Periodyzacja dziejów państwa rzymskiego
-królestwa 753pne-509pne
-republiki 509pne-27pne
-pryncypatu 27pne-284ne
-dominatu 284ne-565ne
Periodyzacja rzyms. prawa prywatnego
1 okres prawa archaicznego-od najstarszy.
wiadomości o prawie rzymskim do wojen punickich, mniej więcej do IIIwpne.
2 okres prawa przedklasycznego-do końca
republiki 27pne.
3 okres prawa klasycznego-mniej więcej pryncypat, cenzurą końcową powinien być 235r (śmierć Aleksandra)
4 okres prawa poklasycznego (wulgarnego) od 235-527
4a okres prawa Justyniańskiego 527-565
RZYMSKIE PRAWO PRYWATNE
1 Ius civile-prawo cywilne.
Prawo cywilne było stanowione przez Rzymian i dla Rzymian. Do instytucji tego prawa mieli dostęp tylko obywatele rzymscy, inne podmioty mogły korzystać z tego prawa tylko wtedy kiedy na zasadzie jakiegoś przywileju zostały do tego prawa dopuszczone.
Żródła prawa cywilnego:
-zwyczaj
-ustawy zgromadzeń ludowych
-uchwały zgromadzeń plebejskich
-uchwały senatu
-konstytucje cesarskie
-responsa prudentium
Prawo to cechowało się niezwykłym formalizmem i surowością. Wymagało
zachowania bardzo kłopotliwych wymogów formalnych i nie dochowanie tych wymogów powodowało, że czynność nie dochodziła do skutku. Był to system mało reformowany.
2 Ius honorarium-prawo urzędnicze
Ius honorarium wprowadziło zmiany do prawa cywilnego. Było zwane także prawem pretorskim, gdyż trzon tego prawa stanowiły edykty pretorskie. Było to prawo bardziej elastyczne, maksymalnie odformalizowane. Do rozwiązań tego prawa dopuszczono także nieobywateli.
Ius honorarium miało 3 zadania:
-adiuvare- wspomagać prawo cywilne
-supplere- uzupełnianie luk w prawie cywilnym według prawa słuszności i sprawiedliwości
-corrigere- korygować i poprawiać prawo cywilne gdy uznali, że jakiś przepis prawa cywilnego jest niezgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości.
3 Ius genitum
Był to zespół norm prawnych, który powstał w praktyce pretora perygrynów, czyli takiego urzędnika, który miał za zadanie rozstrzyganie sporów między cudzoziemcami przebywającymi w państwie rzymskim i niekiedy w praktyce między cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi. Prawo to dopuściło innych czyli nie obywateli do instytucji prawa rodzinnego, do niektórych instytucji prawa karnego, natomiast broniło interesów rzymian w prawie obligacyjnym i rzeczowym. Ten podsystem był całkowicie odformalizowany. Był dostępny dla wszystkich którzy znależli się na terenie państwa rzymskiego.
Po edykcie cesarza Karankalli, Constitutio Antoniana z 212r ne nadano obywatelstwo wszystkim mieszkańcom państwa rzymskiego. Rozróżnienie na ius genitum i ius civile przestało mieć znaczenie.
Pierwsze próby systematyzacji prawa.
-Pierwszą próbą systematyzacji prawa o jakiej wiemy była systematyka Quintusa Marcusa Scaevola I w pne, dokonaną w dziele pt. Libri XVIII iuris civilis (XVIII ksiąg o prawie cywilnym).
-Druga systematyka cywilna jaka się w Rzymie pojawiła w II w ne.- jej autorem był jurysta klasyczny Gaius- została zastoaowana w jego czołowym dziele Institutione (Instytucje). Stąd też mówimy o tzw. gajańskim trójpodziale prawa według schematu: personae(osób), res(rzeczy), actiones(powództw). Ta sytuacja zaproponowana w „Instytucjach” Gaiusa przetrwała do XIX w. gdzie była powszechnie stosowana w całej Europie.
ŻRÓDŁA PRAWA
fons iuris- żródło prawa
fontes iuris- żródła prawa
fontes iuris oriundi- żródła powstania prawa (organy)
fontes iuris cognascendi- żródła poznania prawa (pomniki)
1 ZWCZAJ (usus, consuetudo, mos maiorum- zwyczaj przodków)
Julian II w ne. „zwyczaj jest milczącym wyrazem woli ludu”. Były dwa okresy kiedy prawo zwyczajowe wiodło pierwszoplanową role. W okresie archaicznym i w okresie prawa wulgarnego. W innych okresach zwyczaj tworzył tzw. ius non scriptum. Prawo stanowione ius scriptum. W okresie archaicznym prawo zwyczajowe zostało skodyfikowane w Ustawie XII Tablic w V w pne. To prawo niepisane stało się nagle prawem pisanym. Zwyczaj jako żródło prawa wróciło do łask w okresie poklasycznym. Aby zwyczaj był równy ustawie musiał spełniać następujące warunki:
-vetustus- powinien wykazywać się dawnością, długim okresem stanowienia,
-opinio necessitatis- powinien cieszyć się powszechną aprobatą co do konieczności jego stosowania,
-zwyczaj nie może wykazywać sprzeczności z istniejącymi ustawami.
2 USTAWY
leges- ustawy
lex- ustawa
Gaius (Instytucje) „ustawą jest to co lud nakazuje i ustanawi”. Ustawy dochodziły do skutku na zgromadzeniach ludowych -comitia. Ponieważ było ich kilka najczęściej dochodziły do skutku na comitia centuriata. Wniosek w sprawie przyjęcia ustawy-rogatio, zgłosić mogli tylko najwyżsi urzędnicy państwowi, tj. konsul, pretor i dyktator, a zatem magistratus (urzędnicy), którym przysługiwało prawo zwoływania zgromadzeń i kierowania nimi- ius agendi cum populo.
Nazwy ustaw pochodziły od nazwisk rodowych wnioskodawców. Nie posiadały norm abstrakcyjnych. Tylko około 20 ustaw dotyczyło prawa prywatnego w całej historii Rzymu.
Tryb uchwalania ustawy rzymskiej.
-Procedurę rozpoczynało tzw. promulgatio- publiczne wywieszenie wniosku, informacje o wniosku ustawodawczym oraz informacje o miejscu i czasie głosowania nad tym wnioskiem. Od chwili promulgatio złożony wniosek nie mógł być zmieniony. Możliwe było natomiast jego wycofanie w całości, najpóżniej jednak na trzy tygodnie przed wyznaczonym terminem głosowania..
-Dyskusja nad zgłoszonym wnioskiem ustawy odbywała się na tzw. contiones- nieformalnych zgromadzeniach obywateli zainteresowanych daną sprawą.
-Na komicjach przegłosowywano dany wniosek już bez żadnych dyskusji. Głosowanie odbywało się najpierw jawnie, póżniej tajnie przy pomocy specjalnych tabliczek.
Nie było w Rzymie wymogu wywieszania tekstu przyjętych ustaw, lecz w praktyce najważniejsze ustawy wystawiano na drewnianych lub metalowych tablicach. Teksty przyjętych leges przechowywano w skarbcu państwowym- aerarium. Dla ważności przyjętych ustaw ważne było ich zatwierdzenie przez patrycjuszowską część senatu- ayctóritas patrum. Od połowy IV w pne zatwierdzano tylko projekty ustaw. Ustawy, które dochodziły do skutku w tym trybie nazywano leges rogate. Prócz tych można było spotkać leges datae. Były to, mające moc ustawy i równe z ustawami, zarządzenia wydawane przez najwyższe magistratury z upoważnienia zgromadzenia ludowego albo senatu.
Budowa rzymskiej ustawy.
-praescriptio- zawierał m.in. informacje o miejscu i czasie głosowania, wskazywał nazwisko wnioskodawcy.
-rogatio- najważniejsza część, właściwa treść regulacji ustawowej.
-sanctio- określała prawne skutki naruszenia ustawy, niedostosowania się obywatela do treści ustawy.
Podział ustaw
Z punktu widzenia sanctio zaczęto rozróż.:
-leges imperfectae (lex imperfecta)- ustawy niedoskonałe, które nie przewidują żadnych ujemnych działań w przypadku podjęcia działań wbrew ustawie.
-leges minus quam perfectae (lex minus quam perfecta)- ustawy mniej doskonałe to takie gdzie były sankcje karne a nie było sankcji nieważności.
-leges perfectae (lex perfecta)- ustawy doskonałe to takie, które przewidywały sankcje nieważności, ale nieprzewidywały sankcji karnej.
-leges plus quam perfectae (lex plus quam perfecta)- ustawy bardziej doskonałe to taki, które za podjęcie działania wbrew ustawie przewidywały i sankcje karną i nieważności.
Ostatnia ystawa przyjęta w tym trybie to tzw. lex Agraria- ustawa rolnicza z czasów cesarza Nerwy (96-98).
Ustawa XII Tablic- Lex duodecim tabularum.
Wybitny historyk rzymski Tytus Liviusz określił ją, z pewną przesadą jako: „żródło całego prawa publicznego i prywatnego”- „fons omnis publici privatique iuris”. Ustawa ta była swego rodzaju kodyfikacją prawa zwyczajowego. Zawierała w swej treści kilka norm o charakterze abstrakcyjnym co było w rzymie raczej rzadkością. Powstała w latach 451-450 pne. Powstała w trybie szczególnym. Tę ustawę opracowywała komisja 10 mężów- decemuiri legibus scribundis. Towarzyszyły jej scesje na Górę Świętą- protesty plebejuszy. Najpierw opracowano 10 tablic, potem dodano jeszcze 2, była to ustawa, która zadowoliła wszystkich. Ustawa XII Tablic od poł. V w. pne. po czasy Justyniański cieszyła się niezwykłym szacunkiem, były czasy, że dzieci musiały się jej uczyć na pamięć w szkole. Ustawy tej nigdy nie deregowano. Wszyscy wielcy juryści pisali do niej komentarze: Ulpian, Gaius, Paulus, Modestinus i wielu pomniejszych.
Treść ustawy
W ustawie tej przeważają przepisy prawa prywatnego z zakresu procesu i egzekucji w sprawach prywatnych. Dość dużo miejsca zajmują przepisy dotyczące prawa własności i prawa sąsiedzkiego. Dalej regulowane są kwestie z zakresu prawa spadkowego i niektóre kwestie prawa rodzinnego. Bardzo rzuca się w oczy niezwykle skromne uregulowanie prawa obligacyjnego- zobowiązań. Najwyrażniej tego typu regulacje były niepotrzebne w
V w. pne. Kiedy się ogląda tekst ustawy XII Tablic wyrażnie rzuca się w oczy, że poszczególne przepisy poukładane są w ten sposób, że można się doszukać w układzie pewnego określonego porządku. Na poszczególnych tablicach zgromadzono przepisy, które dotyczyły podobnych kwestii. W podręcznikach znajdujemy takie określenie, że jest to systematyka typu asocjacyjnego, czyli systematyka polegająca na mechanicznym gromadzeniu obok siebie przepisów dotyczących podobnych kwestii.
3 UCHWAŁY ZGROMADZEŃ PLEBEJSKICH
Plebejusze od najdawniejszych czasów, niezależnie od tego, że uczestniczyli w zgromadzeniach ludowych, spotykali się również na swoich wewnętrznych zgromadzeniach plebejskich zw. concilia plebis, zwoływanych na wniosek trybunów ludowych. Na tych zgromadzeniach były uchwalane plebis scita- uchwały plebsu. Rzymska definicja brzmi: „uchwałą plebsu jest to, co plebs nakazuje i ustanawia” (Gaius).
Uchwalanie plebis scita
Wniosek o ich uchwalenie składał trybun, wniosek był dyskutowany, następnie podejmowano decyzje zwykłą większością głosów (pierw głosowano ustnie, póżniej pisemnie za pomocą tabliczek).
W związku z tym, że uchwały plebejskie podejmowali plebejusze obejmowały one tylko plebejuszy. Było tak do 286r pne. Wtedy została przyjęta ustawa, która nazywała się Lex Hortensia de plebiscitis. Postanawiała ona, że od tej pory uchwały zgromadzeń plebejskich mają wiązać cały lud rzymski.
UCHWAŁY SENATU RZYMSKIEGO
senatus consultum- uchwała senatu
senatus consulta- uchwały senatu
Tradycyjnie miał senat w Rzymie szereg ważnych uprawnień, lecz nie były to uprawnienia ustawodawcze. Uchwały senatu miały charakter opinii lub wskazówek udzielanych magistraturom. Mógł zatwierdzić ustawy zgromadzeń ludowych, ale był tu jak gdyby II instancją, natomiast sam prawa tworzyć nie miał. Już pod koniec republiki senat sam samowładnie niekiedy przekraczał swoje kompetencje i wydawał uchwały w istotnych sprawach. Zarówno w sferze prawa publicznego jak i prywatnego. Przez senatus consultum wprowadzono w Rzymie bardzo ciekawą instytucje jak gdyby użytkowania- quasi usufructus. Pod koniec republiki w Rzymie zaistniała taka sytuacja, że senat mógł samowolnie wejść w tą zakazaną dla siebie strefę. Nie miał uprawnień ustawodawczych, ale je formalnie wykonywał, niektórzy juryści kwestionowali uchwały senatu, ale już w II w. nie uległo wątpliwości, że uchwała senatu ma moc ustawy. Senatus consulta zajęły całkowicie miejsce ustawy z początkiem II w, dlatego że przestano zwoływać zgromadzenia ludowe i nie było organu, który mógłby ustawy uchwalać. Wniosek takiej uchwały senatu zgłaszał najczęściej princeps. Jako, że taki wniosek był wnoszony przez cesarza przyjmowany był bez zastrzeżeń. Od II w. juryści rzymscy zaczęli się powoływać nie na uchwały senatu, lecz na wniosek cesarski będący podstawą ustawy- oratio principis. Senat jako organ uchwałodawczy przestaje istnieć pod konie pryncypatu.
5 KONSTYTUCJE CESARSKIE
Konstytucje cesarskie nazywane przez Rzymian constitutiones principum.
Cesarz miał prawo występowania z wnioskiem ustawodawczym początkowo do zgromadzenia ludowego, póżniej na forum senatu, mógł on także wydawać własne przepisy w formie konstytucji cesarskich. Prawną podstawą działalności ustawodawczej cesarzy było formalne pełnienie kilku republikańskich urzędów. Princeps był także konsulem, trybunem ludowym, mógł być pretorem. W związku z tym , na tej podstawie, jako magistraturat wydawał przepisy.
RODZAJE KONSTYTUCJI CESARSKICH.
1 Dekrety- Decreta
Decreta to sądowe orzeczenia, czyli wyroki Trybunału Cesarskiego, zawierające rozstrzygnięcia w pierwszej lub drugiej apelacyjnej instancji. W swoich rozwiązaniach trybunały Cesarskie powoływały się na prawo obowiązujące, ale mogły i robiły to coraz częściej z biegiem czasu wprowadzać swoje własne rozwiązania. Formalnie decreta obowiązywały tylko w rozpatrywanych przypadkach, ale faktycznie z uwagi na autorytet cesarza, autorytet sądu cesarskiego, stosowano je jako rozwiązania wzorcowe w sprawach podobnych. Treść dekretów wpisywano do ksiąg sądowych.
2 Edykty- Edicta
Edicta to ogólne uregulowania skierowane do ogółu mieszkańców bądż jakiegoś terytorium, bądż do mieszkańców całego państwa. Formalnie obowiązywały tylko w okresie panowania cesarza, który taki edykt wydał, faktycznie obowiązywały i póżniej, o ile nie zostały one wyrażnie uchylone przez następnego cesarza. (Typowy przykład Constitutio Antoniana z 212r.). Teksty Edicta wywieszano zazwyczaj na Forum w Rzymie i innych ważniejszych miastach imperium.
3 Reskrypty- Rescripta
Reskrypty były to pisemne odpowiedzi na pytania prawne kierowane do cesarza, a ściślej biorąc do jego kancelarii przez sędziów, urzędników, a także przez osoby prywatne. reskrypty wyjaśniały istniejący stan prawny. Czasami wprowadzały jednak rozwiązania nowe. Formalnie miały one zastosowanie tylko do spraw, o które pytano, faktycznie jednak, z uwagi na autorytet tego kto je wydawał stosowano je także w analogicznych sytuacjach. Reskrypty rozstrzygały tylko wątpliwości prawne „Si preces veritute nituntur- jeżeli stan faktyczny polega na prawdzie, to stan prawny jest taki a taki”.
4 Mandaty- Mandata
Mandata to po prostu instrukcje przeznaczone dla konkretnych urzędników cesarskich. Miały one charakter wewnętrzny, niemniej jednak regulowały one niektóre kwestie z zakresu prawa prywatnego. Wówczas po opublikowaniu nabierały one ogólnie wiążący charakter.
Od końca III w. ne. konstytucje cesarskie stały się w zasadzie jedynym żródłem prawa, a w każdym razie jedynym żródłem prawa stanowionego. z tych czterech konstytucji ostały się tylko dwie (już po
III w.)- edicta które zaczęto nazywać leges generales i rescripta. W V w ne pojawił się nowy rodzaj konstytucji cesarskich- sanctiones pragmaticae. Były to rozstrzygnięcia konkretnych przypadków, ale już o ogólnym charakterze. (już z założenia przeznaczone do stosowania w sytuacjach podobnych).
Kolejni cesarze wydawali coraz większą ilość rozmaitych konstytucji cesarskich. Spowodowało to, że konstytucje były trudno dostępne, były rozproszone, nie było tak jak dzisiaj dzienników promulgacyjnych.
Już w czasach cesarza Dioklecjana opracowano 2 zbiory prywatne konstytucji cesarskich, nie urzędowe, nie mające mocy ustawy. Były to Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus. W 438r ne ukazał się pierwszy urzędowy, oficjalny zbiór konstytucji cesarskich Codex Theodosianus.
-Codex Gregorianus powstał najprawdopodobniej w 291r. ne. Opracowany został jak można przypuszczać, przez urzędnika kancelarii cesarskiej. Autor tego zbioru nie jest znany. Zawiera wybór reskryptów cesarskich pochodzących od czasów Hadriana do czasów cesarza Dioklecjana.
-Codex Hermogenianus powstał najprawdopodobniej w 295r. Opracował go Hermoganian, również urzędnik kancelarii cesarskiej, przez niektórych badaczy utożsamiany z jurystą o tym imieniu. Był uzupełnieniem zbioru poprzedniego o wybrane konstytucje cesarza Dioklecjana z lat 293-294.
Oba te kodeksy zachowały się do naszych czasów tylko w skromnych fragmentach. Już te fragmenty pozwalają nam postawić tezę, że autorzy tych kodeksów dokonywali większych lub mniejszych zmian w treściach konstytucji cesarskich. W praktyce owe nieoryginalne teksty zastąpiły oryginalne gdyż oryginalne były trudno dostępne.
-Codex Theodosiianus
Wydany w 438r. z mocą obowiązującą od 1 stycznia 439r. Był to zbiór urzędowy znacznie obszerniejszy od obu poprzednich. Do przygotowania tego zbioru została powołana specjalna komisja składająca się z prawników praktyków i profesorów prawa. W pierwotnym założeniu kodeks miał obejmować i prawo cesarskie- konstytucje i wyciągi z pism najwybitniejszych jurystów rzymskich. Zamiaru tego nie udało się zrealizować. Ostatecznie objął wybrane konstytucje cesarskie od 312r. do czasów
Teodezjusza II (408-450).
Cały materiał pomieszczony w kodeksie podzielono na księgi, których było 16, księgi zaś, żeby było łatwiej z tych konstytucji korzystać, podzielono na tytuły, te zaś zbudowane były w ten sposób , że ułożone w nich były, w porządku chronologicznym, wybrane konstytucje. Wiele z tych konstytucji zostało, za zgodą cesarz, przerobionych i dopasowanych do bieżących potrzeb. Te zmiany wprowadzone do oryginalnych tekstów nazywamy interpolacjami.
Kodeks Teodozjański zawierał w większości przepisy prawa publicznego, przepisy z zakresu ius publicum. Prawu prywatnemu poświęcono tylko 4 księgi z 16. Natomiast Kodeks Gregoriański i Hermogeniański, choć nie były urzędowe, poświęcone były niemal wyłącznie prawu prywatnemu. To właśnie stało się przyczyną, że w kodeksie Teodozjańskim wyraźnie zaznaczono, iż z tą chwilą tamte dwa zbiory nabierają mocy urzędowej. Jeżeli jakaś konstytucja zawarta w poprzednich zbiorach została zmieniona w kodeksie Teodozjańskim to obowiązywała w tej ostatniej wersji. Codex Theodozjanus zachował się do naszych czasów niemal w całości. Cesarz Teodozjusz II był przekonany, że stworzył dzielo wiekopomne i że w jego dziele nie będzie trzeba dokonywać już żadnych zmian. Jak można się domyśleć mylił się i już w kilka lat po wydaniu kodeksu zmuszony był wydać kilkanaście nowel. Te właśnie nowe ustawy- novellae leges, uzupełniały i zmieniały treść kodeksu w wielu miejscach. Także następcy Teodozjusza II musieli regulować wiele kwestii od nowa i w związku z tym pojawiła się ogromna ilość konstytucji cesarskich nie objętych oficjalnym zbiorem. Dla potrzeb praktyki wydawano je w nieoficjalnych zbiorach, (juryści opracowywali je w swoich kancelariach) i te zbiory noszą nazwę Nowel Poteodozjańskich.
Te trzy zbiory (kodeksy), a także zbiory Nowel poteodozjańskich wyczerpują temat, który można nazwać przedjustyniańskimi zbiorami konstytucji cesarskich..
6 ODPOWIEDZI UCZONYCH PRAWNIKÓW (responsa prudentium)
Gaius o owych responsach pisał tak: „odpowiedzi uczonych prawników są to zdania i poglądy tych, którym pozwolono tworzyć prawo”. Wszyscy wybitni juryści rzymscy tworzyli tzw. jurysprudencje- iurisprudentia, dosłownie ten termin oznacza mądrość prawniczą, wiedze prawniczą. Nośnikami tej „mądrości prawniczej” byli owi iurisprudentes, którzy reprezentowali naukę prawa. Pełnili swoje funkcje nie odpłatnie. Cieszyli się dużą popularnością, szacunkiem i powagą. Najczęściej byli to ludzie majętni, którzy szukali sobie zajęcia, chociaż było kilku jurystów, którzy byli biedni i cesarze musieli im płacić pensje.
W Rzymie, niektórym jurystom pozwolono tworzyć prawo, nadano im prawo wydawania opinii mających rangę ustawy. Uczestniczyli więc nie tylko pośrednio, ale i bezpośredni wydając swoje opinie. Najprawdopodobniej w czasach Oktawiana Augusta (27pne- 14pne), a niektórzy sądzą, że Tyberiusza, zaczęto niektórym wybitnym jurystą nadawać specjalny przywilej: ius publice respondendi ex actoritate principis- przywilej udzielania odpowiedzi na pytania prawne pod autorytetem cesarza. Początkowo jurystów obdarzonych tym przywilejem było niewielu, Jednak nastały czasy, że autoryzowanych jurystów było coraz więcej. Zaczęło się zdarzać, że kilku jurystów w tej samej sprawie wydawało odrębne opinie. Rozwiązał ten problem Hadrian (117-138), który napisał w jednej ze swoich konstytucji: „Juryści autoryzowani mogą tworzyć prawo, ale ustawą, czyli prawem są tylko takie opinie, które są zgodne”. Jeśli w danej sprawie kilku, lub nawet jeden (bez opinii przeciwnej) wyrazi zgodną opinię to jest to prawo. Wcześniej przed pryncypatem jurysprudencja miała tylko wpływ posredni na tworzenie prawa.
JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO
Historia jurysprudencji wiąże się z Kolegium Pontyfików, czyli z kolegium najwyższych kapłanów rzymskich. W czasach archaicznych kolegium pontyfików miało wyłączność na wiedzę prawniczą. Tylko członkowie kolegium znali kalendarz sądowy, tzn. znali dni, w których można było skutecznie dokonywać czynności procesowych. Takie dni Rzymianie nazywali dies fasti- dni skuteczne prawnie. Członkowie tego kolegium strzegli tej wiedzy bardzo skutecznie i zazdrośnie. Kalendarz był ustalony siła tradycji. Niektórzy historycy twierdzą, że najdawniejsi królowie go ustalili. Był to kalendarz oparty na dniach poświęconych bóstwom i na tych nie poświęconych. Pontifices- członkowie kolegium, znali nie tylko kalendarz sądowy, ale znali formuły czynności procesowych i czynności prawnych (tylko oni). W prawie archaicznym aby wejść w stosunek cywilno prawny trzeba było znać te formuły. Ten monopol został złamany dopiero ok. 300 r. pne. Wtedy niejaki Gneius Flavius ogłosił kalendarz sądowy i opublikował formuły aktów prawnych. W 250 r. pne. Tiberius Coruncanius zaczął publicznie nauczać prawa i udzielać porad prawnych.
JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA PRZEDKLASYCZNEGO
To czasy jurysprudencji świeckiej. Kolegium pontyfików zajmuje się prawem bożym. Prawem ludzkim- ius, zaczynają zajmować się juryści świeccy. Jurystów tego okresu nazywamy veteres- dawnymi.
Kierunki działalności veteres:
-respondere de iure- udzielali odpowiedzi na pytania prawne,
-cavere- tworzenie formularzy czynności prawnych i procesowych,
-publicznie nauczali prawa,
-agere- ”ubocznie” dawali pomoc procesową, występowali obok stron i udzielali im porad.
Wybitni juryści tego okresu:
-Quintus Mucius Scaevola- prawnik z
I w. pne. Pierwszy ułożył prawo cywilne według rodzajów w swoim podręczniku pt. XVIII ksiąg o prawie cywilnym. Zawdzięczamy mu kilka oryginalnych konstrukcji prawniczych np. cautio.
-Servius Suplicius Rufus- napisał pierwszy komentarz do edyktu pretorskiego. Był też autorem licznych responsów, które zebrali i wydali jego uczniowie.
JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA KLASYCZNEGO
Jurysprudencja okresu klasycznego zbudowała system prawa klasycznego i wyniosła go na wyżynę świetności.
Kierunki działalności jurystów klasycznych
-Udzielali odpowiedzi na pytania prawne pod autorytetem cesarza (to właśnie oni otrzymali ius publice respondendi)
-Pisarstwo prawnicze. Klasycy pisali dużo, a ich dzieła przybierały rozmaite formy literackie:
-institutiones- podręczniki do nauki prawa,
-regulae albo sententiae- zbiory zwięzłych zasad prawnych,
-responsa albo epistulae- zbiory rozstrzygnięc konkretnych przypadków,
-napisali dużo komentarzy do najważniejszych ustaw, edyktów, dzieł wcześniejszych jurystów.
-Najwybitniejsi, ci którzy mieli największy autorytet zajmowali się nauczaniem prawa. Nie było zinstytucjonalizowanych szkół prawniczych tylko grupy prawników skupionych wokół swoich mistrzów, śledzących ich rozumowanie.
Sabinianie i Prikulianie
W I i II w. ne funkcjonowały w Rzymie dwie konkurencyjne szkoły prawa, takie które różniły się w poglądach. Przedmiotem sporu i kontrowersji między obu szkołami były ważne dla praktyki prawniczej i doktryny kwestie szczegółowe. Był jakiś konkretny problem, kazus i jedni byli takiego zdania a drudzy takiego. W źródłach zachowało się ok. 60 przykładów takich kontrowersji i sporów między przedstawicielami obu tych szkół.
Przykład
Szkoły te spierały się co do kwestii takiej: czy cena rzeczy sprzedanej może być obliczona w rzeczach innych niż pieniądze. Szkoła Prokuliańska upierała się przy poglądzie, że nie można. Mówili, że jeżeli będziemy dawali jakąś rzecz za inną rzecz to już nie będzie to sprzedaż lecz zamiana. Natomiast Sabinianie uważali, że można skutecznie dokonać sprzedaży wyliczająć cenę w innych rzeczach zamiennych.
Szkoły sabinianów i prokulianów przestały funkcjonować z końcem II w. ne. Głównymi powodami dla których te szkoły przestały istnieć były:1. Brak wybitnych prawników, którzy by skupili wokół siebie ludzi, którzy podzielali ich poglądy,
2. Ostatni przywódca szkoły sabiniańskiej- Julian- całym swoim działaniem dążył, by wprowadzić gdzie to możliwe media sententia- rozwiązań pośrednich. Takich rozwiązań, które by zadowalały obie szkoły, łagodzi konflikty.
Głównymi przedstawicielami szkoły Sabiniańskiej byli:
-Ateius Captio- legendarny twórca tej szkoły,
-Massurius Sabinus- od niego przyjęła nazwę i był rzeczywistym twórcą,
-Gaius i Salvius Iulianus- jedni z najwybitniejszych przedstawicieli.
Głównymi przedstawicielami szkoły Prokuliańskiej byli:
-Labeo- legendarny twórca tej szkoły,
-Proculus- od niego nazwa, jeden z przywódców tej szkoły,
-Celsus i Neratius Pricus- autorzy wielu paremii prawniczych.
JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA POKLASYCZNEGO
Okres ten nazywano okresem wulgaryzacji prawa. Doprowadzone do perfekcji prawo klasyczne zaczęło być dla prawników okresu poklasycznego prawem zbyt uczonym i dlatego wystąpił konieczność upraszczania prawa, dostosowania go do tej nowej sytuacji. Właśnie owo upraszczanie nosi nazwę w doktrynie wulgaryzacji. Wulgaryzacja przejawia się i w formie i w treści aktów normatywnych jak i dzieł prawniczych.
Przejawia się w (wulgaryzacja):
-rezygnacji z precyzyjnej aparatury pojęciowej (stworzonej przez klasyków),
-rezygnacji z precyzyjnego, zwięzłego języka klasyków,
-zaczęły zacierać się różnice między instytucjami i konstrukcjami prawnymi wypracowanymi przez klasyków np. zatarła się zupełnie różnica między posiadaniem a własnością.
Jurysprudencja tego okresu prezentuje znacznie niższy poziom naukowy i co charakterystyczne staje się całkiem anonimowa. Nie znamy jurystów tego okresu bo nawet jeśli coś pisali to podpisywali się innym nazwiskiem.
Obiektywnie rzecz biorąc wulgaryzacja miała też swoje dobre strony. Było to przybliżenie prawa praktyce i uproszczenie prawa. Dużą role odegrały powstające od końca III w. do V w. zbiory zwięzłych zasad prawa. Np. Pauli Sententiae (sentencje Paulusa)- powstały pod koniec III w. zbiór zwięzłych zasad prawnych, oparty na dziełach kilku klasyków, w tym także Paulusa, zbiór bardzo popularny i ogłoszony później przez Konstantyna Wielkiego za źródło prawa obowiązującego; Regulae Ulpiani- jest to zbiór zasad prawnych, pochodzących z początku IV w. ne, wbrew podpisowi oparty głównie na dziełach Gaiusa.
Okres jurysprudencji poklasycznej to również okres zakończenia prywatnego nauczania prawa. Nauczanie staje się zinstytucjonalizowane. Najważniejsze szkoły prawa funkcjonowały w Rzymie, Bejrucie i Konstantynopolu. Tylko te szkoły zachowały później, w czasach Justyniana prawo nauczania prawa. Pozostałe zamknięto z powodu (jak napisał cesarz) niskiego poziomu nauczania.
USTAWA O CYTOWANIU
W 426r. ne ogłoszona została w Rawennie przez Walentyniana III pewna konstytucja, czyli ustawa cesarska. Nosiła nazwę tzw. Ustawy o cytowaniu lub Konstytucji Raweńskiej.Walentynianowi chodziło o ograniczenie olbrzymiego objętościowo materiału prawnego. Konstytucja wymienia pięciu jurystów, których pisma, a sciślej biorąc opinie prawne zawarte w tych pismach miały mieć nadal moc obowiązującą. Byli to w kolejności chronologicznej: Gaius, Papinianus, Paulus, Ulpian i Modestyn. Wzorem dla wydania Konstytucji Raweńskiej był dekret cesarza Hadriana. A więc zarządzono w Konstytucji Raweńskiej, że dla sędziego wiązało rozstrzygnięcie (czyli opinia) będąca zgodną opinią tych pięciu jurystów. Jeżeli ich opinia nie będzie zgodna Walentynian postanowił by sędzia uwzględnił zdanie większości. Natomiast w przypadku równości głosów decydować miało stanowisko Papiniana, który już w V w. ne uchodził za „księcia jurystów rzymskich”. Nie zawsze wszyscy wypowiadali się w danej sprawie, albo była równość głosów ale nie wypowiadał się Papian. Sędzia miał możliwość wyboru. Sugerowano, że jeżeli ktoś się wypowiadał, żeby pójść za tym poglądem, natomiast jeżeli nikt się nie wypowiadał może pójść za jakim chce poglądem, nawet za koncepcją własną.
To rozwiązanie było niezwykle pomocne w praktyce, bo w konsekwencji bardzo ograniczyło zakres materiału prawnego, który musiał uwzględniać sędzia podczas procesu. Jednakże zepsuto to już w 438r. niemal zupełnie. Kiedy włączono tę konstytucje do kodeksu Teodozjańskiego, to dodano doń jedną małą niezwykle istotną klauzulę, jeżeli chodzi o konsekwencje. Zgodnie z tą klauzulą moc obowiązującą miały mieć nie tylko dzieła tych pięciu jurystów, ale także dzieła na które się powoływali. A więc dodanie tej klauzuli spowodowało, że znowu stały się obowiązujące niemal wszystkie dzieła jurystów okresu klasycznego.
ŹRÓDŁA PRAWA OKRESU JUSTYNIAŃSKIEGO
Stan obowiązującego prawa jaki zastał w Imperium cesarz Justynian, kiedy obejmował swą władze w 527r. ne nie był zadawalający. Obowiązywały przepisy prawne pochodzące z różnych źródeł i różnych okresów. Przede wszystkim były to konstytucje cesarskie- zwane były nowym prawem- ius novum, a stare obowiązujące źródła to ius antiqum.
Kodyfikacja Justyniana: