Charakterystyka poglądów filozoficznych Platona.
Odkąd istnieje nauka, nie ustają wysiłki, aby wyjść poza rozważania częściowe i objąć w jednej nauce wszystko, co istnieje; nie ustają próby, by obok nauk specjalnych zbudować naukę, która da pogląd na świat: ta nauka była i jest nazywana filozofią. To nauka, której zakres jest ze wszystkich nauk najobszerniejszy, która zajmuje się tym, co dla ludzkości jest najważniejsze i najcenniejsze. Podejmuje ona problem realności, pyta, czym jest wiedza, czy umysł i materia się różnią, która z dróg życia jest najlepsza, czy Bóg sprawuje pieczę nad światem. Szuka obiektywnych dowodów prawdziwości twierdzeń dotyczących kwestii ostatecznych. Filozofowie badają, czy dwa stanowiska są ze sobą spójne, czy jedno z nich zakłada lub potrzebuje drugiego, czy jedno czyni to drugie bardziej lub mniej prawdopodobnym. Stanowiska filozoficzne mocno wpływają na to, jak ludzie myślą, odczuwają i działają.
Filozofia oznacza umiłowanie miłości. Termin ten wprowadzili starożytni Grecy dla określenia sposobu pojmowania świata bez odwoływania się do mitologii. Dzielili oni filozofię na trzy działy: fizykę, logikę i etykę, dając nazwę fizyki nauce o bycie (nauce nazywanej metafizyką i ontologią), logiki - nauce o poznaniu (nazywanej epistemologią i gnozeologią) oraz etyki - nauce o wartościach (nazywanej przez niektórych aksjologią). Metafizyka obok części ogólnej obejmowała zazwyczaj nauki o przyrodzie (kosmologia), duszy (psychologia) i Bogu (teologia). Nauka o poznaniu dzieliła się na dwa działy o zupełnie odrębnym charakterze: na teorię poznania, która analizuje przebieg poznania, i na krytyką poznania, która ocenia jego wyniki. W teorii wartości zaś wyróżnić można było dwie dyscypliny: etyka, traktująca o wartościach moralnych, i estetyka, badająca wartości estetyczne.
Największym greckim filozofem był Platon, żyjący w latach 427-347 w p.n.e., uczeń Sokratesa i nauczyciel Arystotelesa. Żył w czasach rozkwitu Aten, w atmosferze najwyższej kultury starożytnej. Pochodził ze znakomitego rodu, przez matkę spokrewniony był z wielkim prawodawcą greckim Solonem, a przez ojca z Peryklesem. W duchu prawdziwie greckim od młodu kształcił zarówno ciało, jak i umysł. Był nauczycielem gimnastyki, w igrzyskach olimpijskich odnosił zwycięstwa. Ćwiczył się w poezji, malarstwie i muzyce, a choć twórczość jego poszła innym torem, pozostał zawsze artystą. Był założycielem szkoły filozoficznej zwanej Akademią Platońską, a także twórcą koncepcji określanej jako idealizm obiektywny. Koncepcja ta zakładała, iż rzeczywistość jest w swej istocie czymś duchowym, idealnym, istniejącym poza człowiekiem i jego świadomością, a nie materialnym układem. Założeniem filozofii Platona był pogląd Sokratesa, że w pojęciach jest zawarta wiedza pewna i bezwzględna.
Platon był bardzo dobrym pisarzem. Stworzył wiele pism filozoficznych. Do najważniejszych z nich należą: Obrona Sokratesa, Laches (dialog o odwadze), Charmides (o roztropności), Eutyfron (o pobożności), Protagoras (o cnocie), Gorgiasz (dialog o retoryce, zawierający krytykę egoizmu i hedonizmu), Fedon (o nieśmiertelności duszy), Timaios (filozofia przyrody w formie opisu stworzenia świata), i in. Pisma przechowały się prawdopodobnie w całości. Ze względu na swą formę są one unikatem w dziejach piśmiennictwa filozoficznego. Wszystkie bez mała są dialogami, gdyż Platon przekonany był o wyższości mowy nad pismem (o czym pisał w Fajdrosie). Posiadają one wartość dzieł sztuki literackiej, cechuje je niepospolita zdolność wytwarzania nastroju, charakteryzowania ludzi i sytuacji, wżywania się w sposoby mówienia i myślenia. W dialogach Platona zabierają głos współcześni mu przedstawiciele nauki, polityki i przeróżnych zawodów, on sam zaś ani jednego zdania nie wypowiada od siebie; swoje poglądy wyraża poprzez słowa Sokratesa. Układ dialogów jest formą potocznej rozmowy, daleko odbiegającą od normalnego naukowego traktatu.
W swych dziełach Platon najwięcej uwagi poświęcił zagadnieniom antropologiczno-etycznym, czyli rozważaniom na temat natury człowieka i natury dobra, cnót, przyjaźni, miłości i szczęścia. Według niego świat rzeczywisty stanowi niedoskonałe odbicie istniejącego realnie świata doskonałych idei. Na szczycie zhierarchizowanych idei stoi Idea Dobra, którą filozof utożsamiał zarówno z Ideą Bytu, jak i z Ideą Wartości. Poznanie tych idei, a w zasadzie tylko ich przypomnienie, gwarantuje człowiekowi dusza. Według poglądów Platona tylko idee istnieją naprawdę. Rzeczy cielesne stają się i przemijają, znajdują się pomiędzy bytem i niebytem, istnieniem i nieistnieniem. Są tylko cieniem, niczym obrazy na wodzie. Nie mają więc egzystencji pierwotnej i samoistnej, lecz jest to istnienie wtórne i uzależnione. Zawsze pozostają czymś ograniczonym, niedostatecznym, ulegającym zepsuciu, przez co nigdy nie mogą osiągnąć stopnia doskonałości swojego pierwowzoru. Dlatego ludzie, którzy zamykają swoją egzystencję w sferze cielesności, zaprzeczają swojemu powołaniu i ulegają nieodwracalnej demoralizacji. Wiodą żywot barbarzyńców, biorąc cienie za to, co istnieje realnie, przedkładając mniemanie nad prawdę, zło nad dobro. Jak pisze filozof, przez całe życie gromadzą miedź w przekonaniu, iż jest ona złotem. Według Platona człowiek nie powinien przywiązywać się do świata rzeczy zmysłowych, powinien panować nad własnymi namiętnościami, ograniczać swoje potrzeby oraz przezwyciężać cielesną naturę. Oczywiście, nie jest to łatwe. Potrzebna jest silna wola i stały wysiłek. Człowiek powinien doszukiwać się sensu, celowości swojego istnienia. Musi zabiegać o poznanie ostatecznych prawd i o moralną doskonałość. Dlatego należy całą duszą odwrócić się od świata zjawisk. Powinniśmy zamknąć oczy i zatkać uszy, pogrążyć się w sobie, aby na dnie duszy odnaleźć prawdę. Zmysły wiążą nas jedynie ze światem pozorów, wzmacniają nasze pożądania, zakłócają spokój duszy. To dzięki nim zaczynamy cenić pozorne wartości, zabiegamy o dobra doczesne, pragniemy używać życia, zaspokajać cielesne zachcianki, odchodząc od właściwych powołań.
Na podstawie teorii idei Platon zbudował doktrynę państwa idealnego, złożonego z trzech warstw: mędrców, strażników i rzemieślników, jako ludzi w sposób naturalny usposobionych do zajmowania określonego miejsca w strukturze społecznej, przy czym tworzących między sobą hierarchię: funkcja władców ma być wyższa od funkcji strażników, a strażników od rzemieślników. Teorię tę przedstawił w Państwie i Prawach. Według filozofa to nie państwo istnieje dzięki nam, ale to my stajemy się dopiero ludźmi i obywatelami żyjąc w państwie. Idealne państwo Platona to uporządkowany organizm, skonstruowany wedle idei dobra i sprawiedliwości, w którym poszczególne cząstki istnieją dla całości, absolutnie jej podporządkowane, bowiem całość jest dobrem najwyższym i wartością nadrzędną. W jej interesie należy poddać życie ludzkie drobiazgowej kontroli, ujednolicić ich radości i smutki, myśli i działania, upodobnić ich wzajemnie i bezwzględnie podporządkować władzy. Szkodliwe jest wszystko, co przyczynia się do społecznych podziałów, a więc zarówno namiętności polityczne, jak i nadmierne bogactwo, nieprawomyślna literatura, ekstrawagancje stroju i wymyślność fryzur. Nawet celem sztuki nie ma być dostarczanie przyjemności, ale nakłanianie ludzi do życia w cnocie. Aby uchronić obywateli przed obcymi wpływami, należy zamknąć granice państwa i pozwolić opuszczać je tylko w szczególnych przypadkach mieszkańcom dojrzałym, po czterdziestym roku życia, którzy nie poddadzą się demoralizacji. Prawodawcy państwa idealnego nie wolno niczego bagatelizować, by nie doprowadzić do jakichkolwiek podziałów społecznych. Każdy obywatel zaś powinien i podczas wojny, i podczas pokoju mieć oczy wciąż zwrócone na przełożonego i poddawać się jego zarządzeniom w najdrobniejszych nawet sprawach: stać, gdy ten nakaże, maszerować, spożywać posiłki, zrywać się w nocy dla objęcia warty czy przeniesienia meldunku, a podczas walki nie może zrobić ani jednego kroku bez rozkazu dowódcy. Każdy musi robić swoje pod kierunkiem filozofów. Jeżeli stanie się inaczej, państwo ulegnie degeneracji i zagładzie. Jednostka ludzka w Platońskiej wizji nie jest wartością suwerenną i samoistną, a jej szczęście osobiste i dobre samopoczucie nie stanowi przedmiotu troski. Ma ona wartość wtedy, gdy jej życie i działania służą realizacji ogólnych celów państwa, a nie jednemu człowiekowi.
Platon stworzył nowe pojęcie duszy, tak samo jak stworzył nowe pojęcie idei. Operował w zasadzie dwoma pojęciami duszy: szerszym i węższym. Pierwsze było oparte na rozważaniach biologicznych i psychologicznych, drugie na religijnych. Dusza w pierwszym znaczeniu obejmowała czynności zmysłowe, była składnikiem materialnej przyrody, w drugim zaś - była samym rozumem, i nie była niczym z przyrodą związana. Wprawdzie nazwę „duszy” Grecy dobrze znali i przed Platonem, ale on dał jej nową treść. Przed nim filozofowie-przyrodnicy mieli duszę za rodzaj materii, subtelniejszej od tej, z jakiej zbudowane jest ciało. Widzieli w duszy czynnik życia: człowiek żyje, póki ją w sobie posiada, a umiera, gdy ją traci. Dla Platona również dusza była czynnikiem życia, bez którego ciało jest martwe. Jednak uznana za źródło ruchu, została przez niego postrzeżona jako przeciwieństwo materii, która z natury jest bezwładna. Ujęcie duszy jako niematerialnej doprowadziło do ostrego przeciwstawieniu jej ciału. Platon, odwołując się do idei preegzystencji, twierdził, że dusza ludzka znajdowała się niegdyś w świecie doskonałym. Wprawdzie została później złączona z ciałem, ale dzięki temu, iż przebywała w świecie doskonałym, posiada o nim bezpośrednią wiedzę, którą należy zaktualizować i wyrazić, by zgłębiając siebie, analizując treści zawarte we własnej duszy, odnaleźć w niej prawdy, posiadające nieprzemijającą wartość. Platońska koncepcja duszy stanowiła uzasadnienie określonej koncepcji społecznej, rygorystycznego podziału na klasy. W zależności od stopnia doskonałości duszy, ludzie powinni zajmować takie lub inne miejsce w strukturze życia zbiorowego. Powinni rządzić społeczeństwem, jeżeli dominującą częścią ich duszy jest rozum i są filozofami. Powinni być strażnikami, bronić porządku, jeżeli właściwością ich duszy jest odwaga, zaś być poddanymi i wykonywać użyteczne prace, jeżeli posiadają dusze mniej szlachetne, bo skażone pożądliwością i umiłowaniem dóbr doczesnych.
Platonizm był nie tylko dualizmem idei i rzeczy, ale również dualizmem duszy i ciała. Dualizm ten wyrażał się w tezach, które mówiły m.in., że dusza jest niematerialna, oddzielona od ciała (a więc niezależna), nieśmiertelna (choć ciało ulegnie rozkładowi i zniszczeniu, dusza może trwać dalej), w przeciwieństwie do ciała, które jest złożone z części, dusza jest niezłożona, i doskonalsza od ciała, ponieważ jest źródłem prawdy, dobra i wszystkiego, co cenne w człowieku. Platon był przekonany, że dusza nie tylko trwa dłużej od ciała, ale trwa wiecznie. Istnienie jej nie ma końca, a także nie ma początku; jest nie tylko nieśmiertelna, ale i odwieczna. Według filozofa pragnienia nieśmiertelności nie zaspokoi ciało, które po śmierci ginie, ale właśnie dusza, która opuszcza ciało z ostatnim tchnieniem. Platon w duszy dopatrywał się nieśmiertelnego pierwiastka w człowieku. Skoro dusza istnieje i póki istnieje, może być tylko żywa, nigdy martwa. Dla tych przekonań szukał dowodów; poświęcił im jedno ze swych dzieł (Fedona), a w innych do tej kwestii powracał.
Platon, choć z początku przyrodą materialną zajmował się najmniej, gdyż uważał ją za rodzaj bytu pozbawionego tej doskonałości, która cechuje idee i duszę, w późniejszym wieku uczynił ją przedmiotem szczegółowych rozważań. Odkrycia astronomiczne dokonane za jego życia przez uczonych pitagorejskich sprawiły, że rozpoznał w niej coś z doskonałości. Skoro ziemia jest kulista, a szlaki planet okrężne, to znaczy, że we wszechświecie panują kształty najprostsze i najdoskonalsze, i że harmonia jest zasadą jego budowy. Ciała niebieskie krążą po stałych i geometrycznie prawidłowych szlakach, a więc wszechświatem rządzi rozum i ład. Celowość i rozumny ustrój świata dawały podstawy do wiary w istnienie bóstwa, które rozumnie zbudowało świat. I dla przedstawienia swego poglądu na przyrodę filozof wybrał w Timaiosie formę religijną: opisu stworzenia świata. W nim, splatając wywód naukowy z mitem, wyłożył cel świata i jego urzeczywistnienie.
Platon odrzucił pierwotną grecką koncepcję teorii poznania, która zakładała, że rzeczy można poznać tylko przez zetknięcie się z nimi za pomocą zmysłów. Według niego, aby poznać, nie wystarczy jedynie widzieć, słyszeć, czy dotykać. Muszą też współdziałać rozum i intuicja. Poznawanie tylko poprzez zmysły jest zawodne. Doznania zmysłowe i potoczne doświadczenie nie mogą nam dać ważnej wiedzy o prawdziwej rzeczywistości. W poznaniu wiedzy nie tylko nam nie pomagają, ale wręcz szkodzą.
Platon, tworząc nowe pojęcie duszy, stworzył teorię czterech cnót. Cnotą rozumnej części duszy jest wiedza (mądrość), cnotą części impulsywnej - męstwo, a w części pożądliwej - panowanie nad sobą. Cnotą wprowadzającą między nimi harmonię jest cnota sprawiedliwości. Ponadto widział, że sama wiedza i cnota nie czynią jeszcze życia ludzkiego pełnym i doskonałym. Wiedza bez radości jest tak samo niedoskonała, jak radość bez wiedzy. Oczywiście nie każda radość zasługuje, aby o nią zabiegać. Ta, którą dają zmysły, jest zazwyczaj zmieszana ze złem i cierpieniem. Natomiast z piękna, wiedzy i harmonijnego ukształtowania życia płynie radość czysta .
Ogólnie mówiąc, poglądy filozoficzne Platona głosiły, iż we wszystkich dziedzinach bytu i działania, obok pierwiastków realnych, które są przemijające, istnieją pierwiastki idealne, które są wieczne, i że pierwiastki idealne mają przewagę nad realnymi, realne zaś są od idealnych uzależnione.
Uczniowie Platona traktowali swego nauczyciela jako półboga. Corocznie świętowali rocznicę jego urodzin, a później - rocznicę jego zgonu. Sam Platon jednak nie cieszył się zbyt wielką powagą filozoficzną w świecie antycznym. Dopiero później, u jego schyłku, został uznany za najwybitniejszego myśliciela. Dla wielu ludzi dialogi Platona stały się najwyższą formą pięknego pisarstwa, dostarczając im przeżyć intelektualnych i estetycznych.
Bibliografia:
Władysław Tatarkiewicz: „Historia filozofii”, tom. 1 .PWN Warszawa, 1988
Antoni B. Stępień: „Elementy filozofii”, RW KUL Lublin, 1982
Adam Sikora: „Siedmiu Greckich filozofów”, Krajowa Agencja Wydawnicza
Peter K. McInerney: „Wstęp do filozofii”, Zysk i S-ka Wydawnictwo, wydanie I
Wydawnictwo Naukowe PWN: „Mała encyklopedia PWN”
Oficyna Wydawnicza BRANTA: „Mały słownik etyczny”
4