Renesans, Renesans w architekturze stanowił odzwierciedlenie poglądów filozoficznych odrodzenia, poszukujących wzorców w świecie antycznym


RENESANS

w architekturze stanowił odzwierciedlenie poglądów filozoficznych odrodzenia, poszukujących wzorców w świecie antycznym. Renesans otworzył erę nowożytną w sztuce i trwał od schyłku średniowiecza do początków baroku. Ponieważ różnice czasowe rozkwitu renesansu w różnych krajach są ogromne (np. między Włochami i Europą Północną), nie jest możliwe ustalenie jednolitych dat, w których panował, na ogół przyjmuje się, że rozwijał się on w danym kraju od końca epoki średniowiecznej.

Nazwa

Określenie wywodzi się z fr. renaissance - odrodzenie - i nawiązuje do ponownego wprowadzenia elementów starożytnej sztuki budowlanej. Zostało wprowadzone prawdopodobnie przez francuskiego historyka Micheleta w 1855 i spopularyzowane w 1860 przez Jacoba Burckhardta. Początkowo tym terminem określano całość architektury nowożytnej aż po XVIII wiek, szybko wyodrębniono jednak barok, a z czasem także manieryzm.

Historia

Architektura renesansu narodziła się we Włoszech, na co początkowo miało wpływ głównie narodowe odrodzenie i przywołanie dziedzictwa cesarstwa. Mimo upadku XIV-wiecznej idei politycznej prąd intelektualny odrodzenia rozwijał się, a architektura zaczęła być powszechnie uznawana jako działalność twórcza indywidualnego architekta, nie zaś usługowa, pomyślana głównie na potrzeby Kościoła.

O ile sztuka i architektura epoki gotyku (tak jak i średniowieczna filozofia) negowały świat doczesny i dążyła do wyzwolenia się od niego, poprzez wzniesienie ku niebu, tak w renesansie starano się ukazywać doskonałość świata ziemskiego. Stąd pochodziło zamiłowanie do form absolutnych i idealnych, przede wszystkim zaś budowli centralnej. Przywołanie starożytnych detali i elementów budynku szło w parze z ponownym odkryciem dzieła Witruwiusza, wedle którego posiadały one analogię do (uważanej za doskonałą) postaci ludzkiej, nie było ono jednak nigdy tak dosłowne, jak w późniejszym klasycyzmie. Renesansowa architektura nawiązywała do form antycznych nie tylko w zastosowaniu detalu i zdobień (porządek, belkowanie), przywoływała też starożytną teorię komponowania przestrzeni i trwała też w nieustannym poszukiwaniu nowych proporcji i środków wyrazu. Architekci dążyli do statycznego, tektonicznego i łatwo pojmowanego kształtowania konstrukcji i artykulacji.

Za twórcę, który zapoczątkował architekturę renesansu uważa się Filippo Brunelleschiego, zaś za pierwsze dzieło nowej sztuki - kopułę (a właściwie sklepienie na planie ośmioboku) katedry we Florencji. Realizacja skomplikowanego dzieła inżynierskiego stanowiła odrodzenie starożytnych umiejętności budowlanych i upodobań estetycznych. Poszukiwania twórcze Brunelleschiego, szczególnie widoczne w kaplicy Pazzich przy kościele Santa Croce (św. Krzyża) we Florencji, oscylowały wokół operowania modułem przestrzennym. Wkrótce inni twórcy, jak Michelozzo i Leon Battista Alberti przejęli zasady nowego stylu, stopniowo coraz bardziej świadomie nawiązując do antyku. Palazzo Rucellai przejmuje wielki porządek z rzymskiego Koloseum. Jednocześnie zdawano sobie sprawę ze sprzeczności między starożytną logiką artykulacji a współczesną strukturą budynku.

Podczas gdy w XV stuleciu we Włoszech architektura renesansu szeroko się rozpowszechniła, na północ od Alp panował nadal styl gotycki. Dopiero w pierwszych latach XVI wieku dzięki mecenatowi władców takich jak Franciszkowi I we Francji i Zygmuntowi I w Polsce włoscy architekci przybyli do krajów Europy Zachodniej i Środkowej. Dzieła nowej architektury obejmowały jednak przede wszystkim detale i niewielkie budowle, orientujące się głównie na architekturę Lombardii i Wenecji.

W latach 20. XVI wieku we Włoszech nastąpiło odejście od harmonijnej statyczności w architekturze. Detale architektoniczne stały się bardziej plastyczne, pojawiające się na gzymsach i balustradach statuy dały stanowiły obcy wcześniejszej fazie renesansu element wertykalnie akcentujący fasady, budynki sprawiały wrażenie lżejszych. Jednocześnie pojawił się jednak przeciwny prąd - manieryzm, który kierował się raczej ku formom ciężkim i patetycznym.

Charakterystyka stylu

Wraz z szerzeniem się idei humanizmu i przesunięciem się ciężaru zainteresowania człowieka na to co świeckie wyraźnie wzrasta zapotrzebowanie na budownictwo świeckie. Mimo budowanej nadal znacznej liczby nowych kościołów powstaje coraz więcej budynków służących zaspokojeniu potrzeb człowieka na ziemi. Szybko wzrasta ilość budowanych pałaców, podmiejskich rezydencji, budynków użyteczności publicznej.

Budynki cechuje zwartość planu, prostota, czytelność i harmonia bryły wyraźnie opartej na ziemi (budynki przestają sprawiać wrażenie odrywania się i wznoszenia ku górze). To związanie budowli z ziemią podkreśla kompozycja, w której przeważają linie poziome. Rytm płaszczyźnie nadają linie schodów, gzymsów, balustrad, które (oglądane z większej odległości) sprawiają wrażenie lekko wygiętych łuków. Dekoracja płaszczyzn zostaje podporządkowana układom konstrukcyjnym. Powrót do detali oraz form stosowanych w architekturze klasycznej nie był jej ślepym naśladowaniem. Architekci korzystali także z osiągnięć swoich poprzedników jakimi byli budowniczowie średniowiecza. Odchodzi się od ostro zarysowanych, gotyckich łuków, które zastępuje się formami półkolistymi. Tak zarysowane łuki odnajdziemy w sklepieniach, arkadach, portykach, a nawet, w początkowej fazie renesansu w obramowaniach okien. Strzeliste wieże kościołów zastępują kopuły, a mury obronne nowy i nieco niższy rodzaj umocnień w formie nasypów ziemnych. Architekci dużo uwagi poświęcają kompozycji swoich dzieł i ich współgraniu z otoczeniem.

Budownictwo sakralne

Ulubioną formą architektów tego okresu był kościół na planie centralnym, chociaż oczywiście nie brakuje dzieł budowanych w układach podłużnych (na planie prostokąta z nawą poprzeczną). Wśród założeń centralnych popularne są rozwiązania opierające się o plan krzyża greckiego, kwadratu, koła lub wieloboku. Ta zamknięta, zwarta i symetryczna forma najlepiej odzwierciedla poszukiwania kształtów zbliżonych do doskonałości. Budowle kryte są zazwyczaj kopułami wspartymi na bębnach albo pendentywach lub konstruowane na planie kwadratu i ścięte po bokach ścianami, czyli sklepienia żaglaste i żaglowe. Pojawiają się rozwiązywane na planie ośmioboku sklepienia klasztorne. Nad tymi formami budowane są latarnie z oknami doświetlającymi wnętrza. Podobnie rozwiązywane jest przekrycie nad skrzyżowaniem naw, chociaż w tym miejscu można spotkać także sklepienie krzyżowe gładkie, bez widocznych żeber. Nad nawami powracają sklepienia kolebkowe, w których konstruuje się lunety pozwalające na oświetlenie pomieszczeń dużymi, prostokątnymi, zamkniętymi półkolem lub kolistymi, pozbawionymi witraży oknami. W połowie XV wieku, Leon Battista Alberti, kierując przebudową gotyckiego kościoła Santa Maria Novella we Florencji wprowadził w rozwiązaniu fasady dwie duże woluty, które pozwoliły na łagodne połączenie ściany środkowej, wyższej nawy ze znacznie niższymi ścianami naw bocznych. To nowe rozwiązanie, zwane "esownicami Albertiego", było często stosowane przy budowie kościołów bazylikowych nie tylko w okresie renesansu ale i baroku.

Przy kościołach budowane są kaplice grobowe. Często są to samodzielne budynki przylegające do bryły świątyni. Kaplice projektowane są na planach centralnych z przekryciem w postaci kopuły na bębnie. Wewnątrz umieszczano sarkofagi przyścienne zdobione rzeźbiarską dekoracją mówiącą o życiu ziemskim zmarłego, o jego dokonaniach i sławie.

Budownictwo świeckiE

Już w pierwszym okresie renesansu, we Florencji, zaczyna się kształtować nowa forma budownictwa służącego najbogatszym mieszkańcom miast. Są to pałace budowane na planie prostokąta, z wewnętrznym dziedzińcem, o zwartej i zamkniętej bryle. Początkowo, jeszcze o wyraźnie obronnym charakterze, który podkreślają niewielkie okna umieszczane w najniższych kondygnacjach. Na wyższych kondygnacjach, oparte na linii gzymsu międzykondygnacyjnego umieszczane są nieco większe okna, zamknięte półkolistym nadprożem i podzielone niewielką kolumienką z głowicą wzorowaną na kapitelach korynckich. Twórcze przetworzenie elementów wolut połączonych z liśćmi akantu i wzbogaconych innymi motywami roślinnymi przynosi w efekcie rozwiązanie nazywane głowicą florencką. Wraz z rozwojem renesansu zmienia się wygląd typowego okna. W późniejszej fazie staje się większe i otrzymuje kształt prostokąta a nad poziomą linią nadproża o wyraźnie zaznaczonym belkowaniu umieszczane jest niewielkie zwieńczenie w formie trójkątnego lub półkolistego tympanonu. Boki otworu okiennego flankują dwie kolumienki lub pilastry. Pod oknem umieszczany jest krótki podokiennik wsparty niejednokrotnie na postumentach lub balaskach. Podokiennik jest niezależny od podziałów poprowadzonych pomiędzy poszczególnymi kondygnacjami gzymsami wstęgowymi. Lico elewacji zdobi rustyka, forma dekoracji znana już w starożytnym Rzymie. Boniowanie najsurowsze w dolnych partiach ("na dziko") wyżej przechodzi przez łagodniejszą formę diamentów lub półdiamentów do najbardziej gładkich obróbek na najwyższych kondygnacjach. Elewację wieńczył mocno rozbudowany gzyms koronujący. Wejścia do pałaców, początkowo w formie pojedynczych bram o stosunkowo niewielkich rozmiarach (łatwiejszych do obrony), z czasem uzyskują formę ozdobnych portali naśladujących w szczytowym okresie rozwoju renesansu architekturę łuków triumfalnych a wewnętrzny dziedziniec staje się dostępny z dwóch lub więcej stron. Piętrowe arkady otaczające dziedziniec zapewniają komunikację pomiędzy poszczególnymi pomieszczeniami (nie stosowano jeszcze systemów korytarzy wewnątrz budynku). Dziedzińce były miejscem, w którym koncentrowało się życie mieszkańców pałacu. Obiegające dziedziniec loggie były zazwyczaj otwarte i chronione płaskimi dachami z wyraźnie zaakcentowanym gzymsem wieńczącym. Komunikację pionową zapewniają schody, które w okresie rozkwitu renesansu otrzymują często monumentalną formę (schody wewnętrzne projektowane są zazwyczaj jako kręte lub wachlarzowe). Wnętrza pałacowe przykrywane są drewnianymi, belkowymi stropami. Widoczne belki są zdobione rzeźbiarsko i malarsko, często poprzez wprowadzenie dodatkowych belek otrzymują też formę kasetonów. Wykonywane są także konstrukcje z cienkich desek przybitych do belek, które przykrywane są warstwą tynku na trzcinie. W pomieszczeniach wykonywane są także sklepienia zwierciadlane i nieckowate (przypominające wydłużone sklepienie klasztorne).

Duże płaszczyzny sklepień i sufitów pozwalają na wprowadzenie bogatej dekoracji malarskiej wykonywanej techniką al fresco. Oprócz scen figuralnych wprowadzane są delikatne ornamenty w postaci wici roślinnej splecionej z postaciami mitologicznymi, sylwetkami zwierząt i fantazyjnych stworów. Groteska stała się ulubioną formą dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej. Oszczędnie stosowane kompozycje podkreślają konstrukcję i urozmaicają płaszczyznę. Ściany pomieszczeń pałacowych zdobią obrazy i znane już w średniowieczu gobeliny a ciepła dostarczają kominki i piece kaflowe.

Jeśli pozwalała na to lokalizacja, pałace łączono z ogrodem. Pomiędzy alejkami wytyczonymi wzdłuż jednej lub kilku osi symetrii umieszczano pałacie trawników o geometrycznych kształtach. Ta sama zasada porządkowania w sposób symetryczny i pełen harmonii obowiązywała w kompozycji klombów, sadzonych drzew i krzewów, które dodatkowo przycinano nadając im kształt prostych brył.

Przedstawiciele bogatszych warstw społecznych budowali dla siebie również podmiejskie wille. I tu obowiązywały zasady kompozycji horyzontalnej, uwzględniającej warunki otoczenia. Wille były przeważnie jednopiętrowymi budynkami zaprojektowanymi na planie centralnym lub prostokątnym, w otoczeniu ogrodów.

Nadal budowane są zamki obronne, ale ich forma zmienia się. Są to obiekty rozplanowane zazwyczaj na planie wieloboku foremnego ufortyfikowanego murami z bastionami i fosą. W podobnym kierunku zmierza plan idealnego miasta, który zostaje wykształcony w okresie dojrzałego renesansu. Obniżone mury obronne zostaje obsypane ziemią a wieże zastąpione bastionami. Plan miasta zostaje rozrysowany na planie wieloboku foremnego. Jego centralną częścią jest rynek, od którego, promieniście rozchodzą się ulice. Jednak niewiele tak rozrysowanych planów znalazło swoje urzeczywistnienie. Tak powstało miasto Palmanova w 1593 r. według projektu Vincenzo Scamozziego Palmanova niedaleko Florencji, podobnie zbudowano w Polsce Zamość.

Architekci zwracają uwagę na kompozycję swoich dzieł troszcząc się o ich wygląd w kontekście otaczającej je zabudowy. Istotną rolę odgrywa kompozycja placów a ich nieodłącznym elementem stają się fontanny i pomniki. W miastach, na rynkach, budowane są nowe lub przebudowywane średniowieczne ratusze. Zwartą bryłę ożywiają arkady, dekoracje rzeźbiarskie, boniowanie. Nad budynkiem górują wieże o smukłych proporcjach. Prototypem miejskich ratuszy był florencki Pałac Vecchio.

Balustrady loggii i balkonów urozmaicających bryłę budynków są wykonywane w postaci niewielkich słupków - tralek, w kształcie kolumienki lub dzbana, który występuje w formie pojedynczej (lalki) lub dwóch elementów złączonych na pierścieniu podstawami. Archiwolty arkad we wczesnym renesansie opierają się bezpośrednio na głowicach kolumn. W okresie późniejszym, wraz z wyraźnym odejściem od pewnej swobody w podejściu do kształtowania detali architektonicznych powrócono do oparcia za pośrednictwem impost. Ponad gzymsem koronującym budowane są wysokie, zasłaniające dach, attyki. Górna ich część często bywa wycinana w zróżnicowane zęby a płaszczyzna podzielona pilastrami zdobiona jest płaskorzeźbą. Popularną formą zdobienia staje się technika sgraffito.

Rozwiązania materiałowe

Renesans nie wprowadził nowych materiałów. Nadal używany jest kamień i cegła. Ściany murowane są okładane płytami kamiennymi albo tynkowane. Jako materiał konstrukcyjny przy budowie stropów stosowane są belki drewniane. Drewna i kamienia używa się przy konstrukcji loggii, balkonów i schodów. Nowością są sufity wyprawiane zazwyczaj zaprawą gipsową.

Wybrani przedstawiciele

Przykłady budynków

ARCHITEKTURA RENESANSU W ANGLII

Pierwsze przejawy renesansu w Anglii widoczne są dopiero w połowie XVI wieku, początkowo jako pojedyncze, ozdobne detale wprowadzone w okresie późnego gotyku (pod koniec tzw. stylu Tudorów) a później w okresie panowania tzw. stylu elżbietańskiego(1558-1603). W sztukach dekoracyjnych tego czasu utrzymywały się jeszcze elementy formalne angielskiego gotyku, łącząc się z nowymi formami włoskiego renesansu, które docierały do Anglii za pośrednictwem Włoch, Niderlandów., Francji i Niemiec. Był więc to styl mieszany, ale o wyraźnej przewadze cech narodowych. "Nowinki" włoskie interpretowane były w sposób dość powierzchowny, świadczący o niezrozumieniu zasad sztuki renesansowej. W XVI w. budownictwo sakralne w okresie reformacji niemal całkowicie zamiera. W dekoracji przeważają motywy zaczerpnięte z wzorników Serlia i Vredemana de Vries.

Rezydencja angielska

Schemat rezydencji

Prowadzone przebudowy i modernizacje wiejskich siedzib arystokracji i ziemiaństwa otrzymują nowe rozwiązania. Rezydencja przestała być tylko centrum działalności rolniczej właściciela ziemskiego. Jego dochód coraz bardziej zależał od opłat czynszowych dzierżawców, co zapewniało bezpośredni dopływ gotówki i powodowało całkowitą lub częściową rezygnację z działalności czysto gospodarczej. Chęć utrzymania w łaskach dworu niosła ze sobą obowiązek przyjmowania monarchy lub co najmniej jego wysokich wysłanników, a to zmieniło pałac w rodzaj luksusowego hotelu.

W architekturze angielskiej przez długi czas dominował kamień, szczególnie piaskowiec, ale w epoce Tudorów zaczęły pojawiając sie wzorowane na niderlandzkim budownictwie budowle z cegieł. Charakterystyczna cechą czasów elżbietańskich stały się okna dzielone kamiennymi słupkami, ściśle zgranymi z również kamiennym obramowaniem, zapożyczonym ze sztuki gotyckiej i rozwiniętym. Wyposażenie rezydencji w okna zewnętrzne co było wyrazem myślenia o budynku już nie jako systemu obronnego (dotychczas rezydencje miały na zewnątrz jedynie niewielkie okienka i strzelnice). Nastąpił zatem przeorientowanie topografii budynku. Okna zewnętrzne uczyniły bryłę lżejszą i ciekawsza architektonicznie, pozwoliły na elastyczniejsze wykorzystywanie naturalnego oświetlenia wnętrza.

Inną różnica było zastąpienie wież bramnych ozdobnymi bramami arkadowymi.

Centralna i główną częścią wielkich rezydencji była z reguły od czasów średniowiecza wielka sień, obszerne pomieszczenie ogólne, miejsce gromadzące domowników i ukazujące zarazem, zwłaszcza przy stole jadalnym hierarchię domowników i gości. Jego rola zaczęła się teraz zmieniać. Rozpoczyna sie proces odchodzenia od zbiorowości życia w wielkim hallu. Dawny hall zaczęto dzielić. Część jadalna pana domu znajdowała się w „dais”, rodzaju odrębnej platformy wyłączonej od reszty hallu zazwyczaj za pomocą ozdobnego, drewnianego przepierzenia („timber screen”). Pozostała część domowników jadała w centralnej części hallu. Głównej części budowli umieszczano zazwyczaj reprezentacyjną salę przeznaczoną na bale i uczty. Wewnątrz niej, nad wejściem, budowano emporę dla zespołów muzycznych przygrywających podczas przyjęć. Z głównego hallu na piętro mieszkalne prowadziły reprezentacyjne schody.

Pojawia sie odrębny pokój jadalny, pokoje dzienne i wypoczynkowy oraz galeria służąca najczęściej celom rekreacyjnym, w tym grom sportowym. Poszczególne pokoje dostępne były z długiego korytarza, który pełnił funkcję galerii gromadzącej dzieła sztuki i pamiątki rodzinne.

Charakterystyczne dla rezydencji jako całości były też wysokie, budowane przy zewnętrznych ścianach masywne kominy. W dolnych partiach przechodziły one w kominek, zrazu prosty, potem coraz bardziej ozdobny, stanowiący niezbędny element każdej rezydencji.

Sypialnia pana i pani domu była na ogół na piętrze. Sypialnia opiekunki kuchni, zwykle dalszej lub bliższej przedstawicielki rodziny właścicieli rodziny właścicieli rezydencji, znajdowała się w pomieszczeniu określanym na jako „solar”, tuz nad kuchnią, również na piętrze. Wprowadzenie kominka zaczęło stopniowo zmieniać ten układ, a z nim panujący w rezydencji styl życia, wreszcie jej architekturę. Pozwalało to np. na indywidualizację życia domowego przez umieszczenie kilku kominków w różnych pomieszczeniach. Mieszkańcy odtąd nie musieli dla ciepła skupiać się w jednym centralnym miejscu. To z kole doprowadziło z czasem do zmniejszenia znaczenia wielkiego hallu, czyniąc go rodzajem dużej, powitalnej sieni.

Dodanie bocznych skrzydeł i uformowanie otwartego dziedzińca prowadzi do rozwiązań rzutu budowli opartych na kształcie wzorowanym na literze U. Wysunięcie w środkowej części budowli ryzalitu upodabnia rzut budowli do litery E a wydłużenie skrzydeł bocznych na tyły rezydencji naśladuje kształt litery H.

Drewniane stropy, zazwyczaj kasetonowe zdobiły stiuki i profilowane belki a ściany wykładano różnymi odmianami drewna. Pomieszczenia ogrzewało ciepło dużych kominków o dekoracyjnych formach.

Do przykładów tak rozwiązanych rezydencji należą:

Najwybitniejszym przedstawicielem angielskiego renesansu był wykształcony we Włoszech Inigo Jones, zwolennik palladianizmu. Zaprojektował (w 1617 r.) na zlecenie Jakuba I pałac Whitehall, który doczekał się realizacji tylko w niewielkim zakresie (wybudowana została część nazywana salą bankietową). W 1618 zaprojektował pawilon królowej w Greenwich. Jego dziełem jest także projekt kościoła św. Pawła w Londynie na Covent Garden z 1631 r.

Umownie przyjmuje się, że okres renesansu w Anglii trwa do ok. 1625 r. Lata późniejsze to rozwijanie stylu zapoczątkowanego przez Andrea Palladio. Historyce angielscy zwykli inaczej niż na kontynencie dzielić i nazywać zmieniające się style architektoniczne. W ich ujęciu okres do połowy XVIII wieku zaliczany jest do późnego renesansu a nie do baroku.

ARCHITEKTURA RENESANSU WE FRANCJI

Długotrwała wojna stuletnia zakończona w 1453 r. zrujnowała Francję powodując jego znaczne zacofanie gospodarcze i kulturowe. Karol VII i Ludwik XI skupili się na stopniowej odbudowie nadal średniowiecznego kraju. Dopiero przedsięwzięte przez Karola VIII i Ludwika XII wyprawy na Półwysep Apeniński spowodowały pierwsze zetknięcie się Francji z nowym stylem, który w tym czasie przeżywał we Włoszech swój rozkwit.

Włoscy artyści sprowadzeni do Francji otrzymują zlecenia przebudowy i upiększenia siedzib królewskich i magnackich. Zatem początki renesansu we Francji to przede wszystkim architektura dworska w postaci detali uzupełniających i zdobiących średniowieczne siedziby możnych. Wzorowany na włoskim stylu dekoracyjnym renesans we Francji nie był dokładnym jej odwzorowaniem. Dostosowanie do warunków klimatycznych skutkowało zachowaniem stromych dachów a względy praktyczne narzucały umieszczanie na poddaszach pomieszczeń mieszkalnych. Kunszt kamieniarski francuskich rzemieślników zaowocował bogatym detalem. Trzony kolumn i pilastrów zdobiły głębokie żłobkowania pomiędzy grubymi pierścieniami. Płasko boniowane płaszczyzny ścian, często wykonane z kamiennych ciosów i cegieł tworzyły dwubarwne tło zdobione medalionami, girlandami, kartuszami z herbami. Łuki nad otworami okiennymi i drzwiowymi początkowo pozostają pod wpływem gotyku płomienistego. W pierwszym okresie stosowany jest zazwyczaj łuk koszowy, często spłaszczony, który z czasem zastąpiono łukiem półkolistym.

Francuscy historycy stosują zwyczaj określania poszczególnych stylów od imienia panującego we danym okresie władcy. Stąd warto przypomnieć, kto panował w okresie poszczególnych faz renesansu:

Wśród zachowanych obiektów, w których widoczne są pierwsze elementy architektury renesansu na ziemi francuskiej warto wymienić:

Z rozkwitem renesansu pojawiają się francuscy mistrzowie. W połowie XVI wieku działają Jean Goujon oraz Pierre Lescot. Efektem ich działalności jest paryski Hôtel des Ligneries (1544 r.), w którym obecnie mieści się Museé Carnavalet oraz początek przebudowy Luwru (od skrzydła południowo-zachodniego). W 1536 r. wraca z Włoch Philibert Delorme (de l'Orme). W Italii poznał dość dokładnie architekturę starożytną co zaowocowało kilkoma pracami teoretycznymi. Na zlecenie Franciszka I zbudował zamek w Saint-Maur (ok.1540), w Saint-Denis wzorowany na antycznych łukach triumfalnych grobowiec dla niego i jego żony (1547). W 1522 na zlecenie Henryka II buduje dla Diany de Poitiers, faworyty królewskiej zamek w Anet. Rozpoczął przebudowę średniowiecznego zamku w Fontainebleau (jego dziełem jest sala balowa) oraz budowę pałacu Tuilerie.

Jacques I Ducerceau wzorując się na Albertim wprowadził do Francji wielki porządek. Jego prace to przede wszystkim dworskie rezydencje: zamek Charleval, Verneuil-sur-Oise, fragmenty zamku Gaillon. Dla bogatych mieszczan projektował domy w Orleanie. Jego starszy syn Baptiste Ducerceau, po śmierci Lescota, kontynuował przebudowę Luwru oraz (po śmierci ojca) budowę zamku Charleval. Jacques II Ducerceau zbudował wiele reprezentacyjnych pałacyków i domów w Paryżu oraz, wraz z Luisem Métezeau, kontynuował przebudowę Luwru. Jego projekty cechuje połączenie cegły z kamiennymi ciosami, które zdobiły elewacje budynków.

Okres renesansu we Francji zamyka twórczość Salomona de Brosse. Na wzór Palazzo Pitti zaprojektował Pałac i Ogród Luksemburski. Dla gotyckiego kościoła św. Gerwazego (St. Gervasis) w Paryżu zaprojektował trójpoziomową fasadę (1616 - 1621) a dla protestantów w Charenton zbór wzorowany na starożytnej bazylice.

ARCHITEKTURA RENESANSU W HISZPANII

Przełom XV i XVI wieku to w czas zjednoczenia Hiszpanii oraz początek ekspansji na tereny położone w Ameryce Środkowej i Południowej. Budowa nowego państwa i dopływ środków materialnych (złota) to sprzyjający okres dla rozwoju kultury i sztuki.

Sztuka gotycka w Hiszpanii przetrwała właściwie do końca XV wieku przeradzając się w swoim okresie schyłkowym w mudejar. Połączenie tego stylu z napływającymi z Francji elementami dekoracyjnego flamboyant wytworzyło styl izabeliński, który został tak nazwany od imienia królowej hiszpańskiej Izabeli Katolickiej. Nowinki przyniesione na grunt hiszpański przez przybywających z Włoch mistrzów w połączeniu z stylem mudejar i izabelińskim zaowocowało bardzo dekoracyjną i drobiazgową formą przypominającą wyroby złotnicze, nazwaną plateresco (estilo plateresco), czyli stylem złotniczym. Oprócz bardzo rozbudowanej dekoracji złożonej z wielu drobnych elementów cechą charakterystyczną architektury hiszpańskiej tego okresu jest stosowanie, zwłaszcza w budownictwie świeckim, łuku o linii podkowiastej albo o mocno spłaszczonej linii koszowej (elementy popularne w architekturze mauretańskiej).

Równolegle do plateresco powstają obiekty realizowane najczęściej przez włoskich budowniczych, które zachowują bardziej klasyczną formę (estilo greco-romano). Ten kierunek dominuje od połowy XVI wieku aż do początków XVII wieku. Pod koniec XVI uczniowie Juana de Herrery, zwłaszcza Francisco de Mora, propaguje styl określany jako estilo desornamentado lub herreryjskim. Był to ostatni okres renesansu, który cechował się architekturą surową, prawie pozbawioną dekoracji o monumentalnej bryle. Reakcją na ten styl, niezbyt odpowiadający mentalności hiszpańskiej preferującej kontrastowe kolory i żywą dekorację była architektura baroku.

Architektura sakralna

Renesans w Hiszpanii to przede wszystkim architektura świecka. Budowane na początku XVI wieku kościoły (katedra w Salamance i Segowii) należą jeszcze do gotyku. Jedynie niektóre elementy dekoracyjne ujawniają wpływy renesansowe. Dopiero katedra w Grenadzie, zaprojektowana przez Diego de Siloé w roku 1528 na gotyckim planie, otrzymuje sklepienia oparte na filarach z pilastrami i półkolumnami o korynckich głowicach, oraz posiada renesansową fasadę (ukończoną przez Alonso Cano). Formy renesansowe otrzymują dopiero katedry:

Architektura świecka [edytuj]

ARCHITEKTURA RENESANSU W NIDERLANDACH

Na obszarze Niderlandów zamieszkałych przez ludność pochodzenia germańskiego (na północy) i romańskiego (na południu) renesans pojawił się dopiero w XVI wieku. Ciągłe walki i niepokoje hamowały gospodarkę i sprzyjały rozwojowi architektury. Kierunki napływu nowych prądów, z uwagi na skomplikowaną sytuację polityczną tego regionu, były zróżnicowane. Po zawarciu traktatu utrechckiego w 1579 r. północna część terenu odzyskała niepodległość a południowa nadal pozostała pod panowaniem hiszpańskim. Ten podział znalazł swoje odbicie w powoli rozwijającym się nowym stylu w architekturze. W prowincjach, które odzyskały wolność i nadal walczyły o jej utrzymanie, bardzo niechętnie odnoszono się do wzorów włoskich i hiszpańskich dominujących na południu. Jednocześnie trwające prześladowania religijne we Francji i wynikający z nich liczny napływ hugenotów spowodowały na północy przebiegającą powoli adaptację wzorów francuskich.

Ok. 1500 r. pojawiają się pierwsze detale architektoniczne przejawiające nowy styl dodawane są do wciąż gotyckiej architektury. Powstające budowle to przede wszystkim budynki użyteczności publicznej (ratusze, arsenały, hale targowe, domy cechowe oraz kamienice mieszczańskie). Architektura sakralna rozwijała się znacznie słabiej. Reprezentują ją centralne budowle o oszczędnym wystroju wnętrz.

Względy naturalne (niedostatek kamienia, zwłaszcza na północy) sprzyjają rozwojowi architektury ceglanej z dodatkiem niewielkiej ilości ciosów jako detale w postaci portali, gzymsów, obramowaniach i narożach budynku. Specyficzne dla architektury tego regionu są ceglane budynki o stromych dachach, wysokich kominach, bogato zdobionych fasadach. Często wykorzystywanym motywem (w Niderlandach i innych krajach germańskich) jest ornament okuciowy wzorowany na ślusarskich okuciach skrzyń, drzwi, szaf. Charakterystyczne są także słupy kandelabrowe (trzon wyprowadzany jest z formy w kształcie kielicha a całość przypomina świecę osadzoną w świeczniku).

ARCHITEKTURA RENESANSU W NIEMCZECH

Początek XVI wieku w Niemczech to okres, w którym władzę sprawował Karol V, który władając olbrzymim terytorium jednocześnie prowadził wojny z Francją i Turcją. Walki trwały także na ziemiach niemieckich. Zerwanie Marcina Lutra z kościołem katolickim i powstanie nowego odłamu religii było główną przyczyną wojny domowej, trwającej z przerwami do 1555 r. (pokój augsburski). Nie był to zatem okres sprzyjający rozwojowi architektury.

Podziałom religijnym towarzyszy także podział wpływów w architekturze. Wzorce włoskie chętnie są przyjmowane na katolickim południu a protestancka północ odnosi się do nich niechętnie. Jednocześnie należy pamiętać, że gotyk był mocno zakorzeniony w Niemczech. Zatem nie powinny dziwić liczne nałożenia detalu renesansowego na gotycką formę budowli. Podział na renesans katolicki i protestancki najwyraźniej widoczny jest w budownictwie sakralnym. Na południu, w Monachium, pod koniec XVI wieku został zbudowany kościół św. Michała wzorowany na rzymskim kościele Il Gesù. Budowla jednak nie posiada kopuły a dekoracja elewacji została znacznie bardziej rozdrobniona. Przykładem budowli protestanckich są:

Cechą charakterystyczną architektury świeckiej dzielnic północnych są smukłe budowle o stromych dachach i bogato zdobionych szczytach. Popularnym motywem zdobniczym jest, podobnie jak w Niderlandach, ornament okuciowy, który tu występuje także jako ornament zwijany (niem. Rollwerk). Pomimo wojen w miastach budowano kamienice, ratusze i arsenały. Budowane i rozbudowywane w tym okresie zamki zachowują swój obronny charakter podkreślony przez cylindryczne wieże zlokalizowane na zewnętrznych narożach, w których często umieszczano schody. Obszerne budowle były rozplanowane wokół przestronnego dziedzińca, wokół którego budowano arkadowe krużganki.

Przykłady zabytków:

ARCHITEKTURA RENESANSU W SKANDYNAWII

Architektura w Skandynawii przez cały okres renesansu zachowała układ i formę wypracowaną w okresie gotyku. Budowane i przebudowywane w tym okresie zamki mają nadal typową dla średniowiecza formę obronną a renesansowe detale wkomponowane są w bryłę budowli. Architektura renesansu to przede wszystkim budowle wznoszone na zamówienie możnych. Zatem jest to architektura dworska. Obiekty sakralne nadal powtarzają wcześniejsze wzory z niekiedy pojawiającymi się elementami nowego stylu.

Znaczny wpływ na architekturę XVI wieku wywarło budownictwo niderlandzkie oraz w nieco mniejszym stopniu niemieckie. Podstawowym materiałem, zwłaszcza w Danii, podobnie jak w północnej części Niderlandów była cegła.

Przykłady zabytków:

ARCHITEKTURA RENESANSU W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ

Architektura renesansu dotarła na tereny Środkowej i Wschodniej Europy z Włoch w XVI wieku. Była to przede wszystkim architektura świecka a budowle sakralne jeszcze przez wiele lat wznoszono w stylu gotyckim. Nowe prądy w sztuce przynieśli mistrzowie często zapraszani na dwory przez możnowładców panujących w tej części Europy

WĘGRY

Najwcześniej, bo już w 1490 r., pojawili się mistrzowie z Florencji na dworze węgierskiego króla, Macieja Korwina. Władca powierzył im przebudowę pałaców w Budzie i Wyszehradzie. W latach 1506 - 1507 r. biskup Tamás Bakócz w Ostyrzyhomiu (węg. Esztergom) ufundował kaplicę przeznaczoną na miejsce pochówku dostojników kościoła. Kaplica zachowana w Ostrzehomskiej bazylice uważana jest na najważniejszy zabytek okresu renesansu na Węgrzech. Najazd ziem węgierskich przez wojska tureckie a zwłaszcza przegrana bitwa pod Mohaczem w 1526 r. uniemożliwiło rozwój dopiero raczkującego renesansu na większości ziem. Tylko w Siedmiogrodzie i na obszarze pozostającym pod panowaniem dynastii habsburskiej renesans zdołał przetrwać. Na terenach zajętych przez Turcję większość budowli została zniszczona lub przebudowana. W Siedmiogrodzie, w Alba Iulia (Rumunia w XVI wieku został przebudowany pałac a do katedry św. Michała została dobudowana kaplica Lazoniusa (1512). W Sárospatak, przy średniowiecznych zabudowaniach klasztornych, Péter Perényi rozpoczął budowę wieży mieszkalnej, do niej dobudował wschodnie skrzydło (skrzydło Perényi). Kompleks zamkowy w XVII w. rozbudował György Rákóczi (zamek Rakoczego). Gotycki zamek w Hunedoara (Rumunia) został wzbogacony o renesansowe elementy (np. krużganki pałacowego dziedzińca).

AUSTRIA

Do graniczącej z Włochami Austrii renesans dotarł ze sporym opóźnieniem (w XVI wieku) i współistniał i ostatnią fazą gotyku. Architektura renesansowa stosowana była przede wszystkim w restaurowanych i przebudowywanych zamkach i pałacach (np. zamek Rosenberg w Zell am See, adaptowany w XX wieku na ratusz). Do najbardziej znanych zabytków tego okresu należą:

CZECHY

Nowe prądy w sztuce dotarły do Czech z przede wszystkim Włoch przez Węgry. Wpływ wywarła także architektura niemiecka i niderlandzka poprzez Saksonię. Pierwsze zwiastuny renesansu pojawiły się w architekturze na ziemiach czeskich za panowania dynastii Jagiellonów (pod koniec XV wieku). Były to zazwyczaj detale architektoniczne występujące w budowlach późnogotyckich. Po wstąpieniu na czeski tron dynastii Habsburgów powstały budowle w bardziej czystym, renesansowym stylu. Druga połowa XVI wieku to stopniowe odchodzenie od wzorów włoskich i okres przenikania do architektury rodzimych tradycji. Jednym z pierwszych zabytków renesansu jest usytuowany w ogrodach zamkowych na Hradczanach letni pałacyk królowej Anny Jagiellonki - Belweder. Budowla powstała na zamówienie Ferdynanda I w latach 1534 - 1536. Zaprojektował ją włoski architekt Paolo della Stella a prace kontynuował Bonifác Wohlmut. Na Hradczanach znajduje się także pałac Schwarzenbergów. Rezydencja rodu Lobkowiczów powstała w połowie XVI wieku, wzorowano ją na architekturze toskańskiej. Inne zabytki z okresu renesansu:

SZWAJCARIA

Na architekturę Szwajcarii wpłynęły przede wszystkim sąsiadujące z krajem Włochy. Na tereny zachodnie oddziaływała również sztuka francuska. W tym czasie powstały budowle świeckie i sakralne. Do znanych zabytków należą obiekty:

ROSJA

W architekturze Księstwa Moskiewskiego, pod panowaniem Iwana III (koniec XV wieku) widoczne są elementy architektury państw zachodnich. Do Moskwy sprowadzono kilku włoskich architektów, którym powierzono prace związane z odbudową niektórych budowli Kremla. Z Bolonii przybył Aristotele Fioravanti. W pierwszej kolejności zapoznał się z rosyjską architekturą Nowogrodu, Suzdala i Włodzimierza. Wzorując się na Uspieńskim soborze Włodzimierza, dodając do niej renesansowe elementy, zaprojektował sobór Uspieński na Kremlu w Moskwie. Cerkiew odbudowana w latach 1475 - 1479 zachowuje tradycyjny układ: wnętrze podzielone na nawy sześcioma filarami i przykrytego pięcioma jednakowymi kopułami. Nad pozostałymi polami architekt umieścił sklepienia krzyżowe. Z podobnym poszanowaniem dla miejscowej tradycji postępowali inni mistrzowie sprowadzeni do Księstwa Moskiewskiego. Twórczość ich wywarła niewielki i krótkotrwały wpływ na architekturę rosyjską zaznaczając się przede wszystkim w zastosowanych detalach architektonicznych. Zabytki renesansu:

ARCHITEKTURA RENESANSU WE WŁOSZECH

Włoskiej mentalności nigdy tak naprawdę nie odpowiadała architektura gotycka. Stąd włoskie budowle tej tak znacznie różniły się od dzieł powstających we Francji i Niemczech. Z chwilą pojawienia się nowych prądów w nauce, kulturze i obyczajach, artyści włoscy dość szybko odeszli od kanonów poprzedniej epoki a okres przejściowy pomiędzy gotykiem a renesansem (prorenesans) był stosunkowo krótki a jednym z niezbyt licznych przykładów zabytków tego okresu jest kościół San Miniato we Florencji, w mieście, w którym narodziła się sztuka renesansu.

Architektura renesansu we Włoszech to prawie dwa wieki historii, podczas której przechodziła różne fazy. Zwyczajowo okres ten dzieli się na trzy etapy:

Wczesny renesans

Renesans korzystając z doświadczeń i rozwiązań konstrukcyjnych dopracowanych w średniowieczu rozwija własną formę i kompozycję dzieł architektonicznych. Włoscy artyści zawsze preferowali harmonię, spokojny rytm i proste, jednoznaczne rozwiązania zarówno bryły jak i wnętrza. W ich projektach często, także w gotyku, pojawiały się detale znane w starożytności. Zatem nie powinno nikogo dziwić, że właśnie Półwysep Apeniński, a ściślej Toskania stała się kolebką renesansu. Architektura renesansu to nadal budownictwo sakralne o wnętrzach rozjaśnionych światłem wpadającym przez znacznie większe niż w okresie gotyku otwory okienne, tym jaśniejsze, że w oknach już nie montowano witraży. Układ bryły niewiele różni się od znanych wzorów a urozmaiceniem są stosowane często rozwiązania centralne. Wnętrza już nie tak strzeliste nadal przykrywane są sklepieniami, kopułami lub drewnianymi stropami. Znacznie większe ożywienie widoczne jest w architekturze świeckiej. Powstaje wiele budowli mieszkalnych: pałaców, rezydencji w miastach i poza jego murami oraz budynków użyteczności publicznej. Budowle tracą swój obronny charakter a ich wnętrza kryją pomieszczenia znaczne większe i jaśniejsze niż w średniowieczu. Posługiwanie się kompozycją i detalem znanym w starożytności nie polega jednak na prostym naśladownictwie. Znane schematy służą jako podstawa do tworzenia własnych, przemyślanych rozwiązań. Podobnie detale architektoniczne tylko w ogólnym zarysie przypominają zachowane zdobienia. Tak zostaje potraktowana np. głowica koryncka, która przetworzona twórczo stałą się motywem często spotykanym we Florencji (tzw. głowica florencka). Podobnie traktowane są inne zdobienia rzeźbiarskie, o znacznie delikatniejszym niż starożytności rysunku. Tematycznie nawiązując do detali starożytnych, złożone z przeplatających się form roślinnych, zwierzęcych tworzą fantazyjne detale wypełniające płaszczyzny.

W XV wieku, inaczej niż w średniowieczu, artyści przestali być anonimowi. Oprócz zachowanych zabytków do naszych czasów przetrwały często szczegółowe informacje o ich twórcach, szkołach i warsztatach, w których powstały. Zatem, począwszy od renesansu, omawiając style architektoniczne nawiązuje się do budowniczych i na przykładach ich dzieł analizuje się ich rozwój. Mówiąc o początkach renesansu, jako pierwszego twórcę wymienia się urodzonego we Florencji Filippo Brunelleschiego. Ten architekt i rzeźbiarz zaprojektował i zbudował Dom Podrzutków (Ospedale degli Innocenti) w 1419 r. Doceniając jego kunszt powierzono jemu dokończenie budowy florenckiej Katedry Santa Maria del Fiore. Brunelleschi do korpusu bazyliki dobudował od strony wschodniej prezbiterium zaprojektowane na planie ośmioboku, które przykrył ośmiobocznym, dwupowłokowym sklepieniem zwieńczonym latarnią. Ta skomplikowana konstrukcja zrealizowana w latach 1420-1434, doskonale zharmonizowana z gotycką architekturą Arnolda di Cambio została uznana za pierwszą dzieło nowej epoki. Kolejne dwie budowle zaprojektowane przez Brunelleschi to kościół św. Wawrzyńca (San Lorenzo) i bazylika św. Ducha (San Spirito). Pierwszy z nich to trójnawowa bazylika zaprojektowana na planie krzyża łacińskiego z kasetonowym stropem nad nawą główną i żaglastymi sklepieniami nad przęsłami naw bocznych. Nad przecięciem naw wznosi się wsparta na pendentywach kopuła przykryta z zewnątrz piramidalnym dachem. Do ramion nawy poprzecznej przylegają dwie zakrystie: od strony południowej, zbudowana przez Brunelleschiego i od strony północnej, dzieło Michała Anioła. Budowę kościoła św. Ducha Brunelleschi rozpoczął w 1436 r. W tej trójnawowej bazylice nawa boczna okalająca nawę główną i poprzeczną otrzymała sklepienia żagielkowe, nawa środkowa została przykryta stropem a nad jej skrzyżowaniem z nawą poprzeczną Brunelleschi zaprojektował kopułę wspartą na żaglach i niskim bębnie. Kopuła została skonstruowana z 12 korytek (podobnie jak zakrystia w kościele św. Wawrzyńca, lecz tam budowniczy powłokę kopuły podzielił na 16 części). Korytka przechodzą łagodnie w ściany bębna, w której umieszczono okrągłe okienka pod każdym z korytek.

Do znanych budowli zaprojektowanych przez Filippo Brunelleschiego należą także: kaplica rodu Pazzich przy kościele Santa Croce, której budowę rozpoczęto w 1430 oraz Palazzo Pitti. Pałac budowano od 1440 r. do XVII wieku. W efekcie powstało dzieło znacznie odbiegające od pierwotnych założeń.

We Florencji działali także Leone Battista Alberti i Michelozzo. Pierwszym, znanym projektem Alberiego jest wczesnorenesansowy pałac Rucellaich, w elewacji którego po raz pierwszy zostały wprowadzone pilastry na tle boniowanej ściany. Zastosowany porządek spiętrzony i rozdzielenie poszczególnych kondygnacji gzymsami komponuje elewację o mniej rustykalnym charakterze. W latach 1456-1470, pod kierunkiem Albertiego, została przebudowana gotycka fasada kościoła Santa Maria Novella, w której po raz pierwszy zastosował dwie duże woluty, łagodnie łączące fasadę nawy głównej ze znacznie niższymi ścianami fasadowymi naw bocznych. Rozwiązanie to (tzw. esownice Albertiego) było często stosowane zarówno w okresie renesansu jak i baroku. Wśród prac Micelozza di Bartolommeo wyróżniają się: zakrystia kościoła Santa Croce i pałac Medyceuszów (Palazzo Medici-Riccardi), w elewacji którego zastosował stopniowanie boniowania - na parterze rustyka, wyżej gładkie boniowanie o ostro zarysowanych krawędziach markowanych spoin a na drugim piętrze bonie o ledwie widocznych podziałach.

Z Florencji nowe prądy w architekturze zostają przeniesione do Mediolanu. Pierwsze renesansowe elementy pojawiają się w Ospendale Maggiore, w którym przyścienne archiwolty wsparte zostały na korynckiej kolumnadzie (dzieło Antonio Filarete Averulino). Swój ślad w Mediolanie pozostawił także Michelozzo, który zaprojektował w 1456 przykrytą kopułą kaplicę Portinari przy kościele Sant'Eustorgio. Jednak najwybitniejsze budowle tego okresu w Mediolanie zostały zaprojektowane przez Donato Bramante. W 1470 r. zaprojektował nawę poprzeczną z kopułę nad skrzyżowaniem naw w kościele San Satiro oraz zakrystię przykrytą wspaniałym sklepieniem klasztornym na planie ośmiokąta. W latach 1492-1499 Bramante dokończył budowę gotyckiego kościoła Santa Maria delle Grazie. Jego dziełem jest prezbiterium i poprzedzający je krótki transept zakończony półkolistymi absydami przykrytymi półkopułami. Nad kwadratowym skrzyżowaniem umieścił kopułę wspartą na żaglach i niewysokim bębnie. Prezbiterium zakończone absydą otrzymało sklepienie żaglaste.

Rzym pierwsze budowle renesansowe zawdzięcza działalności Giacomo di Pietrasanta, który pracował przy rozbudowie papieskiego pałacu na Watykanie oraz zaprojektował kościół św. Antoniego (kopuła tego kościoła jest pierwszą tego typu konstrukcją zrealizowaną w okresie renesansu w Rzymie). Palazzo Cancellaria oraz kościół San Lorenzo in Damaso to najprawdopodobniej dzieła Albertiego.

W Wenecji dopiero pod koniec XV wieku, po przybyciu Pietra Lombardo i jego synów, Antonio i Tulio, pojawiają się pierwsze budowle renesansowe w swojej formie znacznie odbiegające od florenckich wzorów. W latach 1481-1509 Pietro zbudował pałac Verdramin-Calegri. Jego fasada nawiązywała do innych pałaców weneckich. Urozmaicają ją balkony i loggia wejściowa tworząc lekką i ażurową całość, zupełnie inaczej niż w architekturze florenckiej. W pałacach powszechnie projektowane są stropy kasetonowe, których belkowania konstrukcyjne z czasem zostają ukryte wewnątrz, a sufit zdobią ozdobne belkowania dzielące płaszczyznę sufitu na często nieregularne pola zdobione bogatymi malowidłami. Pałac Dożów w latach 1484-1549 został rozbudowany przez dodanie wschodniego skrzydła zamykającego duży dziedziniec. Prace te były prowadzone początkowo przez Antonio Rizzio i dokończone przez Pietra Lombardo. Krużganki umieszczone na dwóch dolnych kondygnacjach otaczające dziedziniec otrzymały bogate, renesansowe zdobienia. Na piętrze widoczna jest ostrołukowa arkada wsparta na podwójnych, renesansowych kolumnach. Dziełem Pitero Lombardo jest także niewielki, jednonawowy kościół Santa Maria dei Miracoli zbudowany około 1480 r...

Rozkwit renesansu

Umacniająca się rola kościoła i liczne zamówienia ze strony papieży: Sykstusa IV, Aleksandra VI a przede wszystkim Juliusza II ściągają do Rzymu znanych artystów i architektów. Zatem od ok. 1500 r. to Rzym staje się centrum rozwoju renesansu, który wkracza we Włoszech w swój "złoty okres". W architekturze coraz silniejsze stają się dążenia do monumentalizmu w formie i naśladownictwa wzorów antycznych, które przestaje traktować się w sposób dość dowolny. Przestrzeganie klasycznych porządków, ścisłe wzorowanie się na zachowanych detalach a nawet przestrzeganie np. rozstawu kolumn powoduje między innymi odejście od wczesnorenesansowych rozwiązań, Już nie spotyka się archiwolty opartej wprost na głowicach kolumn (teraz wspiera się ona na filarach za pośrednictwem imposty. Rozwiązania architektoniczne portali wzorowane są na zachowanych łukach triumfalnych a obramowania okien ujęte parą kolumn, zwieńczone belkowaniem i tympanonem, podkreślone gzymsem przypominają niewielkie domki nazywane aedicula.

W 1499 do Rzymu przybywa Bramante i buduje niewielką kaplicę - Tempietto na dziedzińcu klasztoru San Pietro in Montorio na Zatybrzu. Zaprojektowana na planie kolistego peripterosu budowla zaowocowała papieskimi zleceniami na rozbudowę watykańskiego pałacu i (w 1505 r.) przebudowę bazyliki św. Piotra. Projekt Bramantego zakładał budowę kościoła rozplanowaną na planie krzyża greckiego z przykryciem pięcioma kopułami - centralną i czterema umieszczonymi pomiędzy ramionami krzyża. Na przedłużeniu osi symetrii poprowadzonych pomiędzy ramionami krzyża Bramante rozmieścił cztery narożne kaplice na planie ośmioboków zwieńczone wieżami. Realizację rozpoczętej budowy przerwała (w 1514 r.) śmierć Bramantego. O kontynuację dzieła zabiegali liczni artyści, z których najbardziej znani to: Rafael Santi, Antonio da Sangallo, Baldassare Peruzzi. Każdy z nich próbował forsować swoje koncepcje zmieniające pierwotny projekt. Dopiero, gdy w 1547 r. zlecenie otrzymał Michał Anioł Buonarroti podjęto prace na większą skalę. Michał Anioł tylko nieco uprościł projekt Bramantego (przede wszystkim zrezygnował z realizacji ośmiobocznych kaplic, skrócił i zwężył ramiona krzyża greckiego). Po wzmocnieniu konstrukcji pod powiększoną centralną kopułą, rozpoczął budowę bębna. Śmierć mistrza tym razem nie przerwała budowy. Kopułę zgodnie z projektem Michała Anioła dokończyli Jacopo Barozzi da Vignola i po nim Giacomo della Porta.

Dzieła Bramantego, w których wyraźnie widoczne są elementy klasyczne podkreślające ich monumentalizm rozpoczęły drugi etap włoskiego renesansu. Ale już twórczość Michała Anioła zmierza w kierunku układów bardziej dynamicznych zwiastuje nową formę renesansu, tzw. renesans dekoracyjny. Stosowane przez niego rozwiązania podkreślające poprzez zastosowane kontrasty dynamikę układu. Wnętrza o ścianach zaakcentowanych wielostopniowymi pilastrami i gzymsami oświetlone zostają światłem, które tworzy malowniczą scenerię podkreśloną wydobytym tymi środkami światłocieniem. Michał Anioł jako pierwszy na taką skalę i w taki sposób świadomie ukształtował wnętrze bazyliki św. Piotra. W podobny sposób zostało ukształtowane wnętrze Biblioteki Laurenziana i kaplicy Medyceuszów we Florencji. Ściany poprzedzielane licznymi kolumnami, ślepymi oknami zwieńczonymi tympanonami, pilastry i zacienione nisze, dwa kontrastujące kolory zastosowanych materiałów tworzą układ sprawiający wrażenie nieustannego ruchu. Michał Anioł dał się także poznać jako urbanista. Plac Kapitoliński rozwiązany na planie trapezu z pomnikiem Marka Aureliusza otrzymał długie schody zabezpieczone balustradą łagodnie podchodzące na wzgórze.

Inne znane dzieła tego okresu to:

Późny renesans

Od około 1540 r. następuje pewnego rodzaju dwutorowość w podejściu do architektury. Z jednej strony wznoszone są budowle w stylu dekoracyjnym, zapoczątkowanym przez Michała Anioła, o bogatej, rozczłonkowanej bryle i wnętrzu, z drugiej budowle w stylu klasycznym, o tradycyjnej kompozycji z rzeźbiarskimi detalami często podkreślającymi elementy budynku. Różnice pomiędzy stylami nie zawsze są wyraźne, stąd czasem trudno zdecydowanie określić do którego z tych nurtów należy zaliczyć konkretną budowlę.

Giacomo Barozzi da Vignola, uczeń Michała Anioła kontynuował linię stylistyczną zapoczątkowaną przez swojego mistrza. Początkowo samodzielnie kontynuował budowę bazyliki św. Piotra, później otrzymał zamówienie na projekt i budowę rzymskiego kościoła pw. Jezusa (Il Gesù). W latach 1568-1575 powstała prosta, jednonawowa budowla przecięta krótką nawą poprzeczną. Nad nawami Vignola zaprojektował sklepienia kolebkowe a nad ich skrzyżowaniem kopułę wspartą na bębnie i żaglach. Do każdego z czterech przęseł nawy głównej przylegają parami kaplice oddzielone od siebie grubymi ścianami, które podchodząc pod dach kaplic jednocześnie pełnią rolę przypór przejmujących część naprężeń sklepienia nawy. Dobrze rozwiązana akustyka i oświetlenie wnętrza w połączeniu z tradycyjnym, wydłużonym układem kościoła i jednocześnie prostota formy spowodowały upowszechnienie się tego rozwiązania w Europie, nie tylko w przypadku budowli jezuickich. Oczywiście model ten nie był dosłownie kopiowany. Spotykane są rozwiązania, w których zamiast kopuły nad skrzyżowaniem naw umieszczano sklepienia żaglaste, żagielkowe lub krzyżowe a nad kaplicami dodatkowo wprowadzano empory. Budowę kościoła ukończono w latach późniejszych, stąd fasada i wystrój wnętrza należą już do baroku.

W latach 1547-1559 Vignola zbudował pałac Caprarola dla możnego rodu Farnese. Ta rezydencja, położona niedaleko Rzymu została zaprojektowana na planie pięcioboku z kolistym, wewnętrznym dziedzińcem. Jej zewnętrzny obrys nawiązuje do budowanych w tym czasie bastionów podkreślając obronny charakter pałacu. Nie tylko planowanie i realizacja projektów zajmowała Vignolę. Jako teoretyk pozostawił po sobie dzieło "Reguła pięciu porządków architektury" (Regola delle cinque ordini d'aerchitekttura), wydane w 1560 r., które stało było przez szereg lat podstawowym podręcznikiem traktującym o poszczególnych porządkach.

We Florencji w tym okresie działali mistrzowie preferujący mocno umiarkowany styl dekoracyjny. Znane dzieła to:

Najważniejszym przedstawicielem kierunku klasycznego był Andrea Palladio, autor dzieła "Cztery księgi o architekturze" (Il quattro libri dell'architettura) z 1578 r. i twórca nowej szkoły tzw. palladianizmu, często postrzeganego jako przeciwwagę dla baroku. Dzieła Palladio cechuje harmonijność oparta na symetrii, spokojnym rytmie i ostrożnym operowaniu dekoracją opartą na klasycznym detalu. W wielu elewacjach projektuje półkolumny poprowadzone przez całą wysokość elewacji (wielki porządek wprowadzony do architektury już przez Albertiego) nadając budowlom monumentalny charakter nawet przy niewielkiej skali obiektu. Palladio działał w Wenecji i Vicenzy. Najbardziej znane budowle to:

Plac św. Marka (wł. Piazza San Marco) - znajduje się w najstarszej części Wenecji i jest najbardziej znanym placem tego miasta. Jego historia zaczyna się w IX wieku i wiąże się z budową pierwszej bazyliki św. Marka. W tym czasie plac ograniczał się do niewielkiego obszaru znajdującego się w bezpośrednim sąsiedztwie bazyliki. Przez teren obecnego placu przepływał jeden z kanałów weneckich, dzieląc go na dwie części, z których jedną zajmował sad klasztoru św. Zachariasza. Pod koniec XII wieku plac został powiększony do obecnych rozmiarów. Przebudowa wiąże się ze spotkaniem papieża Aleksandra III z cesarzem Fryderykiem I Barbarossą.

Plac od samego początku był miejscem wielu ważnych wydarzeń i uroczystości. Od czasów Pietro Orseolo II na nim obchodzono uroczystość "zaślubin z morzem" podczas świąt Wniebowstąpienia,

Plac św. Marka połączony jest z Piazzettą San Marco. Ograniczają je budynki pałacu Dożów i bazyliki św. Marka. Na wprost bazyliki znajduje się klasycystyczny budynek skrzydła Napoleona (Ala Napoleonica). Budynek łączy ze sobą budynki Starej i Nowej Prokuracji (Procuratie Vecchie i Procuratie Nuove). Napoleon Bonaparte był zachwycony architekturą placu św. Marka. Polecił wybudować skrzydło zamykające zabudowę placu i uznał plac za najpiękniejszy salon Europy.

Do budynku Starej Prokuracji przylega wieża zegarowa (Torre dell'Orologio) a przy Nowej Prokuracji góruje dzwonnica św. Marka Campanile. Na przedłużeniu placu za wieżą zegarową, obok bazyliki św. Marka znajduje się Piazzetta dei Leonici - placyk, przy którym usytuowany jest budynek kurii biskupiej.

Większość budowli znajdujących się wokół placu została zbudowana w XVI wieku. Nawierzchnie zmieniono w pierwszych latach XVIII wieku.

Pomieszczenia Ala Napoleonica zajmują muzea:

W podcieniach budynków Prokuracji znajdują się liczne kawiarnie, wśród których najsłynniejsza nosi nazwę - Caffe Florian.

Plac św. Marka często jest zalewany wodą (acqua alta). Dla umożliwienia przejścia przez plac rozstawiane są wówczas niskie platformy uformowane w ciągi dla pieszych. Pojawiająca się woda w szybkim tempie rozlewa się po placu i również bardzo szybko znika podczas odpływu

Bazylika św. Marka (wł. San Marco) zbudowana została w Wenecji przy placu św. Marka dla pochowania relikwii św. Marka. W 828 kupcy weneccy wykradli jego szczątki z Aleksandrii i przywieźli na lagunę. Pomysł pochowania ciała ewangelisty związany jest z legendą zgodnie, z którą Marek podczas podróży morskiej do Rzymu zatrzymał się na lagunie. Tu ujrzał anioła, który słowami: Pax tibi, Marce evangelista meus, ujawnił jemu miejsce pochowania. Św. Marek został obwołany patronem niezależnej Wenecji (pod zwierzchnictwem Bizancjum był nim św. Teodoryk). Skrzydlaty lew, symbol św. Marka, przytrzymujący otwartą księgę z wyrytymi słowami anioła stał się herbem republiki.

Fundatorem pierwszego kościoła był doża Angelo Partycipazio. Konsekracja odbyła się, w 832 ale już w 976 pożar powstały podczas powstania przeciwko doży zniszczył kościół i Pałac Dożów (Palazzo Ducale).

W latach 1063-1094 kościół został odbudowany. Budowla wzorowana na konstantynopolskim kościele św. Apostołów (używana jest także nazwa kościół Dwunastu Apostołów) zastała zaprojektowana w stylu bizantyjskim na planie krzyża greckiego z pięcioma kopułami rozmieszczonymi nad nawami w ramionach krzyża i nad polem w przecięciu się naw. Konstrukcja czasz przypomina rozwiązania architektury islamu. Podobne kopuły wykonano nad meczetem Umara w Jerozolimie i nad mauzoleum dynastii Fatymidów w Kairze.

Fasada była wielokrotnie rozbudowywana i przebudowywana. Po 1204 dobudowano narteks otaczający ramię wejściowe kościoła. Zgodnie z życzeniem doży Domenico Selvo, każdy statek wenecki zobowiązany był do przywożenia darów służących ozdobie nowej świątyni. Stąd różnorodność stylistyczna wielu detali architektonicznych pochodzących z różnych miejsc i wykonanych na przestrzeni długiego okresu czasu. Mimo wszystko kościół zachował swój niepowtarzalny urok.

Od strony Placu św. Marka kościół zdobi szeroka (52,0 m) fasada z pięcioma portalami zwieńczonymi półkolistymi tympanonami ozdobionymi barwnymi mozaikami. Nad skrajnymi drzwiami po lewej stronie znajduje się mozaika z ok. 1260 przedstawiająca fasadę bazyliki (jest to najstarsze zachowane przedstawienie budowli). Mozaika nad drzwiami z lewej strony (obok wejścia środkowego) przedstawia sprowadzenie ciała św. Marka. Środkowy portal zdobi romańskie obramowanie. Na środkowym łuku umieszczono alegorie pór roku i 12 miesięcy, łuk zewnętrzny zdobią postacie rzemieślników weneckich. Mozaika przedstawia zmartwychwstałego Chrystusa. Dekorację drzwi rozpoczęto ok. 1255, a ukończono na początku XIV wieku.

Nad portalami znajduje się pozioma galeria ('Loggia dei Cavalli, dostępna dla zwiedzających). Środkową jej część zdobią cztery konie z kwadrygi. Są to kopie (oryginały znajdują się w Museo Marciano) rzeźby przywiezionej w 1204 z konstantynopolskiego hipodromu na polecenie doży Enrico Dandolo. Kwadryga z czwórką koni, wykonana z pozłacanego brązu najprawdopodobniej w II wieku p.n.e. (rzeźba jest datowana na okres od IV wieku p.n.e. do I wieku p.n.e.). Jest to jedyna tego typu rzeźbą zachowana do naszych czasów. Stała się symbolem potęgi miasta. Napoleon Bonaparte, po zdobyciu miasta kazał wywieźć ją do Paryża, skąd powróciła po przejściu miasta pod zwierzchnictwo austriackie. Powyżej galerii, w osiach drzwi, cztery półkoliste pola obramowane ostrymi łukami w stylu późnego gotyku lombardzkiego z elementami wczesnego renesansu florenckiego (XIV-XV wiek). Cztery z nich zdobią XVII-wieczne barokowe mozaiki z scenami z życia Chrystusa. Na szczycie środkowego łuku umieszczona jest statua św. Marka, dzieło Niccolo Lambertiego, poniżej złoty lew św. Marka. W narożniku fasady, przy głównym wejściu do pałacu Dożów - Porta della Carta, umieszczona jest starożytna (z IV wieku) rzeźba z czerwonego porfiru przedstawiająca grupę tetrachów.

Wnętrze bazyliki prezentuje się bardziej jednolicie. Wnętrze jest podzielone rzędami marmurowych kolumn o złoconych korynckich głowicach. Nad nawami bocznymi umieszczono empory otwarte do wnętrza kościoła. Dolne partie ścian i filarów pokrywają płyty marmuru a powyżej nich oraz na powierzchniach posadzki, kopuł i sklepień umieszczono bogate mozaiki ze złotych i szklanych tesser. Do ich ułożenia doża Domenico Selvo sprowadził artystów z Konstantynopola. Dość szybko dołączyli do nich miejscowi uczniowie, którzy opanowali sztukę wytwarzania tesser ze szkła (jeden z najlepszych warsztatów założono na wyspie Murano). Pierwsze mozaiki w większości zostały uszkodzone przez pożar w 1106. Zastąpiono je wykonanymi przez miejscowych mistrzów w stylu naśladującym sztukę bizantyjską. Cechy bizantyjskie zostały połączone z elementami romańskimi i wczesnochrześcijańskimi. Większość mozaik pochodzi z XII - XV wieku. W sumie pokrywają ok. 4000 m2. Bogate sceny figuralne, ornamenty roślinne, geometryczne i zoomorficzne, tworzą bogactwo obrazów trudne do ogarnięcia podczas jednorazowego pobytu we wnętrzu kościoła. Najstarszy fragment mozaiki (z XIII wieku) zachował się w narteksie, jest on inspirowany malarstwem miniaturowym z V - VI wieku.

Za głównym ołtarzem znajduje się cenny zabytek jubilerskiej sztuki bizantyjskiej Złoty Ołtarz (Pala d'Oro). Pierwsza plakietka ołtarza została wykonana w Konstantynopolu w 976, sprowadził ją do bazyliki doża Pietro II Orseolo. W XII wieku została zastąpiona nową, wielokrotnie przerabianą i wzbogacaną. W 1209 dodano do jej górnej części 6 kolejnych plakietek przywiezionych z Konstantynopola (pochodzą one z kościoła Hagia Sofia lub klasztoru). Kolejne elementy elementy dodano w 1345. W plakietce o wymiarach 3,40 x 1,40 m umieszczono emaliowane płytki i krążki, figurki i szlachetne i półszlachetne kamienie, w tym 1300 pereł, 300 szmaragdów, 300 szafirów, 400 granatów i 15 rubinów.

W północnej części nawy głównej znajduje się Capitello del Crocifisso. Krucyfiks przywieziony w 1204 z Konstantynopola osłania cyborium wsparte na 6 kolumnach z afrykańskiego marmuru z bizantyjskimi, złoconymi głowicami. Na szczycie baldachimu umieszczono agat o średnicy 31 cm. W kaplicy, we wschodniej części północnego transeptu znajduje się ikona Madonny Nikopea, namalowana w X w.

Dwie ambony to zabytek z początków XIV wieku. Z ambony po prawej stronie ołtarza przedstawiano ludności nowego dożę.

Do południowej części transeptu przylega XIV-wieczne baptysterium, ufundowane przez dożę Andreę Dandolo. Ściany baptysterium zdobią mozaiki związane z wenecką szkoła ludową.

Bazylika św. Piotra na Watykanie (wł. San Pietro in Vaticano) - zbudowana w latach 1506-1626 rzymskokatolicka bazylika na placu św. Piotra na Watykanie.

To drugi co do wielkości kościół na świecie (powierzchnia: 23 000 m²; większą świątynią jest tylko Bazylika Matki Boskiej Królowej Pokoju w Jamusukro powierzchnia: 30000 m²) i jedno z najważniejszych świętych miejsc chrześcijaństwa.

Wedle tradycji bazylika stoi na miejscu ukrzyżowania i pochówku św. Piotra, uznawanego za pierwszego papieża - jego grób leży pod głównym ołtarzem. W bazylice i w jej podziemiach znajdują się także groby innych papieży, w tym Jana Pawła II.

Historia budowli

Bazylika wczesnochrześcijańska

Bazylika została zbudowana przez Konstantyna Wielkiego ok. 324 r. jako świątynia memorialna nad grobem świętego Piotra. Była to duża (122,0 x 64,0 m), pięcionawowa bazylika zakończona poprzeczną nawą - transeptem z przylegającą do niej absydą w osi nawy głównej. Od wschodu poprzedzało ją duże atrium z fontanną umieszczoną w jego części centralnej (z fontanny zachowała się rzeźba szyszki pinii umieszczona w niszy na dziedzińcu Szyszki na Watykanie).

Bazylika, położona poza murami Rzymu, stała się miejscem pielgrzymek dla wyznawców chrześcijaństwa. Po jej ograbieniu przez arabskich piratów (w 846) papież Leon IV podjął decyzję o otoczeniu bazyliki i przylegających do niej budynków murem obronnym. W ten sposób powstało tzw. "miasto leonowe".

Nowa bazylika

Na początku XVI wieku, papież Juliusz II, podjął decyzję o zburzeniu grożącej zawaleniem bazyliki z czasów Konstantyna i zbudowaniu w tym miejscu nowej świątyni. Zadanie powierzył Donato Bramantemu, który zaprojektował świątynię na planie centralnym krzyża greckiego z kopułą nad przecięciem naw. Budowę rozpoczęto w 1506 r. Po śmierci Bramantego (1514), budowę kontynuował Rafael wraz z pomocnikiem Bramantego - Guliano da Sangallo, a po jego śmierci (1516) Antonio da Sangallo. Rafael zaproponował zmianę w projekcie z planu centralnego na bazylikę z podłużną nawą główną.

Kolejną osobą odpowiedzialną za budowę bazyliki został Michał Anioł (1546), który stworzył nowy (i w znacznym stopniu ostateczny) późnorenesansowy projekt kościoła, mający najwięcej wspólnego z projektem Bramantego z 1505 r. W porównaniu z Bramantem projekt Michała Anioła cechuje większa zwartość i jednolitość planu oraz monumentalizm elewacji, zdradzający związki z architekturą starożytnego Rzymu. Po objęciu kierownictwa Michał Anioł rozpoczął budowę trzech absyd i kopuły. Prace prowadził do śmierci, czyli do 1564 r. W tym czasie ukończono budowę absydy z lewej strony bazyliki oraz bęben kopuły.

Dzieło Bramantego, Rafaela i Michała Anioła było kontynuowane przez architektów Pirro Ligorio, Vignolę, Giacomo della Porta (który w 1590 ukończył kopułę według projektu Michała Anioła), Domenico Fontana, Giovanni Fontana i Carlo Maderno (od 1605). Ten ostatni na polecenie papieża Pawła V zmienił plan kościoła na krzyż łaciński dobudowując podłużną nawę od wschodu oraz zaprojektował obecną fasadę od strony placu św. Piotra, utrzymaną w duchu baroku.

Bazylika św. Piotra została konsekrowana 18 listopada 1626 przez papieża Urbana VIII. Przez wiele lat był to największy kościół chrześcijański. Jego długość to ponad 211,0 m (wewnątrz 186,0 m), długość nawy poprzecznej 137,5 m, szerokość nawy głównej 27,0 m przy 46,0 m wysokości. Wysokość pod kopułą - 132,5 m.

Wnętrze bazyliki

Przedsionek

Kościół poprzedza przedsionek, którego głębokość wynosi 13,0 m. Front kościoła to 13,0 m fasada przedsionka zaprojektowana przez Carlo Maderno. Nad wejściem znajduje się sala połączona z pałacem papieskim. Z środkowego balkonu tej sali nowo wybrany papież udziela błogosławieństwa Urbi et Orbi - Miastu i Światu. Fasadę wieńczą rzeźby przedstawiające 11 apostołów (brakuje tylko św. Piotra), Jana Chrzciciela oraz ustawioną w części centralnej, figurą Chrystusa. Na sklepieniu przedsionka, w środkowej części, umieszczono mozaikę Giotta Navicella pochodzącą z pierwszej bazyliki. Mozaika przedstawia Chrystusa ratującego łódź apostołów na wzburzonym morzu.

Z przedsionka do wnętrza bazyliki prowadzi pięcioro drzwi, z których środkowe ozdobione płaskorzeźbami z scenami z życia i śmierci św. Piotra zostały wykonane na polecenie Eugeniusza IV, w XV wieku przez Filarete do pierwszej bazyliki. Drzwi skrajne po prawej stronie to Święta Brama otwierana z okazji roku świętego. Zdobią je płaskorzeźby z scenami z Ewangelii oraz przedstawienie otwarcia Bramy w 1950 r przez papieża Piusa XII. (Brama została wykonana przez Vico Consorti na zamówienie Piusa XII o otwarta po raz pierwszy 24 grudnia 1949). Brama od strony bazyliki jest niewidoczna, zasłania ją mur, który zostanie zburzony a brama otwarta dopiero po ogłoszeniu kolejnego jubileuszu roku świętego. Drzwi skrajne po lewej stronie to Brama Śmierci, wykonana przez Giacomo Manzu w 1964.

Część centralna

W centralnej części kościoła, pod kopułą, znajduje się ołtarz główny, tzw. papieski, nad nim wykonany z brązu barokowy baldachim zaprojektowany przez Berniniego na polecenie papieża Urbana VIII. Brąz do wykonania konfesji św. Piotra pochodzi z belkowania przedsionka rzymskiego Panteonu. Cztery kolumny podtrzymujące baldachim o wysokości 28,0 m mają charakterystyczne dla baroku skręcone trzony. Ołtarz znajduje się ok. 7,0 m nad grobem św. Piotra (według badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 1939-1950). Od ołtarza prowadzi zejście do Krypty św. Piotra (niedostępne dla zwiedzających). Cztery masywne filary podtrzymują kopułę o średnicy 42 m. Jej wnętrze podzielone zostało na ułożone promieniście pola i ozdobione mozaikami Cavaliera d'Arpino. Z poziomu posadzki najwyraźniej widoczne są podobizny czterech ewangelistów znajdujące się na pendentywach. We wnętrzu latarni wieńczącej kopułę zbudowany został balkon dostępny dla zwiedzających.

Po prawej stronie ołtarza papieskiego znajduje się XIII-wieczny brązowy posąg Błogosławiącego św. Piotra, dzieło Arnolfo di Cambio. W niszach filarów podtrzymujących kopułę umieszczono figury świętych: Longina, Heleny (matki Konstantyna Wielkiego), Weroniki i Andrzeja Apostoła. Pod figurami św. Longina i św. Andrzeja znajdują się zejścia do Grot Watykańskich, w których znajdują się sarkofagi papieskie i kaplice. W krypcie konfesji św. Piotra widoczny jest grób św. Piotra.

W absydzie kończącej część prezbiterialną, w otoczeniu pomników Pawła III i Urbana VIII znajduje się ołtarz zwany Katedrą św. Piotra. W centralnej jego części umieszczono brązowy tron (katedrę), w którego wnętrzu umieszczono drewniany tron pochodzący z przełomu XII-XIII wieku (jak ustalono podczas badań wykonanych w 1974 r.). Według tradycji miał to być jednak tron używany przez samego św. Piotra. Katedrę otaczają rzeźby przedstawiające ojców kościoła: św. Ambrożego, św. Augustyna, św. Atanazego i św. Jana Złotoustego. Powyżej umieszczono witraż wyobrażający Ducha Świętego. Ołtarz został wykonany w 1665 przez Berniniego.

Nawę główną bazyliki przekrywa sklepienie kolebkowe ozdobione kasetonami. Na posadzce zaznaczono długość największych kościołów chrześcijańskich. W połowie długości nawy widnieje odległość 103,5 m odnosząca się do jedynego, uhonorowanego w ten sposób, polskiego kościoła - Bazyliki Mariackiej Wniebowzięcia NMP w Gdańsku.

Obejście

Ramiona transeptu z prezbiterium łączy obejście. Po lewej stronie umieszczony jest monumentalny pomnik modlącego się Aleksandra VII. Poniżej umieszczono symboliczne postacie uosabiające m.in. śmierć i prawdę. Jest to dzieło Berniniego.

W głębi obejścia, na prawo od nagrobka Aleksandra VII, znajduje się ołtarz pochodzący z pierwszej, konstantyńskiej bazyliki, z postacią Matki Boskiej, Matki Kościoła. Tytuł ten został nadany w 1964 r. przez Pawła VI. Dalej płaskorzeźba ołtarza z połowy XVII wieku przedstawiająca Attylę pod Rzymem. Jest to ołtarz Leona Wielkiego, pierwszego papieża pochowanego w bazylice konstantyńskiej.

Kaplice

Do naw bocznych przylegają liczne kaplice. W pierwszej od wejścia po prawej stronie kościoła jest umieszczona Pietà watykańska. Od czasu uszkodzenia rzeźby przez szaleńca osłania ją kuloodporna szyba. Rzeźba została wykonana w 1498 r. przez 24-letniego, nieznanego jeszcze wtedy Michała Anioła. Na szarfie widnieje ledwo widoczny napis: Michael Angelus Bonarotus Florentinus faciebat ("wykonał Michał Anioł Buonarroti Floreńczyk"). Napis został umieszczony przez samego mistrza, który zorientował się, że jego dzieło przypisywane jest innym twórcom a jego nazwiska nikt nie zna.

Za wnęką, w której umieszczona jest Pietà, znajduje kaplica Krucyfiksu, w której można zobaczyć średniowieczny krucyfiks, dzieło Pietro Cavalliniego. Naprzeciw tej kaplicy umieszczony jest pomnik królowej Szwecji - Krystyny Wazy, która pod koniec życia przeszła na wiarę katolicką, osiadła w Rzymie i po śmierci (1689) została pochowana w podziemiach bazyliki. Kolejne kaplice to: św. Sebastiana, Sakramentu (mająca połączenie z pałacem papieskim). Po stronie lewej, na wysokości pomnika królowej Krystyny znajduje się pomnik Marii Klementyny Sobieskiej, wnuczki Jana III Sobieskiego oraz pomnik jej męża Jakuba Stuarta i dwóch ich synów: Karola Edwarda i Henryka Benedykta, kardynała.

Plac św. Piotra (wł. Piazza San Pietro) - plac przed bazyliką św. Piotra na Watykanie, należący do osi łączącej bazylikę i Via della Conciliazione. Został zaprojektowany w 1656 przez Berniniego jako prostopadły owal, który od strony zachodniej za pośrednictwem części w kształcie trapezu otwiera się na fasadę bazyliki, od strony wschodniej wychodzi na przebitą w latach 30. XX w. Via della Conciliazione.

Otacza go portyk Berniniego zbudowany w latach 1656-1667. Olbrzymia, czterorzędowa kolumnada w porządku doryckim, zwieńczona jest attyką, na której ustawiono posągi 140 świętych. Wśród nich, po lewej stronie, na wysokości fontanny, można znaleźć pomnik św. Jacka Odrowąża, dominikanina, jedynego świętego pochodzącego z Polski. Symbolika kolumnady ma związek z kontrreformacją i można się w niej dopatrywać wyciągniętych rąk Kościoła, pragnących ogarnąć wszystkich.

Bernini przy projektowaniu placu wykorzystał obelisk jako punkt wskazujący środek owalu. W roku 1675 zaprojektował otaczającą go fontannę.

Na placu symetryczne ustawiono jeszcze dwie fontanny. Jedna z nich, znajdująca się po prawej stronie placu, jest dziełem Berniniego, a druga jest jej wierną kopią. Po lewej stronie, pomiędzy bazyliką a kolumnadą znajduje się Spiżowa Brama strzeżona przez gwardię szwajcarską. W głębi widoczne są Schody Królewskie - Scala Regia - dzieło Berniniego.

Willa Farnese - pałac w miejscowości Caprarola znajdujący się w okolicach miejscowości Viterbo na północ od Rzymu. Pałac został wybudowany na polecenie kardynała Alessandra Farnese. Miał być letnią rezydencja rzymskiego prałata. Budowa rozpoczęła się w 1559. Autorem pałacu był Giacomo Barozzi da Vignola

W miejscu gdzie stanął pałac wcześniej była dawna średniowieczna forteca. Architekt kazał ją zburzyć ale zachował fundamenty. W ten sposób powstała budowla wznosząca się jak graniastosłup. Stylistyka inspirowana antykiem opierała się na symetrii z systemem pięciokątnym.

Przed wejściem do pałacu znajdują się olbrzymie dwubiegowe schody. Ponad nimi widać olbrzymie okna sali balowej. Na narożnikach pałacu są masywne przypory. Patrząc na regularną czteropiętrową fasadę ciężko domyślić się że obiekt ten ma pięciokątny plan. Wręcz całość powoduje że obiekt wydaje się być klasycznym kwadratem wzmocnionym narożnymi przyporami. W środku budowli jest okrągły dziedziniec z dwupoziomowymi arkadami. Galerie tych arkad łączą ze sobą wiele apartamentów. Tarasowe ogrody są jednymi w najpiękniejszych powstałych w renesansie. Budynek stanowił typ „palazzo in fortezza” jednak pozbawiony został właściwie znaczenia obronnego. Pałac ten był jednym z najpiękniejszych przykładów włoskiego renesansu

ARCHITEKTURA RENESANSU W POLSCE

Na dwór Jagiellonów pierwsze idee renesansu przeniknęły pod koniec XV wieku. Już w 1470 r. osiedlił się w Krakowie włoski humanista Kallimach (Filippo Buonacorsi), który przebywał na królewskim dworze jako nauczyciel syna Kazimierza Jagiellończyka Jana Olbrachta. Propagatorami humanizmu byli także polscy dyplomaci, którzy zetknęli się z nowymi prądami na europejskich dworach oraz młodzież studiująca na uniwersytetach w Italii. Zygmunt I w latach 1498 - 1501 przebywał na węgierskim dworze swojego brata Władysława Jagiellończyka, gdzie poznał nowe idee. Po objęciu tronu w Polsce (1506) Zygmunt I sprowadził z Włoch artystów. Wpływy włoskie stały się jeszcze bardziej widoczne po ślubie Zygmunta z Boną. Początkowo tradycje średniowiecza i nowe prądy współistniały ze sobą przenikając się nawzajem. Mecenat - przede wszystkim dworu oraz naśladujących króla magnatów, dostojników kościelnych i bogatych mieszczan, a także rozkwit państwa - to czynniki sprzyjające rozwojowi nauki i sztuki. W rozwoju renesansu Polska wyprzedziła Francję i Niemcy.

W architekturze polskiej renesans dzieli się na trzy okresy:

0x01 graphic
Okres I

W 1499 r. spłonęła część zamku na Wawelu. Aleksander Jagiellończyk w 1504 powierzył odbudowę zamku Rosenbergowi. Najwcześniej (w latach 1502 - 1507) zostało odbudowane skrzydło zachodnie. Po koronacji Zygmunta Starego pracami kierował Franciszek Florentczyk, włoski rzeźbiarz i architekt, który już w latach 1502 - 1505 zaprojektował przyścienną, arkadową niszę nagrobną Jana I Olbrachta w katedrze wawelskiej, w której zastosował łuk triumfalny zamiast popularnego w gotyku baldachimu. Po śmierci Florentczyka (1516 r.) budową zamku kierowali: Bartolomeo Berrecci i Benedykt z Sandomierza. Ok. 1516 r. ukończono budowę skrzydła północnego a w 1536 r. wewnętrzny dziedziniec. W trzech skrzydłach zamku rozmieszczono sale i komnaty poprzedzone od strony dziedzińca trójpoziomowym krużgankiem, czwarte skrzydło, zamykające dziedziniec od południa, nie posiada części mieszkalnej. Jest to ściana kurtynowa z traktem komunikacyjnym. W dwóch dolnych poziomach zamku mieszczą się pomieszczenia gospodarcze (parter) i komnaty mieszkalne zaprojektowane w układzie amfiladowym. Poprzedzające je krużganki wzorowane są na budowlach wczesnoflorenckich z arkadami opartymi na głowicach kolumn. Na trzecim poziomie mieszczą się pomieszczenia reprezentacyjne. Znaczną wysokość pomieszczeń odzwierciedla poziom krużganków o bardzo smukłych kolumnach. W połowie ich wysokości architekt umieścił przewiązki poprawiające ich proporcje a konstrukcję dachu podparł dzbanuszkami, które z jednej strony pełnią funkcję dekoracyjną i pozwalają na lepsze oświetlenie kapiteli kolumn ocienianych okapem a z drugiej poprawiają statykę przekazując obciążenie dachu na centralną powierzchnię głowicy. Dekoracyjność dziedzińca podkreślała barwna polichromia i fryz obiegający ściany krużganków. Pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne przykryto drewnianymi stropami o profilowanych belkach lub kasetonach. Poniżej malowane pasy z dekoracją figuralną. Obramowania drzwi i okien łączą motywy zdobnictwa późnogotyckiego i renesansowego oraz wzory florenckie.

Zamek Królewski na Wawelu nie jest odosobnionym przykładem przebudowy gotyckiej siedziby w okresie renesansu. W pierwszych latach renesansu przebudowano lub rozpoczęto budowę zamków w:

Budownictwo sakralne w pierwszym okresie renesansu ogranicza się do kaplic dobudowywanych do istniejących już kościołów gotyckich. Najwcześniej została zbudowana najpiękniejsza z nich - Kaplica Zygmuntowska dobudowana w latach 1519 - 1533 do katedry wawelskiej. Zaprojektowana została przez Berrecciego na planie kwadratu. Wnętrze przykrywa kopuła wsparta na ośmiobocznych z zewnątrz i kolistym od wewnątrz bębnie. Przejście pomiędzy wewnętrznymi ścianami a konstrukcją bębna umożliwiają żagle. Wnętrze doświetlają okna umieszczone w bębnie oraz wysokiej latarni. Hełm przykrywa miedziana, pozłacana łuska. Podniebienie kopuły zdobią kasetony wypełnione roślinnymi rozetami. Podział ścian skomponowany w oparciu o schemat łuku triumfalnego podkreślają rzeźbione pilastry i gzymsy. W niszach głównych umieszczono ołtarz i sarkofagi ostatnich Jagiellonów. Mniejsze wnęki boczne przeznaczono na posągi świętych.

Okres II

Nowy styl upowszechnia się w całej Polsce. Biorąc przykład z króla, szlachta, duchowieństwo a nawet bogate mieszczaństwo obejmuje mecenatem artystów. Na terenie kraju, przede wszystkim na Pomorzu, zwłaszcza w Gdańsku pojawia się liczna grupa twórców niderlandzkich. Wśród mistrzów coraz częściej można spotkać polskie nazwiska. Nowe prądy trafiają do warsztatów cechowych. W latach 1527 - 1604 pojawiają się wydane drukiem wzorniki np. Florysa, Hansa Vredemana de Vries, które stają się źródłem poznania nowych prądów dla twórców, którzy nie zetknęli się bezpośrednio z nowym stylem. Czerpane z nich wzory dominują przede wszystkim w architekturze mieszczańskiej. Renesans dostosowuje się coraz bardziej do warunków lokalnych. Widoczne jest zróżnicowanie w zależności od regionu i warsztatu, z którego wywodzą się twórcy.

Architektura tego okresu nabiera coraz wyraźniejszych cech manieryzmu (odejście od wyraźnego przyporządkowania elementów architektonicznych od funkcji konstrukcyjnej, zerwanie z ideą uporządkowania, ładu i harmonii poprzez znaczną dowolność w kompozycji układów widoczną przede wszystkim w ornamentyce o skomplikowanych, bogatych i efektownych zestawieniach). W Polsce wyróżnia się jego trzy odmiany:

Już w okresie gotyku pojawiły się wyprowadzane ponad dach osłony. Ozdobne formy nadano attykom w północnych Włoszech. W architekturze polskiej detal ten zostaje znacznie rozbudowany i staje się charakterystycznym elementem polskiego renesansu. W miastach przebudowywane są ratusze, we wczesnym okresie renesansu krystalizuje się układ kamienicy mieszczańskiej. W XVI wieku, zwłaszcza nad Wisłą powstaje szereg spichlerzy związanych z rosnącym eksportem zboża.

Na terenie kraju powstają nowe rezydencje. Wokół wewnętrznego, arkadowego dziedzińca rozplanowana zostaje zwarta, czworoboczna bryła z basztami na narożach. Przykładowe rozwiązania to:

W 1555 r. pożar zniszczył gotyckie Sukiennice. Nowy obiekt zaprojektował Jan Maria Padovano jako długą (ok. 120,0 m), trójnawową bazylikę z kramami w bocznych, niższych nawach. Budowla otrzymała sklepienie kolebkowe z lunetami. Przy krótszych elewacjach zlokalizowano loggie a nawę wyższą zwieńczono attyką. Jej arkadowy podział zwieńczony grzebieniem z szeregu wolut stał się wzorem dla wielu późniejszych rozwiązań. Przy realizacji obiektu z Padovano współpracowali: Stanisław Flak, Włoch Pankracy i Santi Gucci, który najprawdopodobniej zaprojektował maszkarony.

Miejskie ratusze podczas przebudowy otrzymują nowe portale, szersze okna i drzwi a zewnętrzne ściany wieńczy się attykami. Tak przebudowano ratusze w: Tarnowie, Sandomierzu, Chełmie (rozebrany), Poznaniu. Budowane są także nowe obiekty, np. w Szydłowcu, Zamościu.

Domy mieszczańskie budowane najczęściej jako dwukondygnacyjne (w większych miastach wyższe) w poziomie parteru miały najczęściej przejazdową sień, do której przylegały pomieszczenia pracowni rzemieślniczej, kantorka, sklepu itp. Na piętrze mieściły się pokoje mieszkalne a w podwórzu stajnie, magazyny, mieszkania czeladników, kuchnie itp. Elewacje wieńczą rozbudowane attyki. Kamienice zlokalizowane wokół rynku poprzedzone są najczęściej podcieniami. Na Śląsku, Pomorzu i w Wielkopolsce często spotykane są kamienice o elewacjach szczytowych lub półszczytowych.

W dobie renesansu powstają plany miast idealnych. Zrealizowane zostały dwa rozwiązania: Zamość według projektu Bernarda Morando dla hetmana Zamoyskiego oraz Żółkiew (Ukraina) dla Żółkiewskiego. Zamość zbudowany został od podstaw w latach 1579 - 1600 na planie siedmioboku. W centrum zlokalizowano Rynek Wielki z ratuszem a dwa rynki pomocnicze (Rynek Solny i Wodny) w osi północ-południe. Na zachód od centrum, także w osi symetrii, zaplanowany został pałac Zamoyskich i kolegiata (obecnie katedra). Przy ulicach zaplanowanych na siatce prostokątów wybudowano kamienice z podcieniami i attykami (rozebranymi w XIX wieku, częściowo przywróconymi). Całość otoczono siedmiobastionowymi fortyfikacjami. W murach obronnych umieszczono trzy bramy: Janowicką (Starą Lubelską), Szczebrzeską i Lwowską.

Nieco odmiennie niż terenie pozostałej części kraju rozwija się renesans w Gdańsku. Mistrzowie niderlandzcy na grunt Pomorza przenieśli odmianę renesansu, która ukształtowała się na terenie ich kraju pod wpływem renesansu Francji i Niemiec. Rozkwit tego stylu przypada na drugą połowę XVI wieku. Do najciekawszych realizacji tego manierystycznego stylu należą:

Charakterystyczna dla odrodzenia laicyzacja życia przyczyniła się do niewielkiego ruchu budowlanego w architekturze sakralnej. Niewiele buduje się nowych kościołów. Nieco częściej przebudowywane są istniejące, średniowieczne świątynie. Przy nich powstają renesansowe kaplice czasem w miejscu rozbieranych romańskich lub gotyckich albo jako nowe wnętrza przy starszych budowlach. W 1596 r. do kościoła w Niepołomicach zostaje dobudowana kaplica Lubomirskich, zaprojektowana przez Santi Gucciego. W Krakowie kaplica św. Jacka przy kościele św. Trójcy oraz biskupa Zebrzydowskiego i biskupa Padniewskiego na Wawelu. W Kazimierzu Dolnym Jakub Balin odbudował spalony kościół farny św. Jana Chrzciciela i wzbogacił go o kaplice NPMarii, Królewską i Borkowskich (w 1612 r.) Do przykładów zmodernizowanych w tym stylu kościołów należą:

Do nielicznych przykładów nowych budowli powstałych w okresie renesansu należą:

Okres III

Pożar na Wawelu w 1595 i przeniesienie stolicy do Warszawy (1596 r.) zahamowały rozwój budownictwa w Krakowie. Zastój przeżywa także Gdańsk. Oprócz Polski centralnej rolę wiodącą przyjmuje Lwów. Na sztukę wpływa złożona sytuacja społeczna: znaczny wzrost potęgi magnatów przy jednoczesnych upadku stanu mieszczańskiego, wzrost nietolerancji religijnej i dominująca rola jezuitów. W architekturze dominuje manieryzm, wzory niderlandzkie i pojawiają się elementy wczesnego baroku wprowadzane przez zakon jezuitów. Bogactwo motywów dekoracyjnych nakłada się na częste braki w harmonii kompozycji oraz proporcji bryły.

Do najbardziej znanych przykładów obiektów architektury tego okresu należą:

Zamość (łac. Zamoscia, ukr. Замостя) - miasto na prawach powiatu, położone w południowej części województwa lubelskiego. Jest jednym z ważniejszych ośrodków kulturalnych, edukacyjnych i turystycznych województwa, a zwłaszcza Zamojszczyzny. Za sprawą unikalnego zespołu architektoniczno-urbanistycznego Starego Miasta bywa nazywany "Perłą Renesansu", "Miastem Arkad" i "Padwą Północy". Pod względem liczby ludności zajmuje w województwie 3. pozycję (66 375 mieszkańców[1]), natomiast pod względem powierzchni plasuje się na 10. miejscu.

Większość zwartej zabudowy Zamościa skupia się w postaci klinów ciągnących się na północ i wschód od położonego w centrum Starego Miasta. Sama starówka, dzięki otaczającej ją zieleni (Park Miejski, Planty, Małpi Gaj) w dużym stopniu zachowała swą odrębność, co jest związane z jej pierwotnie naturalnym odizolowaniem, głownie terenami zalewowymi i fosami, niesprzyjającymi dawniej nowemu osadnictwu.

Znacznie mniej powierzchni zajętej zabudową występuje w zachodniej części miasta (Os. Karolówka) oraz położonym na południe od centrum Os. Zamczysko, gdzie zdecydowanie przeważają tereny zielone - ogrody działkowe, las, łąki, trawiaste nieużytki oraz zalew.

Obecnie miasto ma układ osadnictwa w znacznym stopniu zgodny z jego "klinowym" modelem[7], w którym od centrum po niemal granice występują tereny o konkretnym typie zabudowy i użytkowania, związanymi ściśle z ciągami komunikacyjnymi. Biorąc jednak pod uwagę osiedla Karolówka i Zamczysko, które wciąż zachowują odrębność od pozostałych części miasta (ze względu na nisko położone tereny, w dalszym ciągu oddzielające je od centrum) oraz oddalone na wschód Nowe Miasto, z położonym w jego centrum Nowym Rynkiem (dawniej odrębna osada), wskazywałoby to na "policentryczny" model miasta[7]. Było to charakterystyczne i wyraźnie widoczne w okresie pod zaborem rosyjskim (XIX w.), jednak warunki tej części miasta nie stwarzały problemów dla dalszego rozwoju osadnictwa, co wpłynęło na to, iż układ taki nie został w pełni zachowany.

W zabudowie miasta, osiedla domów jednorodzinnych zajmują w przybliżeniu podobny obszar jak osiedla z zabudową wielorodzinną. Bloki znacznie gęściej występują w południowo wschodnim fragmencie Zamościa (na Nowym Mieście), zwłaszcza na północ od ul. Partyzantów, gdzie położonych jest wiele osiedli z zabudową przede wszystkim wielorodzinną (w tym liczne wieżowce), natomiast na południe od tej ulicy przeważają domy jednorodzinne. Na północ od centrum podobnie; pasem wzdłuż ul. J. Piłsudskiego (od zachodu ograniczonego rzeką Łabuńką) występują osiedla z blokami wielorodzinnymi (Os. Planty, Os. Orzeszkowej, Os. Kilińskiego, Os. Reymonta), zaś dalej na północ i północny wschód (ul. Lubelska - ul. Wojska Polskiego - ul. Powiatowa) już znacznie większy obszar zajmują domy jednorodzinne, przy których występują jeszcze osiedla z blokami, ale znacznie mniejsze. Wspomniane południowe i zachodnie fragmenty Zamościa (Os. Karolówka, Os. Zamczysko) to tereny, na których zabudowa mieszkalna składa się niemal wyłącznie z domów jednorodzinnych.

Największe tereny przemysłowe i magazynowo-składowe skupiają się we wschodniej części miasta, w obrębie Os. Kilińskiego, gdzie sięgają po niezabudowane tereny przy wschodniej granicy. Podobne, ale mniejsze, są także na Os. Karolówka (zachodnia część Zamościa), ciągnące się wzdłuż ul. Szczebrzeskiej. Sporo nieużytków i gruntów ornych znajduje się na wschód od obwodnicy miasta oraz na zachód i południe od zabudowy na Os. Karolówka.

Charakterystyczny, promienisty przebieg mają także główne ulice miasta, które zbliżają się do centrum lecz go nie przecinają: ulice J. Piłsudskiego i Lubelska (na jednej linii) zapewniają komunikację w kierunku północnym, ulice Partyzantów i S. Wyszyńskiego na wschód i południowy wschód, a ulice Lipska i Szczebrzeska na południowy zachód.

Normalnotorowa linia kolejowa na kierunku wschód-zachód przebiega przez centrum miasta i ma szereg bocznych odgałęzień do zakładów w dzielnicy przemysłowej. Przy północnej granicy miasta przebiega także linia szerokotorowa (LHS).

Zabytki

Najwięcej obiektów zabytkowych skupia się na Starym Mieście. Główne cechy, wyróżniające zamojskie Stare Miasto, to: zachowany od czasu powstania układ urbanistyczny, regularny Rynek Wielki o wymiarach 100 x 100 metrów z ratuszem i tzw. kamienicami ormiańskimi, a także fragmenty umocnień obronnych wraz z pochodzącymi z okresu zaboru rosyjskiego nadszańcami.

Pierwszy "Pan na Zamościu", Jan Zamoyski, zlecił zaprojektowanie miasta architektowi Bernardo Morando, który nawiązał do koncepcji antropomorficznych. Głową miał być pałac Zamoyskich, kręgosłupem ulica Grodzka, przecinająca Rynek Wielki ze wschodu na zachód w kierunku pałacu, a ramiona to ulice poprzeczne[8], z głównymi jakie stanowią położone na jednej linii ul. Solna (na północ od Rynku Wielkiego) oraz ul. B. Moranda (na południe od Rynku). Przy tych ulicach wyznaczono także inne rynki: Rynek Solny i Rynek Wodny, uchodzące jako organy wewnętrzne miasta. Bastiony to z kolei ręce i nogi służące do obrony[8].

Układ ten przetrwał do dzisiaj w stanie praktycznie nie zmienionym. To on stanowi główną atrakcję dla odwiedzających licznie Zamość urbanistów i architektów, jest dowodem jak starano się zrealizować koncepcję miasta idealnego.

Niestety, rosyjski zaborca w 1866 roku wysadził większość umocnień obronnych, które wcześniej poważnie rozbudował. Pozostał jedynie bastion VII z fragmentem murów oraz dwa nadszańce, dające wyobrażenie o ówczesnych umocnieniach. W jednym z nadszańców władze rosyjskie utworzyły więzienie, w którym był więziony Walerian Łukasiński (przy ul. W. Łukasińskiego).

W 1992 r. zamojskie Stare Miasto, stanowiące przykład renesansowej zabudowy miejskiej, zostało wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Wśród wielu zabytków[9], do których zaliczane są budynki świeckie, kościoły i dawne budynki sakralne, budynki dawnej ludności żydowskiej oraz fragmenty dawnej Twierdzy Zamość, na uwagę zasługują m.in. manierystyczno - barokowy ratusz, symbol miasta, kilkakrotnie przebudowywany, z pięknymi schodami wachlarzowymi z XVIII wieku oraz kamienice z podcieniami przy Rynku Wielkim (m.in. kamienice ormiańskie z XVII wieku z attykami). Większe budynki to Pałac Zamoyskich, z końca XVI wieku, licznie przebudowywany w kolejnych stuleciach, oraz Akademia Zamojska (obecnie liceum i szkoła wyższa) z XVII wieku. Wśród zabytkowych kościołów znajduje się katedra pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła (z końca XVI wieku) w stylu renesansowym, wraz z odrębną dzwonnicą, pełniącą także funkcję wieży widokowej. Inne to barokowe kościoły z XVII wieku: św. Katarzyny i franciszkanów Zwiastowania NMP oraz dawna, renesansowo-barokowa cerkiew unicka (kościół św. Mikołaja). O obecności i historii Żydów w Zamościu najwyraźniej przypomina dawna późnorenesansowa synagoga z pocz. XVII w., a o umocnieniach obronnych miasta zachowane fragmenty zamojskiej twierdzy, w tym nadszańce z XIX wieku, jedyny bastion VII spośród siedmiu powstałych na przełomie XVI i XVII wieku, 5 bram (Lubelskie, Lwowskie, Szczebrzeska), Rotunda Zamojska oraz wiele innych.

Nieliczne zabytki występują także poza Starym Miastem, a są to głównie budynki z przełomu XIX i XX wieku, kiedy po likwidacji twierdzy miasto otrzymało możliwość rozwoju i rozbudowy na nowych terenach.

MIASTO IDEALNE

założenie z dziedziny projektowania urbanistycznego, zakładające teoretyczne lub praktyczne całościowe planowanie osiedli ludzkich podporządkowane czynnikom gospodarczym, społecznym i politycznym (w tym ideom utopijnym) oraz nierzadko wywiedzione z wyobrażeń estetycznych.


Miasta idealne powstawały przede wszystkim w okresie renesansu - przykładem może być włoska Palma Nova czy polski Zamość. Za ich podstawową wadę uznaje się często występującą alternatywę: albo rozwój aglomeracji albo zachowanie "idealności". Renesansowe miasto projektowano na planie idealnie symetrycznym, który nie ma wiele wspólnego ze strukturą kształtowaną przez bieżące potrzeby miejskiego życia. Jego wszystkie budynki mają klasyczne elementy: arkady oraz kolumnady.

Założenia idealnego miasta:

Wiele miast idealnych powstało także w epoce baroku jako osiedla związane z rezydencją władcy absolutnego lub założenia obronne. Przykładami są tutaj Karlsruhe, Mannheim i Rastatt. Miasta idealne epoki oświecenia i XIX wieku wiązały się z rodzącymi się nowymi ideami społecznymi i postępującą industrializacją.

W wieku XX architektura modernizmu również wydała podobne idee, realizowane na wielką skalę w takich miastach jak brazylijska Brasilia czy indyjski Czandigarh, a na mniejszą w wielu miastach satelickich.

MANIERYZM

termin, jakim określa się zjawiska w sztuce europejskiej XVI wieku. Dyskusyjny pozostaje zarówno sam termin, jak i jego zakres oraz geneza zjawiska nim określanego. Najogólniej poprzez pojęcie to rozumie się styl, występujący w od ok. 1520 do końca XVI wieku i charakteryzujący się dążeniem do doskonałości formalnej i technicznej, a także wysubtelnieniem, wyrafinowaniem, wykwintnością i swobodą form.

Manieryzm najpierw pojawił się we Włoszech (Rzym, potem Florencja, Padwa) i szybko rozpowszechnił się w Europie (Francja - szkoła z Fontainebleau, Praga, Gdańsk, Toledo). Nurt ten współistniał z różnymi tendencjami, czasami stojącymi na pograniczu z manieryzmem, takimi jak weneckie malarstwo kolorystyczne (Tycjan, Veronese), klasycyzm (Andrea Palladio), tenebryzm w (północnych Włoszech) i różne lokalne nurty w ramach renesansu (np. Peter Bruegel). W Polsce manieryzm przyswoił się słabo[1].

0x01 graphic
Problem pojęcia, odbioru i cech

Nazwa manieryzm wywodzi się od włoskiego maniera, a to z kolei z łacińskiego manus (ręka) i pierwotnie oznaczała specyficzne cechy, styl twórczości jakiegoś artysty. W przeciwieństwie do dzisiejszego rozumienia maniery i manieryzacji jako zjawisk o zabarwieniu pejoratywnym, w XVI wieku maniera oznaczała pożądaną cechę czy wręcz zaletę. Słowo to zostało zapożyczone z literatury poświęconej ogładzie towarzyskiej, w której oznaczało dodatnią cechę bycia. W tym też kontekście przeszło do języka francuskiego, gdzie la manière otrzymało znaczenie zbliżone do savoir-vivre. Wraz z końcem XVI wieku nasilała się tendencja do kwestionowania maniery rozumianej jako stylizacja[2].

Nazwa całego okresu pochodzi zatem od cechy (czyli maniery), którą wówczas uważano za pożądaną, a którą po upływie tego czasu uznano za najbardziej charakterystyczny przejaw minionej epoki. Pod tym pojęciem nasycenia manierą rozumiano zespół cech, takich jak brak brutalności i napięcia, obecność wysubtelnienia, wyrafinowania, pewnej "sztuczności", nienaturalnego piękna. Na wartość dzieła sztuki wpływały także, według ówczesnych koncepcji, komplikacje, jaki stawiał sobie artysta w celu ich przezwyciężenia. Ta wykwintna niedbałość i wdzięk w pokonywaniu trudności zyskała nazwę sprezzatura, użytą po raz pierwszy przez Baldassare Castiglione w dziele Il Cortegiano, 1528 (Dworzanin). Istotne było także zaskoczenie widza, zastosowanie nietypowych rozwiązań, iluzja i fantazja. Zerwano z wymogiem ścisłego przestrzegania klasycznych reguł, klasycznej harmonii i ładu na rzecz dążenia do skomplikowanych układów.

Późniejsi krytycy sztuki, od XVII do XIX wieku sztukę tego okresu uznawali za zwyrodniałą i zepsutą. Dopiero badania prowadzone w ramach historii sztuki doprowadziły około 1920 roku do zrozumienia, że tak surowe potępienie nie było słuszne[2].

Sam termin manieryzm po raz pierwszy został użyty przez Luigi Lanziego w 1792 roku[2]. Jego definicja do dziś sprawia kłopoty.

Dzieje manieryzmu

Geneza

Podobnie jak problematyczna jest definicja pojęcia manieryzm, tak niejasna i szeroko dyskutowana jest kwestia genezy samego zjawiska. Przede wszystkim należy zauważyć, że zmiany stylu nie były gwałtowne, ale przebiegały stopniowo i wyrastały na dość złożonym podłożu. W wielu opracowaniach genezy dopatruje się w upadku intelektualnym i kulturalnym, wywołanym przez burzliwe czasy pierwszej połowy XVI wieku. Manieryzm widzi się zatem jako odbicie zachodzących przemian i niepokoju. Inni badacze zauważają jednak, że także i w innych okresach i miejscach zachodziły podobne kryzysy, a mimo to nie wpływało to tak znacząco na twórczość artystyczną. Trudno jest też ich zdaniem stwierdzić, jak bieżące wydarzenia polityczne, ekonomiczne czy religijne mogły wpływać na styl w sztuce[3].

Manieryzm swoimi korzeniami sięga do dojrzałego renesansu i wbrew powszechnym opiniom nie był reakcją czy buntem wobec niego. Było to raczej przedłużenie jego zdobyczy. Manieryzm bowiem z samej definicji to przesadne wydoskonalenie, z czego wniosek, że musiał wyrosnąć na gruncie wczesniejszego okresu, który tę doskonałość już osiągnął. Pewne zapowiedzi tego stylu obserwuje się od początku XVI wieku w dziełach choćby Michała Anioła, Rafaela czy Giorgione.

Wpływ kryzysu intelektualnego i intelektualnego
Lata 20. i 30. XVI wieku przyniosły wydarzenia, które wstrząsnęły nie tylko Włochami, ale całym światem zachodniej kultury, przynosząc ludziom zwątpienie oraz utratę wiary w prawdziwość optymistycznej i harmonijnej wizji świata, w którą wierzyła epoka renesansu.

W 1517 roku wraz z wystąpieniem Marcina Lutra nastąpił rozłam Kościoła łacińskiego, traktowanego dotąd jako strażnika jedynej, niepodzielnej Prawdy. W Europie wzbierała fala protestantyzmu, która wstrząsnęła autorytetem Papiestwa oraz europejskim światopoglądem. Średniowieczna w swym rodowodzie wizja jednej Europy spajanej więzami chrześcijaństwa, legła w gruzach. Z czasem wzrastająca popularność nowego wyznania pociągnęła za sobą niepokoje i wojny religijne.

W 1527 roku Wieczne Miasto Rzym zostaje w ciągu jednego dnia zdobyte przez katolicko-protestanckie wojska Cesarza Karola V (Sacco di Roma). Miasto, będące przez ostatnie 3 dekady siedzibą największych renesansowych mistrzów, zostaje spalone i wystawione na żer tysięcy spragnionych łupów żołnierzy. Plądrowanie trwa do lutego 1528 r. Płoną księgi, kościoły i meble, a głowami świętych protestanccy landsknechci grają na ulicach w piłkę. Świat Zachodu odebrał to wydarzenie ze zgrozą, widząc w nim kres epoki humanizmu. Po zniszczeniu Rzymu wielu artystów wyjechało z miasta, by już nigdy nie powrócić.

Powstanie manieryzmu związane jest również z kryzysem wartości i ideałów, w jakie wierzyli artyści epoki renesansu. Po mistrzowskich dokonaniach wielkich twórców przełomu XV i XVI wieku, artystów ogarnęło przygnębienie z powodu braku wiary w możliwość dalszego tworzenia; panowało przeświadczenie, że po osiągnięciu renesansowej doskonałości możliwy jest już tylko spadek. Do powstania takiej postawy przyczyniło się między innymi dzieło Giorgio Vasariego (1511-1574) Żywoty najznakomitszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, w którym autor dowodzi, iż sztuka renesansu - zapoczątkowana przez Giotta i rozwinięta przez Leonarda da Vinci - znalazła swoją pełnię, a zarazem i kres w twórczości Michała Anioła. Ten brak wiary w siły twórcze człowieka najpełniej chyba wyraża dzieło, uznane przez niektórych za emblemat epoki manieryzmu - Melancholia I Albrechta Dürera. Artyści utracili też wiarę w sztukę jako narzędzie umożliwiające poznanie świata i odwzorowywanie rzeczywistości; renesansowy optymizm i radość tworzenia zastąpione zostały przez niepokój i zwątpienie.

Sztuka manieryzmu wyrastająca z tak pesymistycznego światopoglądu, zamiast renesansowej harmonii i ładu wprowadziła dramatyzm i chaos. W miejsce jasnych i czytelnych kompozycji renesansowych manieryzm zastosował ekspresyjne, dynamiczne i skłębione układy postaci. Malarstwo oraz architekturę tego okresu cechowało horror vacui, lęk przed pustką.

Zapowiedź manieryzmu: "Sąd Ostateczny"

Pewne symptomy manieryzmu można odnaleźć w późnych dziełach Michała Anioła. Po powrocie do Rzymu w 1534 r. dzieła artysty stają się coraz bardziej niespokojne, dramatyczne, tchnące niepokojem. Obrazem noszącym wiele cech manierystycznych jest w szczególności Sąd Ostateczny (1534-1541), olbrzymi fresk na ścianie ołtarzowej Kaplicy Sykstyńskiej. W 24 lata od ukończenia monumentalnych malowideł na jej sklepieniu, Michał Anioł powrócił by samotnie, bez pomocy uczniów, stworzyć gigantycznych rozmiarów (13,7 x 17,2 m) wizję totalnej zagłady. W tym patetycznym dziele renesansowy spokój, wyważenie i harmonia są praktycznie nieobecne.

Fresk przedstawia chaotyczny rój wijących się ciał przerażonych ludzi. W centralnej części artysta umieścił surową postać Chrystusa, przedstawionego niczym muskularny hellenistyczny posąg, bezwzględnie strącającego w otchłań grzeszników. U jego boku widnieje skulona Maryja; zrezygnowała ze wstawiennictwa u swego Syna, z boleścią odwracając twarz od obrazu cierpienia. Niemal całą powierzchnię fresku wypełniają nagie ciała - z prawej strony opadają potępieni, z lewej powoli wznoszą się ku niebu zbawieni. Pesymistyczny wyraz dzieła dopełnia fakt, że zwisająca bezwładnie z ręki św. Bartłomieja ludzka skóra to autoportret samego Michała Anioła.

W przeciwieństwie do większości dzieł renesansowych w Sądzie Ostatecznym brak perspektywy zbieżnej. Charakterystyczny jest również zdumiewający natłok postaci oraz ich dynamizm. Wszystkie te cechy odnaleźć można później w licznych obrazach twórców manierystycznych.

Narodziny i rozpowszechnienie

Po śmierci Rafaela i wyjeździe Michała Anioła do Florencji w Rzymie prymat artystyczny zdobyła grupa młodych artystów, w których dziełach około 1520 pojawiło się po raz pierwszy to, co obejmowane jest dziś pojęciem manieryzmu. Należeli do nich m.in. Polidoro da Caravaggio, Perino del Vaga, Parmigianino, Fiorentino Rosso. Dzięki podróżom tych artystów, spowodowanym między innymi zarazą z 1522 roku, niesprzyjającym sztuce pontyfikatem Hadriana VI i złupieniem Rzymu w 1527, jeszcze w latach 20. XVI wieku Perino del Vaga nowy styl zaszczepił we Florencji, Giulio Romano w Mantui, Polidoro da Caravaggio w Neapolu, a Rosso w środkowych Włoszech, Wenecji i od 1530 we Francji. Na rozpowszechnienie manieryzmu wpływała także współpraca artystów z rytownikami oraz masowa produkcja kopii rzeźb. W efekcie ten włoski styl przeniósł się poza granice kraju i doczekał się miejscowych adaptacji. We Francji panował od lat 40. XVI wieku, czyli działalności Jeana Goujona. Współtworzyli go także Philibert Delorme, Germain Pilon i Jacques du Cerceau starszy. W Niderlandach manieryzm pojawił się około 1580 w Haarlemie, zwłaszcza w dorobku Hendricka Goltziusa. W Anglii manieryzm był reprezentowany przez niewielką ilość dzieł. W Niemczech ważne ośrodki powstały w Augsburgu i Monachium; do czołowych artystów należeli Hubert Gerhard czy Adriaen de Vries. Twórczość El Greca, choć ze względu na swoje formy jest powszechnie zaliczana do tego nurtu, w swoim dążeniu do ekspresji i gwałtowności stoi na pograniczu tego stylu.

We Włoszech styl manierystyczny rozwijali malarze: Agnolo Bronzino, Giorgio Vasari, Taddeo Zuccaro, Frederico Zuccaro i rzeźbiarze: Giambologna i Benvenuto Cellini.

W końcu XVI wieku manieryzm zaczął być wypierany przez wczesny barok. Przybierająca na sile kontrreformacja potrzebowała stylu mniej sztucznego i wyrafinowanego, który byłby zdolny przekazać patos i dramatyzm oraz bardziej oddziaływać na uczucia niż intelekt.

Manieryzm w Polsce

Sztuka manieryzmu trafiła w Rzeczypospolitej Szlacheckiej na podatny grunt kultury sarmackiej. Polska szlachta traktowała wówczas sztukę instrumentalnie, widząc w niej głównie źródło dekoracji i dodawania splendoru swym siedzibom. Sztuka manieryzmu odpowiadała tym potrzebom. W połączeniu z wielkimi magnackimi fortunami, jakie pod koniec XVI w. powstawały w Polsce, sztuka manieryzmu miała zapewnione idealne warunki rozwoju.

Manieryzm był w Polsce stylem importowanym głównie przez artystów włoskich (Santi Gucci, Wawrzyniec Senes, Bernardo Morando), oraz niderlandzkich (Antoni van Opberghen). Jego najsilniejszy rozwój przypada na koniec XVI i pierwszą połowę XVII wieku.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Renesans w architekturze stanowi│ odzwierciedlenie pogl╣dˇw filozoficznych odrodzenia
1288 odpowiedź na pytanie na ile renesans jest samodzielną epoką a na ile odrodzeniem antyku
Ogrody renesansu, Architektura krajobrazu- różne
OGRODY RENESANSU, architektura krajobrazu
renesans w architekturze i sztuce
Odzwierciedlenie poglądów w publicystyce, Szkoła, Język polski, Wypracowania
POGLĄDY FILOZOFÓW
poglady filozoficzne
Charakterystyka poglądów filozoficznych Platona, Pedagogika, Filozofia
poglądy filozoficzne duża, FILOZOFIA
Działy filozofii podstawowe pytania i stanowiska, Studia, Filmoznawstwo, Filozofia
FILOZOFIA ODRODZENIA, Filozofia
Ewolucja stanowiska myslicieli chrzescijanskich, Filozofia
Filozofia odrodzenia
wychowanie w poglądach filozoficznych, pedagogika
Poglądy filozoficzne Kartezjusza
Odzwierciedlenie poglądów w publicystyce, Szkoła, Język polski, Wypracowania
Dualizm jest poglądem filozoficznym

więcej podobnych podstron