Materiały autorskie- dr Magdalena Błażek
Psychologia osobowości- wykłady 2005/06
Model BIG-FIVE
Źródła koncepcji:
Badania leksykalne Allporta i Odberta- 1936
Hipoteza leksykalna Cattella (wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były lub są istotne, ważne i pożyteczne, zostały utrwalone w treści języka)-1946
Analiza swobodnych opisów osobowości (John, 1990)
Analiza kwestionariuszy i inwentarzy osobowości
Rozwój badań nad modelem:
D. Fiske (1949) na podstawie danych Cattella stwierdził istnienie pięciu czynników: adaptowalność społeczna, konformizm, wola osiągnięć, kontrola emocjonalna, poszukujący intelekt
Badania leksykalne międzykulturowe, badanie psychologicznej struktury języka (Tupes i Christal, 1961; Goldberg, 1981)
Badania oparte na samoopisie i na szacowaniu prowadzą do wniosku, że istnieje pięć głównych czynników osobowości (Tupes, Christal, 1992): surgencja, ugodowość, niezawodność, stałość emocjonalna, kultura
Badania W. Normana (1963): replika badań poprzedników. Wymiary nazwane zostały: surgencja, ugodowość, sumienność, stałość emocjonalna, kultura. Druga faza badań: analiza leksykalna: 18125 przymiotników. Wyselekcjonował po wstępnym usunięciu pewnych określeń trzy kategorie: stałe cechy, chwilowe stany, role społeczne.
Lewis Goldberg (1981) : badania leksykalne nad strukturą osobowości. Wg Goldberga różnice indywidualne znajdują odzwierciedlenie w języku. Nazwę czynnika kultura zastąpił intelektem. Goldberg zaproponował listę stu dwubieunowych przymiotników markerów (po 20 na wymiar)
Paul Costa i Robert McCrae - badania 16- czynnikowym KO Cattella - redukcja do trzech czynników (N, E, O); badania leksykalne (U,S).
Ostatecznie model obejmuje pięć ortogonalnych czynników: OCEAN. Cecha to nie tylko określona tendencja behawioralna, ale też skłonność do określonych zachowań, co oznacza, że może ona implikować lub zawierać motyw.
Neurotyczność: przystosowanie emocjonalne, podatność na doświadczanie emocji negatywnych. Składniki: lęk, agresywna wrogość, depresyjność, impulsywność, nadwrażliwość, nadmierny samokrytycyzm.
Ekstrawersja: ilość i zakres interakcji społecznych, aktywność, pozytywna emocjonalność (bardzo stabilna charakterystyka osoby). Introwersja charakteryzowana jest przez brak a nie negację. Składniki: towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, emocjonalność pozytywna. Ekstrawersja jako wymiar osobowości ujawnia się we wszystkich badaniach osobowości. Traktowana jest jako czynnik wyższego rzędu mówiący o generalnej dyspozycji przejawianej w szerokim spektrum zachowań człowieka. Związki z afektem PA stabilnie koreluje z E a nie z N, NA koreluje z N a nie z E. E wykazuje związki korelacyjne z: ciepłem, radością, entuzjazmem, serdecznością, dominacją, ekshibicjonizmem, dążeniem do osiągnięć, poszukiwaniem doznań, aktywnością. E jest istotnym wymiarem w badaniach klinicznych- Depce (1987)- E odgrywa szczególną rolę w psychozie dwubiegunowej. PA jest silnie związany z depresją- mała ilość pozytywnych emocji charakterystyczna dla depresji pozwala na diagnozę różnicową. E zwiera dwa elementy związane z prawidłową adaptację: związany z satysfakcjonującymi relacjami, związany z osiągnięciami, dominacją i dążeniem do sukcesów. Potrzebne są badania w warunkach naturalnych eksplorujące rzeczywiste przejawy różnych składników E i ich wzajemne zależności.
Otwartość na doświadczenie: skłonność do poszukiwania i pozytywnego wartościowania doświadczeń życiowych, ciekawość poznawcza. Wiąże się z cechami intelektu. Składniki: wyobraźnia, estetyka, uczucia, działania, idee, wartości. Wcześniej nazywany intelektem, kulturą. Coan (1974)- optymalna osobowość. Odnosi się do zdolności uczenia się, wnioskowania, rozumowania. Otwartość- łatwo wnioskować o niej na podstawie zachowania, choć jest definicyjnie doświadczeniem wewnętrznym, związana jest z brakiem skłonności do obronności, nie wykazuje korelacji z N, niskie poziom O wiąże się z autorytaryzmem (konserwatywne wartości, ocenianie na podstawie konwencji, brak tolerancji na złożoność, stereotypizacja ról związanych z płcią). Poszukiwanie doświadczeń- O silnie skorelowana z SS Zuckermana. Badań wymagają związki O ze stylami poznawczymi (niezależność od pola, złożoność poznawcza). Osoby o dużej O mogą doświadczać szeregu problemów z określeniem własnej tożsamości.
Ugodowość: pozytywne vs negatywne nastawienie do innych ludzi. Na poziomie poznawczym: zaufanie lub jego brak, emocjonalnie: wrażliwość lub obojętność, behawioralnie: kooperacja lub rywalizacja. Składniki: zaufanie vs sceptycyzm, prostolinijność vs manipulacja, altruizm vs egocentryzm, ustępliwość vs agresywność, skromność vs tendencje narcystyczne, skłonność do rozczulania się vs racjonalność. Adler: społeczne zaangażowanie wyraża się w: empatii, allocentryzmie, identyfikacji z innymi. Różnice w ugodowości mają swoje temperamentalne podstawy: dzieci z temperamentem trudnym, chronicznie agresywne rozwijają niska ugodowość. Konflikt motywów dążeniowych i unikowych- ludzie różnią się w zakresie tendencji do unikania konfliktów oraz zadowolenia, jakie czerpią z atakowania czyichś argumentów. Zachowania prospołeczne mają swoje podstawy w społecznym uczeniu się: różnice między K i M, dzieci, które systematycznie są angażowane w opiekę nad innymi rozwijają wyższą U. Stabilność zachowań prospołecznych: rośnie z wiekiem, stabilność ta jest umiarkowana (badania podłużne). U wykazuje związki z: altruizm, zdolność do przyjmowania cudzej perspektywy, asertywność. U pojawia się bardzo często w naturalnym języku opisu samego siebie i innych.
Sumienność: stopień zorganizowania, wytrwałości i motywacji jednostki. Składniki: kompetencja vs przekonanie o braku możliwości, skłonność do porządku vs brak metodyczności, obowiązkowość vs zawodność, dążenie do osiągnięć vs brak ambicji, samodyscyplina vs tendencja do porzucania zadań, rozwaga vs impulsywność. Wiąże się ze zdolnością do samoregulacji i efektywnością kontroli impulsów. Niska S skutkuje szeregiem problemów w miejscu pracy, jest zmienną pozwalająca przewidywać poziom osiągnięć jednostki. Badania wykazały dodatnie związki S z: samokontrolą, pozytywnością wywieranego wrażenia, osiągnięciami, poszanowaniem dla norm, stabilnością emocjonalną, dążeniem do strukturalizowania doświadczenia, orientacją na pracę (vs zabawę); ujemne: elastyczność, unikanie porażek. Badania nad dojrzałością i integracją wewnętrzną: osoby o wysokiej S są postrzegane jako bardziej dojrzałe i lepiej wewnętrznie zintegrowane- można na nich polegać, wywiązują się z zadań, częściej rozwijają symptomy pracoholizmu, perfekcjonizmu, zaburzeń o charakterze obsesyjno- kompulsywnym.
Kryteria charakteryzujące model:
Ogólność: Costa i McCrae wykazali, że struktura czynników pozwala na ich rozłączne zaklasyfikowanie do pięciu sfer osobowości. Model umożliwia zatem wyczerpujący opis osobowości w kategoriach ogólnych oraz szczegółowych (składniki czynników).
Realność: możliwość diagnozowania przez samoopis, szacowanie (obserwowalność cech), duża stabilność czasowa. Cechy mają też znaczenie adaptacyjne.
Niezmienniczość: możliwość wyodrębnienia wymiarów w badaniach leksykalnych oraz w innych modelach osobowości.
Uniwersalność: możliwość wyodrębnienia niezależnie od płci, wieku, rasy, kultury.
Biologiczność: do pewnego stopnia uwarunkowane dziedzicznie (szczególnie N-48%, E-53%, O-61%). Nie wiążą jednak cech z konkretnymi mechanizmami anatomo-fizjologicznymi.
Adaptacyjne znaczenie cech osobowości:
badania korelacyjne w oparciu o klasyfikację potrzeb Murraya. Wyniki tych badań umożliwiają diagnozowanie przy pomocy modelu struktury potrzeb jednostki.
Funkcjonowanie poznawcze: O wiąże się z płynnością, giętkością i oryginalnością myślenia.
Mechanizmy obronne: N (regresja, ucieczka w fantazję, wrogość, obwinianie się), E (optymizm, wyparcie), O (radzenie sobie przez humor lub religię), U (samopoświęcanie się), S (regresja- ujemnie, skuteczne radzenie sobie). Uzewnętrznione reakcje na stres, projekcja- wysokie N i niskie U, reakcje uwewnętrznione, represja - wysokie N i U.
Powodzenie szkolne i zawodowe: S i O
Zdrowie psychiczne i fizyczne: N - somatyzacje i sensytyzacja, postawy wobec zdrowia głównie nieprawidłowe. U- cyniczna wrogość (choroby serca). Neurotyczna wrogość- nowotwory. Wysokie N i niskie U- narcyzm, wysokie S, N, niskie O i U: osobowość obsesyjno-kompulsywna, zaburzenia antyspołeczne: niska U i S, wysokie N.
Badania McAdamsa nad związkami Poziomów I, II oraz III osobowości.
Różnice indywidualne w zakresie celów i motywów są pozytywnie skorelowane z autonarracyjnymi tematami dotyczącymi działania (samostanowienie, panowanie nad sobą, wpływanie na innych, zwyciężanie i pokonywanie drabiny społecznej).
Przewaga motywów bliskości na Poziomie II powoduje przewagę autonarracji związanych z tematami bliskościm przyjaźni, troski o innych, dialogu.
W badaniach nad związkiem między poziomem cech a narracji McAdams i współpracownicy skoncentrowali się na weryfikacji hipotez dotyczących powiązania wymiarów big Five ze treściowymi i strukturalnymi aspektami narracji takimi jak:
ton emocjonalny- oscylujący od skrajnie pozytywnego, radosnego, do skrajnie pesymistycznego i smutnego; odzwierciadla ogólne samopoczucie jednostki.
linia tematyczna, tematy przewodnie (thematic lines)- dotyczą aspektów fabuły, które wyjaśniają, jak jednostki działają, by osiągnąć cele i jak tłumaczą swoje intencje (czym spowodowane były konkretne działania); każda narracja jest de facto historią o zmienności intencji w czasie; linie tematyczne ukazują jaki rodzaj intencji przyświecał jednostce, czyli to co naprawdę chce osiągnąć, czego uniknąć. W narracjach historii życia wyróżniono dwie główne linie tematyczne: działania i osiągnięć (agency) oraz wspólnoty i bliskości (communion). Pierwsza z nich zawiera intencjonalne panowanie nad sobą i swoim rozwojem, samokontrolę, osiągnięcia oraz motyw władzy. Druga skupia się na motywach miłości, bliskości, intymności, troski o innych i poczuciu bycia częścią większej całości wspólnoty ludzkiej.
Narracyjna złożoność- dotyczy ona stopnia, w jakim narracja składa się z różnych przeplatających się wątków, jak bardzo uwzględnione są różne wyjścia i sposoby widzenia problemu, uwzględnienia wielości znaczeń, punktów wiedzenia, perspektyw i interpretacji zdarzeń.
Wyniki:
Skale linii tematycznych działania/ osiągnięć oraz wspólnoty/ bliskości- są ze sobą pozytywnie skorelowane, tak samo jak ze skalą narracyjnej złożoności tzn. ludzie, którzy tworzą bardziej złożone narracje mają tendencje do przedstawiania w nich licznych motywów zarówno z pola działania ukierunkowanego na osiągnięcia własne, jak i zorientowanych na potrzeby innych ludzi.
Nie wykazano związków Ekstrawersji z tonem emocjonalnym narracji- zarówno osoby wysoko jak i nisko ekstrawertywne uwzględniały w swoich autonarracjach całe spektrum nastrojów.
Ekstrawersja pozytywnie wiąże się z linią tematyczną bliskości/ wspólnoty.
Wysoki wynik na skali Neurotyzmu sprzyja konstruowaniu pesymistycznych, lękowych autonarracji.
Neurotyzm koreluje negatywnie z linią tematyczną działania/ osiągnięć.
Sumienność i Ugodowość pozytywnie korelują z ekspresją radosnych tonów autonarracyjnych.
Wynik na skali Otwartości nie koreluje w żaden sposób z nastrojem emocjonalnym autonnaracji, z wyjątkiem niewielkiej, ale statystycznie istotnej różnicy w wyrażaniu lęku i strachu- im wyższa O, tym mniej takich emocji w narracji.
Wykazano pozytywny związek Sumienności z linią tematyczną osiągnięć- głównie w sferze tematów związanych z instrumentalnym zdobywaniem sukcesów i odpowiedzialnością. Sumienność nie wiązała się z częstszym pojawianiem się tematów władzy, zwycięstwa, wpływu czy statusu.
Ugodowość pozytywnie wiązała się z linią tematyczną bliskości/ wspólnoty w zakresie tematów okazywania miłości, przyjaźni, jedności, bycia razem. W żaden sposób nie korelowała z tematami dialogu, opieki, troski czy pomagania innym.
otwartość na doświadczenia silnie koreluje ze złożonością narracyjną. Jest więc ona silnym predykatorem złożoności poznawczej narracji.
Kobiety tworzyły więcej narracji tematycznie związanych z linią bliskości/ wspólnoty, głównie poprzez tematy dialogu. Ich historie częściej też zawierały opisy negatywnych uczuć, zwłaszcza smutku.
Pomiędzy badaniami między grupą studentów a dorosłych zaszła istotna różnica w zakresie częstości występowania linii tematycznej bliskości/ wspólnoty- studenci używali jej znacznie częściej. Sumienność w grupie dorosłych wiązała się częściej z emocjonalnym tonem lęku, strachu, odpowiedzialności.
W grupie dorosłych wiek pozytywnie korelował z U, negatywnie z N, i silnie pozytywnie z linią tematyczną osiągnięć/ działania, zwłaszcza w obszarze odpowiedzialności, osiągnięć, statusu i poczucia zwycięstwa.
Długość historii nie miała znaczenia dla oszacowania jakiegokolwiek wymiaru.
Wyniki tych badań wskazują przede wszystkim na fakt, że cechą specjalnie ważną dla rozwoju autonarracji jednostki ja Otwartość na Doświadczenia. Jako że jest to najsilniej- ze wszystkich pięciu- poznawczo zorientowana cecha, może mieć ona najsilniejszy wpływ na to, jak i za pomocą jakich oraz ilu środków ludzie nadają sens swojemu życiu podczas tworzenia narracji. Wysoki poziom O może predysponować do bardziej przejrzystego kodowania i pamiętania doświadczeń życiowych, które nie pasują do utartych schematów. Niski poziom skłania do zapamiętywania doświadczeń przewidywalnych, nie wywołujących zamieszania w schematach poznawczych, które raczej uwypuklają ciągłość jednostki w czasie niż zmiany.
Analiza krytyczna:
Model integruje inne podejścia strukturalne do osobowości
Ukazuje miejsce i znaczenie teorii cech: cechy opisują biologicznie uwarunkowaną strukturę osobowości
Ważna rola czynników jako predyktorów zdrowia, powodzenia zawodowego, zdolności adaptacyjnych, odporności na stres, ryzyka zaburzeń zachowania
W stosunku do modelu PEN uwzględniony został czynnik poznawczy
Zuckerman: model spełnia ważne kryteria: rzetelna identyfikacja czynników, dobre wskaźniki odziedziczalności.
Krytykuje się zasadność posługiwania się ogólnym pojęciem cechy
Obciążenie wadami analizy czynnikowej, subiektywizm w doborze danych.
Nie ujmuje najważniejszego, tzn. dynamiki funkcjonowania osobowości, zmian zachodzących pod wpływem zmienności środowiska i celów
Eysenck twierdzi, że U i S to składniki P. Czynnik O jego zdaniem należy do sfery intelektualnej.
Badanie prowadzone w ramach PMO są głównie korelacyjne i opisowe, nie ujmują funkcji.
Robert McCrae i Paul Costa- propozycja umieszczenia BF w kontekście całościowego modelu osobowości. Model ten obejmuje:
podstawowe tendencje (BF)- biologicznie określony program rozwoju i zmian organizmu człowieka. Na tym poziomie decydują czynniki genetyczne oraz te oddziaływania środowiska. Które ingerują w biologiczną naturę człowieka (uszkodzenia, skażenie środowiska)
wpływy zewnętrzne (normy, zdarzenia życiowe, sytuacje)-
charakterystyczne przystosowania (zjawiska uwarunkowane kulturowo- dążenia osobiste, postawy)- determinują sposób zachowania, ogólnie ukierunkowują motywację- umiejętności, nawyki, motywy i dążenia osobiste, przekonania i postawy, relacje i role. Stanowią wynik interakcji dyspozycji i środowiska. Poznanie osobowości oznacza wyjaśnianie zachowania w kategoriach dążeń, zadań, celów, mechanizmów obronnych i adaptacyjnych. Osobowość rozwija się dzięki dynamicznej interakcji ze środowiskiem.
koncepcję siebie (schematy Ja, przekonania o sobie)- kształtuje się na podstawie obiektywnie posiadanych cech, pod wpływem kulturowo uwarunkowanych przystosowań oraz obiektywnej biografii.
obiektywną biografię (reakcje emocjonalne, przebieg kariery zawodowej, zachowanie, decyzje, relacje interpersonalne)- sposób adaptacji i oddziaływania środowiska znajdują odzwierciedlenie w obiektywnej biografii. Fakty z życia są w znacznej mierze pochodną sposobu adaptacji i możliwości oraz ograniczeń ze strony środowiska.
4