
Przesłanki organizacyjne.
Skuteczne oddziaływania resocjalizacyjno-teatralne zależą również od przesłanek organizacyjnych. Możemy je podzielić na dwa typy. Pierwsze dotyczą rozwiązań infrastrukturalnych, drugie natomiast organizacji samych oddziaływań resocjalizacyjnych, a więc skonstruowania organizacyjnej formuły zajęć. Do tego, aby nasze działania mogły przebiegać w warunkach sprzyjających rozwojowi osób nieprzystosowanych społecznie, muszą być spełnione warunki lokalowe.
W przypadku Metody Teatru Resocjalizacyjnego prowadzenie oddziaływań resocjalizacyjno-teatralnych wymaga odrębnej, specjalnie przygotowanej sali. Pomieszczenie to powinno mieć oświetlenie, które można regulować, np. ukierunkowując punktowo światło i zmieniając jego natężenie. Lokal musi mieć pewien klimat tajemniczości i nie może kojarzyć się wychowankom z salami dydaktycznymi czy świetlicą szkolną lub świetlicą placówki. Oczywiście, jeśli nie ma innych możliwości i uda się zaadaptować wymienione pomieszczenia, zasłaniając okna i tworząc odpowiedni nastrój, to jest możliwe prowadzenie zajęć również w tych
miejscach.
Pomieszczenie, w którym są prowadzone oddziaływania teatralne, powinno składać się z dwóch części - części scenicznej oraz części prywatnej (pozascenicznej). Część sceniczna, w której będą odbywały się próby teatralne powinna mieć wspomniane wcześniej regulowane oświetlenie oraz wystarczającą przestrzeń do swobodnego poruszania się kilkunastu osób. Najlepiej, jeśli ma ono podwyższoną scenkę o wymiarach około 15-20 m2 . Część pozasceniczna, która będzie służyła przede wszystkim do celów relaksacyjnych oraz komentowania sytuacji, wynikających z pełnienia ról scenicznych i ewentualnie pojawiających się konfliktów interpersonalnych, jednocześnie będzie służyć jako garderoba i rekwizytornia.
Formuła organizacyjna.
Niesłychanie istotnym czynnikiem jest sama formuła organizacyjna Metody Teatru Resocjalizacyjnego. Jest ona podstawowym czynnikiem, decydującym o skuteczności tych metod oraz ich fundamentem konstrukcyjnym. Formuła ta składa się z założeń dotyczących:
• liczebności uczestników,
• wieku uczestników,
• kadry,
• czasu trwania.
Liczebność uczestników.
Zakłada się, że grupa składająca się z osób nieprzystosowanych społecznie powinna liczyć od 4 do 12 osób. Wydaje się, że powinny to być osoby reprezentujące następujące typy nieprzystosowania społecznego: aspołeczni agresywni, aspołeczni pasywni, niedojrzali konformiści, podkulturowi konformiści, manipulatorzy, neurotycy aktywni, neurotycy lękowi, zidentyfikowani z podkulturą i reaktywni w sytuacjach traumatyzujących. Może to być grupa o charakterze homogenicznym lub heterogenicznym (najlepiej jeśli jest taka sama liczba dziewcząt i chłopców).
Wiek uczestników
Metoda zakłada wiek uczestników w przedziale 16-21 lat. Można również podjąć próby pracy z dziećmi młodszymi, których wiek jednak nie powinien być niższy niż 13-15 lat. Wiąże się to z uwarunkowaniami rozwojowymi, szczególnie dotyczącymi pełnienia dojrzalszych ról społecznych oraz rozwojem strukturalnych czynników procesów twórczych i rozwojem sfery pojęć aksjologicznych. W przypadku osób mających więcej niż 21 lat, nasze doświadczenia są niewielkie. Można jednak przyjąć na podstawie doświadczeń praktycznych z polskiej rzeczywistości resocjalizacyjnej (opisanych w drugiej części niniejszej książki), że takie oddziaływania mogą przynosić również pozytywne skutki wychowawcze.
Kadra
Obok kompetencji zawodowo-wykształceniowych istotny jest również czynnik predyspozycji osobowych. Powinien być on zgodny z zaleceniem elastyczności postaw pedagogicznych. Chodzi przede wszystkim o otwartość na zmianę oraz wytrwałość i niezrażanie się występującymi problemami. Oczywistą cechą osobową, niezbędną do tego typu działalności, są predyspozycje do działań kreatywnych. W skład zespołu organizującego i prowadzącego Metodę Teatru Resocjalizacyjnego powinny wchodzić osoby o następujących kompetencjach profesjonalnych:
• psycholog diagnosta,
• dwóch pedagogów resocjalizacyjnych,
• aktorzy lub osoby przygotowane do odgrywania ról scenicznych w liczbie odpowiadającej połowie liczby wychowanków, reżyser lub osoba
potrafiąca wyreżyserować spektakl teatralny, plastyk-scenograf,
Zadaniem psychologa jest, z jednej strony, dokonanie rozpoznania diagnostycznego wykluczającego ograniczenia o charakterze wyraźnych
patologii rozwojowych (upośledzenia intelektualnego, psychopatii, socjopatia, choroby psychicznej), z drugiej natomiast określenie parametrów nieprzystosowania społecznego. Ponadto, psycholog powinien uczestniczyć w zajęciach i na bieżąco dokonywać pomiarów obserwowalnych
sposobów rozwiązywania problemów przez uczestników oddziaływań, świadczących o występowaniu zmian w ich strukturalnych wymiarach procesów poznawczych i twórczych.
Pedagodzy resocjalizacyjni, wchodzący w skład zespołu, pełnią kilka ról. Na nich spoczywa ciężar organizacji przedsięwzięcia, a więc zapewnienia
optymalnych warunków realizacyjnych. Mają za zadanie stworzyć zespół kadry merytorycznej, dobierając osoby o odpowiednich kwalifikacjach i doświadczeniu. Ponadto ich zadaniem jest zapewnienie warunków lokalowych i wyposażeniowych. Z założenia są łącznikami między wychowankami a resztą personelu placówki. Dbają o dobry klimat społeczny towarzyszący przedsięwzięciu. Cały czas czuwają też nad właściwym rozkładem akcentów oddziaływań, tak aby względy estetyczno-artystyczne nie przesłoniły podstawowych przesłanek wychowawczych.
Czas trwania.
Mówiąc o czasie trwania przedsięwzięcia, myślimy o czasie:
• poszczególnych zajęć resocjalizacyjno-teatralnych,
• kolejnych etapów oddziaływań,
• całego cyklu metody,
• adaptacyjnym.
Czas trwania jednostki zajęciowej powinien się zawierać w przedziale od 120 do 240 minut. Czas ten powinien uwzględniać zarówno zajęcia sceniczne,
jak i przerwy oraz czas na przedyskutowanie powstałych problemów. Czas trwania etapów oddziaływań powinien wynosić od 2 tygodni do 12 tygodni. Całościowy, metodyczny cykl oddziaływań Metody Teatru Resocjalizacyjnego trwa od 6 miesięcy do 12 miesięcy. Jest to uzależnione od szeregu czynników, m.in. stopnia i poziomu nieprzystosowania społecznego uczestników, ich poziomu dojrzałości interpersonalnej, reprezentowanych typów dewiacji oraz innych czynników osobowych i pozaosobowych.
Etapy działalności.
Praktyczna realizacja opisywanych metod w warunkach placówki resocjalizacyjnej, przeznaczonej dla nieletnich wychowanków, składa się kilku podstawowych etapów:
1. Przygotowanie infrastruktury lokalowej.
Wybieramy na nim odpowiednio lokal i przygotowujemy go infrastrukturalnie tak, aby spełniał wymagane warunki realizacji metody. Czas trwania tego
etapu w zasadzie jest trudny do skonkretyzowania. Zależy od wielu okoliczności, na które czasami nie mamy wpływu. Od zakończenia tego etapu zaczyna się nasza dalsza działalność metodyczna.
2. Organizowanie kadry.
Chodzi w nim o wybranie uczestników zespołu wychowawczego realizującego przedsięwzięcie. Z doświadczenia wynika, że etap ten nie powinien przekroczyć 2 miesięcy.
3. Preselekcja uczestników.
Polega on na wyborze wychowanków-uczestników oddziaływań. Wybór ten jest wyborem celowym ograniczonym. Wspominaliśmy wcześniej o tym, jakie parametry osobowe powinni spełniać uczestnicy zajęć oraz o tym, że powinni zostać poddani wszechstronnej diagnozie psychologicznej i pedagogicznej. Ze
względów praktycznych obie metody dopuszczają możliwość ograniczenia rozpoznania psychologiczno-pedagogicznego - określenia podstawowych
wymiarów osobowych i psychicznych wychowanków. Przede wszystkim należy stwierdzić brak organicznych ograniczeń rozwojowych (np. upośledzenie intelektualne) oraz wykluczyć zaburzenia funkcjonalne, uniemożliwiające skuteczne oddziaływania (psychopatię, socjopatię, choroby psychiczne). Określenie poziomu rozwoju dojrzałości interpersonalnej oraz typu nieprzystosowania społecznego wydaje się z praktycznego punktu widzenia zagadnieniem wtórnym. Istotnym elementem, towarzyszącym działaniom resocjalizacyjnym jest sprawdzenie wątków biograficznych wychowanków pod kątem ich przydatności do opracowania scenariusza spektaklu. Czas trwania tego etapu określa się na około 2 tygodnie.
4. Etap scenariuszowy.
Polega na wypreparowaniu fragmentów biograficznych uczestników. Jego ideą jest złożenie w merytorycznie i artystycznie uzasadnioną całość scenariuszową opowiedzianych przez wychowanków-uczestników zajęć fragmentów ich życiorysów. Proces oddziaływań resocjalizacyjno-teatralnych powinien zdecydowanie uwzględniać estetyczno-artystyczny wymiar zarówno poszczególnych etapów, jak i etapu finałowego (spektaklu). Między innymi tym różni się opisywana metoda od działań o charakterze dramaterapii, działań psychodrama tycznych czy dramowych. Etap ten trwa przeciętnie od 2 do 4 tygodni.
5. Etap wstępnych zajęć.
Polega on m.in. na cyklicznie organizowanych spotkaniach zespołu pedagogicznego z uczestnikami zajęć w celu bliższego poznania się i skonstruowania ram struktury zespołu zadaniowego. Spotkania te mają charakter swobodnych rozmów i dyskusji. Są też przy okazji spotkaniami diagnostycznymi, pozwalają na przy miarki do ról scenariuszowych. W trakcie spotkań w etapie wstępnym możemy wykorzystywać niejako na „rozgrzewkę" elementy zajęć socjoterapeutycznych przede wszystkim w celu pogłębienia struktury grupy zadaniowej i wytworzenia pogłębionych więzów interpersonalnych. Czas etapu wstępnych zajęć szacuje się od 2 do 4 tygodni.
6. Etap prób.
Polega na opracowywaniu ról scenicznych i trwa od 3 do 6 miesięcy. Jest to najważniejszy etap oddziaływań. W jego trakcie trwa najistotniejsza praca osobotwórcza w wymiarach kreowania nowych umiejętności i kompetencji wychowanków oraz ich odmiennych tożsamości. To właśnie na tym etapie rozwijają się czynniki strukturalne i mechanizmy procesów twórczych i poznawczych. Na tym etapie rozpoczyna się praca nad tekstem dramatycznym, polegająca na analizie czytanego tekstu scen oraz próbach zbudowania postaci. Następuje ustalanie cech charakteru, sposobów myślenia, sposobów reagowania, przyczyn określonych zachowań, rodzajów emocji oraz sposobów postrzegania świata. Zrozumienie zależności między bohaterami, odkrywanie celów, zadań poszczególnych postaci scenicznych oraz ustalanie osi konfliktu. Konsekwencją tej pracy jest przejście do działań scenicznych. Ustalenie i zastosowanie aktorskich środków wyrazu, adekwatnych do sytuacji i cech osobowościowych uczestników, pozwala na kreację ich nowych parametrów osobowych. Parametry te są następnie trenowane i adaptowane społecznie. Następuje to przez zrozumienie postaci, jej pobudek działania oraz ukazanie alternatywnych możliwości rozwiązania analogicznych sytuacji problemowych.
7. Etap finałowy.
Związany on jest z zewnętrzną prezentacją opracowanego wspólnie przez wychowanków i aktorów-wychowawców spektaklu scenicznego. Przedstawienie finałowe może odbywać się w warunkach bardziej lub mniej kameralnych. Zawsze jednak powinny odbywać się w warunkach środowiska otwartego (poza terenem placówki) i z udziałem osób postronnych, a więc niezwiązanych bezpośrednio z resocjalizowanymi wychowankami. Założeniem jest też wzięcie udziału w prezentacji w charakterze widzów, osób związanych rodzinnie z wychowankami oraz osób z ich najbliższego środowiska wychowawczego i środowiska zamieszkania. Etap finałowy możemy podzielić na dwie części. Pierwsza jest związana z występem uczestników przedsięwzięcia i ma charakter
uroczysty i podniosły. Jest przecież ukoronowaniem ich wielomiesięcznego wysiłku. Nagroda psychologiczna, jaką za włożony trud otrzymają wychowankowie, ma charakter motywacyjny i jest w pewnym sensie utorowaniem drogi zakorzeniania ich nowej tożsamości. Druga część dotyczy
tego wszystkiego, co związane jest z przeżywaniem emocjonalnym przez wychowanków ich nowych kompetencji tożsamościowych, zaprezentowanych w skróconej i metaforycznej wersji podczas finałowej prezentacji oraz z projektowaniem ich dalszej drogi życiowej. W tej części potrzebne jest wsparcie zespołu realizacyjnego i psychologa. Powinny również być kontynuowane rozmowy na temat możliwości i umiejętności wykorzystania w warunkach środowiska otwartego nowych kompetencji, uzyskanych w trakcie wielomiesięcznej pracy. Udział, w charakterze widzów, znaczących osób z tego środowiska w finałowej prezentacji scenicznej może ułatwić należyte wykorzystanie nabytych przez wychowanków kompetencji.
8. Etap projektowania przyszłości wychowanków.
Polega on na podejmowaniu konkretnych działań administracyjnych i personalnych, których celem jest pomoc w procesie społecznej readaptacji uczestników
przedsięwzięcia. Działania te podejmują pedagodzy resocjalizacyjni. W głównej mierze ich rola polega na dotarciu do osób zajmujących znaczące pozycje społeczne w środowisku zamieszkania wychowanków i przekonanie ich o potrzebie przyjścia im z pomocą. Pomoc ta może mieć dwojaki charakter. Może być pomocą w uzyskaniu zatrudnienia, tak jak to było projektowane w ramach eksperymentu „Sceny Coda” lub pomocą o charakterze lobbingu społecznego, umożliwiającego np. kontynuowanie „kariery” amatora artysty w środowiskowych ośrodkach kultury.
1