Jan Andrzej Kłoczowski
„ Między samotnością a wspólnotą”
Rozdział III - SEMANTYKA I PRAGMATYKA RELIGII
1) Język religii
a) Ogólna charakterystyka języka religii:
problem niezrozumiałości języka religijnego - przeszkoda w kształtowaniu się postawy religijnej. Człowiek często nie rozumie sensu słów, np. „oto Baranek Boży”. → nie można wówczas korzystać z przekazu tradycji.
O języku mówią też filozofowie: filoz. analityczna - możliwości języka jako narzędzia poznania, oraz hermeneutyka - związek języka i sposobu budowania przez człowieka rzeczywistości i postrzega religię w przestrzeni kultury.
Jedna z pierwszych książek mówiących o funkcjonowaniu człowieka w kulturze - Klemperer „Język Trzeciej Rzeszy” - badania nad językiem propagandy - operacje na języku mogą kształtować świat człowieka.
G.Orwell „1984” - kontrola jako władza nad językiem → władza nad myśleniem, pragnieniami i marzeniami.
W języku przechowywana jest też pamięć kultury
schemat komunikacji słownej Romana Jakobsona - pokazuje podstawowe funkcje języka religijnego:
KONTEKST
(przedmiot, rzeczywistość)
funkcja poznawcza, nastawiona na oznaczanie
KOMUNIKAT
(sama wypowiedź)
funkcja poetycka, nastawiona na estetyczną jakość komunikatu
NADAWCA ODBIORCA
(ja) (ty)
funkcja emotywna funkcja kontatywna
KONTAKT
(relacja pomiędzy nadawcą a odbiorcą)
funkcja fatyczna, nastawiona na podtrzymywanie komunikacji
KOD
(czyli system językowy)
funkcja metajęzykowa
funkcja poznawcza - bo człowiek religijny jest przekonany, że język którym się posługuje mówi o tym co zachodzi w rzeczywistości (a nie tylko w sercu/głowie). Funkcja ta jest stale podkreślana przez uczestników tradycji religijnej.
Funkcja emotywna (nadawca) - szczególnie zauważalna w wypowiedziach typu „wyznania” , „składanie świadectwa”. (Stale złączona z f. poznawczą - człowiek składając świadectwo mówi o stosunku do religijnej rzeczywistości). Opiera się na zabarwieniu uczuciowym, subiektywnym.
Funkcja kontatywna - występuje we wszystkich wypowiedziach mających skłonić słuchacza do przemiany życia, np. „nawracajcie się i uwierzcie ewangelii.
Funkcja fatyczna - podtrzymanie komunikacji słownej z odbiorcą. W religii występuje w wypowiedziach typu różaniec - to nie rozmowa, lecz stały kontakt, którego nie można wyrazić zwykłymi słowami.
F. metajęzykowa - refleksja nad językiem, wypowiedzi o języku - w religii pełniona przez teologię - refleksję nad komunikacją człowieka z Bogiem.
F. poetycka - wypowiedzi typu psalmy, wyznania mistyków, opisywanie swojej relacji z Bogiem w kategoriach miłości pomiędzy kobietą i mężczyzną (Pieśń nad Pieśniami).
b) język religijny w badaniach analityków brytyjskich:
badali tylko tę klasę wypowiedzi, które odnoszą się do istnienia Boga. Pojawiły się 2 problemy:
1* analizując modlitwę błagalną, wyznanie wierzący przekonany jest, że Bóg go wysłucha. Jak dojść do uznania prawdy tego zdania, czy jest jakaś forma jego weryfikacji???
2* badanie podstaw roszczeń zdań religijnych do orzekania prawdy. Religia jest wówczas prawomocna jeżeli istnieją przyczyny dla akceptacji zdań teologicznych.
Filozofowie analityczni przyjmują „weryfikacyjną teorię znaczenia”. Zdanie jest uznane za prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje metoda weryfikacji, bądź falsyfikacji jego treści metodami empirycznymi. Zdania teologiczne są wówczas albo pozbawione znaczenia, albo trzeba je weryfikować na innej drodze.
Weryfikacja musi odbywać się na innej drodze → weryfikacja nieasertywna - zdania religijne nie mają orzekać o stanie rzeczy, lecz wyrażać uczucia (np. „bóg czuwa nad każdą ludzką sprawą” - wyraz poczucia pokoju i bezpieczeństwa).
ALE: człowiek religijny nie może się z taką interpretacją zgodzić, prowadzi ona do banalizacji jego przekonań.
c) C. Iana T. Ramseya teoria języka religijnego:
Ramsey - duchowny anglikański, wykładowca w Cambridge i Oxford - zajmował się jęz. religijnym, kontynuacja myśli wittgensteina (II)
w rozważaniach nad językiem proponuje wyjść od sytuacji religijnej - gdzie ludzie posługują się nim dla wyrażenia swoich uczuć czy przekonań.
Język jest selektywny - ukształtowany tak, by mógł wypowiadać to, co powtarzalne → jest niepełny, rezygnuje z pytania „dlaczego”.
Gry językowe są sobie podporządkowane, trzeba wprowadzić jakąś granicę podporządkowywania, która została nazwana „indeksem słów”
wprowadza teorię „poszerzonego Empiryzmu”, która wyrasta z koncepcji doświadczenia „więcej” i zakłada:
„świadomość ja” -jestem „kimś więcej”, działam w sposób wolny
przeżywam moralne zobowiązanie, wewnętrzny imperatyw skłaniający mnie do działania
kontakt z dziełem sztuki- wiem, że to „więcej” niż tylko zespół dźwięków/ barw
punkty 1,2,3 → uświadamiam sobie fakt uczestniczenia w świecie bogatszym niż empiryczny - to „doświadczenie więcej”.
Wniosek: język religijny naprowadza słuchacza na sytuację owarcia, artykułuje treść, jaka jawi się wraz z „więcej”, pomaga dostrzec perspektywę szerszego doświadczenia
w takim doświadczeniu „odsłonięcia” mamy do czynienia z typem intuicyjnego, bezpośredniego wglądu w rzeczywistość jaka się odsłania → bezpośrednia rzeczywistość odsyła do innej, którą ludzie religijni nazwą Bogiem.
Wg Kłoczowskiego teologia opiera się na momentach odsłonięcia, gdy świat odsłania nam w szczególny sposób jakieś zdarzenie, które zyskuje doniosłość kosmiczną. (to Bóg objawia się w tym kosmicznym odsłonięciu).
Rezultat poszukiwania Ramseya:
język pełni ważną rolę w sytuacji otwarcia, przez które jawi się możliwość doświadczenia „więcej”
pozwala na modelową (i niedoskonałą) artykulację tego, co jawi się człowiekowi religijnemu.
2) Symbol w obszarze religii
a) czym jest symbol?
Definicja etymologiczna:
gr. „symbolon” - współ-okruch → czyli przedmiot, rzecz, która istnieje niezależnie od całości, a której pojawienie się przyciąga przypomnienie tej całości → istnieje jako znak
np. kolumna grecka dla Greckiej świątyni
lub „symballen” - „wspólnie dążyć, jednocześnie zmierzać” . Wtedy symbol to każda z dwu połówek przełamanego przedmiotu, lub dwie strony zawierające układ.
Symbol jest przede wszystkim wydarzeniem komunikacji, nawiązaniem łączności.
Znak a symbol:
obydwa odsyłają do tego, czym nie są, ale w inny sposób
znak robi to na zasadzie konwencji (np. przyjmujemy, że czerwony to STOP). Jego poznawcza rola szybko się kończy.
Znak a alegoria:
np. wizualna - poezja jako kobieta w laurowym wieńcu, z odsłoniętą nabrzmiałą piersią, tzymająca w lewej ręce flet, a prawą wspierająca się na lirze. Wieniec- sława, pierś płodnośc, flet i lira - muzyka...
Symbol a mit:
mit to sekwencja symboli połączona narracją. Ricoeur: „symbol jest pierwiastkowy w stosunku do mitu”
Symbol a metafora:
metafora to wyrażenie w obrębie którego następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nią słów. („bieg wydarzeń”, „źródło dochodów”).
Często używana jednorazowo w celu nakreślenia nowej perspektywy, symbol zaś trwa, nie można go ukonstytuować arbitralnie, on rodzi się i umiera.
Symbol a szyfr:
szyfr to Symbol, który wprawdzie odsyła poza siebie, ale nie uczestniczy w rzeczywistości ku której odsyła. Symbol bardziej symbolizuje niż oznacza...
Symbol a model:
model używany w sposób zbliżony do symbolu w kręgu analitycznej filoz. brytyjskiej
użycie modelu np. w naukach przyrodniczych - buduje się model rzeczywistości, potem weryfikuje się jego prawdziwość. Ich użycie jest heurystyczne
Stanowisko Barboura: model w języku religijnym: człowiek buduje modele, które są interpretacją sensu, np. Bóg jest ojcem dla swoich dzieci” → być wierzącym to wtedy interpretować świat za pomocą modelu kochającego ojca.
Kłoczowski się z powyższym stanowiskiem nie zgadza, uważa, że „kochający ojciec” to symbol
b) symbol wobec rzeczywistości:
człowiek posługujący się symbolem jest przekonany, że rzeczywistość jest bogatsza i bardziej złożona niż można sądzić, ale nie da się jej pojąć przy pomocy racjonalnych narzędzi.
Symbol tak jak znak wskazuje na rzeczywistość poza sobą - różnica jest taka, że to intencjonalne wskazywanie na rzeczywistość nie prowadzi do poznania, które by wyczerpało całe bogactwo poznawanego przedmiotu - tak, jak robi to znak.
Symbol uczestniczy w rzeczywistości do której odsyła
zniszczenie znaku (np. drogowego) = wandalizm, zniszczenie symbolu (np. flagi) = ugodzenie w system, świętokradztwo
relacja symbolu z rzeczywistością odbywa się różnym stopniu.
Symbol pozwala uczestniczyć w rzeczywistości do której odsyła.
c) egzystencjalna funkcja symbolu:
każdą strukturę znaczącą trzeba rozpatrywać w 3 wymiarach:
semantycznym (znak - rzeczywistość oznaczona)
syntaktycznym ( znak - znak)
pragmatycznym ( znak - nadawca i odbiorca)
funkcja pragmatyczna odnosi się do człowieka jako nadawcy lub odbiorcy, który otwiera się na działanie symblu
dziś utraciliśmy symboliczny wymiar naszego życia, P.Tillich mówi, że: człowiek współczesny utracił wymiar głębi, utracił odpowiedź na pytanie o sens swojego życia. Pytania te nie są już nawet stawiane. Naszemu pokoleniu brakuje odwagi...
Kłoczowski określa bycie religijnym jako: „namiętne pytanie o sens swojego życia i bycie otwartym na odpowiedzi, nawet, gdy nas głęboko wstrząsają”.
Człowiek otwiera się na ten wymiar właśnie przez otwarcie na język symbolu, obranie „postawy symbolicznej” (jako opozycja do postawy naukowej)
Należy przyjąć symbol jako otwarcie się na głębszy wymiar własnego życia i na bogatszy wymiar rzeczywistości → NAWRÓCENIE
postawa symboliczna to kontemplacja, dostrzeżenie misteryjnego wymiaru rzeczywistości, odbieranie wszystkiego jako dar, ogarnięcie rzeczywistości rozumiejącym spojrzeniem
Gilbert Durand: „symbol to epifania tajemnicy”. W tą tajemnicę wchodzę w miarę tego jak się ona na mnie otwiera. Tajemnica mnie przeszywa, jak miłość, czy śmierć.
Człowiek religijny odnajduje ślady boskiego działania zapisane w mowie symboli, przemawiającym tajemniczym językiem.
3) poznanie religijne - próba charakterystyki
a) uwagi wstępne:
Istnieje wiele rodzajów poznania , o specyfice aktu decyduje przedmiot intenconalnego odniesienia, np. poznanie osoby, naukowe itp.
w związku z tym muszą istnieć również akty poznania religijnego różniące się od innych. Przedmiot ich odniesienia jest absolutny i transcendentny. → osoba religijna jest przekonana , że żyje wobec Boga i umie rozpoznać znaki którymi On do niej przemawia.
b) Ryty inicjacji:
inicjacja: wtajemniczenie, wprowadzenie adepta w uczestnictwo w rytach i tajemnej wiedzy, które sprawiają, że młody adept staje się „nowym człowiekiem”.
Można wyróżnić kilka typów inicjacji:
ryty przejścia - moment przełomowy, wymagający interwencji czynników ponad naturalnych. Moment niebezpieczny, nie można weń wkraczać indywidualnie. To wprowadzenie we właściwy stan społeczny.
Inicjacja w tajemne ezoteryczna kręgi wyznawców kultów - np. w religii Mitry. Mają prowadzić do religii jako osobistego przeżycia.
Inicjacje indywidualne - podjęcie funkcji np. kapłana, szamana. To ustalenie roli.
Inicjacja to zawsze wprowadzenie w ukrytą rzeczywistość
wtajemniczenie to doprowadzenie człowieka do udziału w Boskiej rzeczywistości, ale musi on najpierw być członkiem religijnej społeczności
człowiek musi najpierw otworzyć swoje życie na Boskość, by nawiązać taką relację.
c) inicjacja przez Mandalę:
mandala (sans. krąg) - jako plastyczny obraz świata → związek pomiędzy mandalą-mikrokosmosem, a światem zewn-makrokosmosem.
Przechodzenie wtajemniczanego przez kolejne kręgi mandali - mistyczna partycypacja w rzeczywistości sakralnej.
Każda mandala jest plastycznym obrazem drogi jaką przeszedł świat. Jej kontemplacja to powrót do pierwotnej jedni.
Kręgi mandali - etapy. Centrum - „pałac”- duchowe odrodzenie, strzeżony przez strażników → trzeba więc przezwyciężyć przeszkody (motyw przełamania)
d) inicjacja Chrześcijańska:
Chrześcijaństwo - religia egzoteryczna - ewangelia głoszona całemu stworzeniu
oprócz pedagogiki, głoszenia Dobrej Nowiny rozwija się system „wtajemniczenia Chrześcijańskiego
ryt inicjacji nabrał formy w IV wieku, nowy członek przechodził katechumenat (przygotowanie przez 3 lata), musiał wykazać, ze się stara żyć wg przykazań, dopiero potem chrzest
oryginalność mistagogii chrześcijańskiej - chrztu nie wyjaśniano przed przyjęciem, lecz po. → najpierw udział w świętaj rzeczywistości, potemm poznanie
d) poznanie religijne wg Tomasza z Akwinu:
Mądrość to Dar Ducha Świętego - udzielany wszystkim wierzącym, znajdującym się w stanie łaski
poznanie mądrościowe zakłada wiarę jako fundament, jako początek rozumienia.
Religijna wiedza jest skutkiem daru mądrości, to skutek działania Mądrości Niestworzonej (Chrystusa)
Mądrość → miłość ← Mądrość Niestworzona. Skutkiem tej miłości, zjednoczenia jest poznanie ukrytych tajemnic Bożych.
Miłość jest więc skutkiem poznania. Jednocześnie je wyprzedza Jest lepsza niż filozoficzne poznanie.
Wiara otwiera człowieka na komunikację z Bogiem
poznanie wynika ze zjednoczenia i wzajemnego przenikania - głęboka łączność ze sprawami Bożymi - pomiędzy poznającym a poznawanym
To zjednoczenie w miłości
Mądrość religijna nie jest tylko teoretyczna, lecz ma za zadanie kierować życiem człowieka - kierować ku uczestnictwu w boskiej naturze
e) podsumowanie, cechy osobliwe poznania religijnego
w akcie percepcji religijnej są 3 elementy:
intuicja poznawcza
poczucie uczestnictwa w uniwersalnym ładzie ( w życia Bożym)
zobowiązanie moralne
organ poznania - intuicja - podkreśla prostotę aktu poznawczego religii i za razem jego głębokie wniknięcie w strukturę rzeczywistości
poznanie jest procesem, postępowaniem na jakiejś drodze
w poznaniu religijnym ni chodzi o zmianę stanu umysłu człowieka, lecz o zmianę jego sytuacji egzystencjalnej
tradycja monoteistyczna podkreśla kluczowy moment wiary Bogu, jako punkt wyjścia dla całego procesu poznawania Boga
poznanie ma charakter zobowiązujący - człowiek odczytuje wezwanie.
ROZDZIAŁ IV - CZŁOWIEK I BÓG
1) Obraz Boga w różnych tradycjach religijnych
Dwa typy koncepcji:
Bóg odległy i daleki a zarazem bliski (monizm i dualizm)
Bóg transcendentny i osobowy
a) monizm i dualizm
stanowiska te łączy pokrewieństwo metafizyczne → mity, gnoza mówią, że świat powstał z pierwotnej jedni. Koncepcja jedni często łączy dualizm, np. w konc. człowieka
Jedno ze stanowisk przekonane jest że Bóg jest niedostępny, odległy od świata.
Drugie, że istnieje Bóg immanentny -akcent na tożsamość człowieka z Bogiem. Tutaj jest sprzeczność - mimo utożsamiania mówi się o niedostępności Boga → stąd walka pomiędzy duchem z materią
charakterystyczne dla tego stanowiska - świat jest godzien pogardy, jest iluzją
świat jako kosmiczna katastrofa, potępienie wielości i materialności
Indie (Upaniszady) - indywidualna dusza istnieje na skutek kosmicznej katastrofy
Koncepcja zbawienia: zbawienie to Dynamiczny ruch, przeciwny ruchowi, który umożliwił powstanie wielkości. Wiedzie on od czasu do wieczności, od materii do duchowości, do osiągnięcia Integracji z Jednią.
W tym momencie (zbawienia) pojawia się wizja Boga immanentnego. Jedność człowieka i Boga choć nie jest jawna, to istnieje → koncepcja ukrytej w człowieku „iskry” boskiej.
Prowadzi to do antropologii dramatycznej - absolut tożsamy z sobą, człowiek cierpi rozdwojenie i nie może osiągnąć samoidentyfikacji.
Rzeczywistość prowadzi również absolut z powrotem do pełni sprzed wyłonienia świata/emanacji
przez stworzenie świata, upadek i powrót do pełni egzystencji Absolut dąży do uwznioślonej samoidentyczności
więc duch ludzki jest narzędziem „dojrzewania” Boga.
W tym procesie spełnia się też człowiek → przez odnalezienie jedności z Bogiem odnajduje wewnętrzną jedność z sobą i światem.
„Dno” duszy człowieka tożsame jest z boskością - postawa gnostycka d,ąży do wyzbycia się zapośredniczeń i uzyskania bezpośredniej komunikacji z Bogiem.
Niepotrzebne stają się wszelkie znaki i symbole - Bóg jest w wewnętrznej intuicji.
b) Bóg transcendentny i osobowy:
Teizm - koncepcja Boga żywego szczególnie widoczna jest w modlitwach, wewnętrznym dialogu z Bogiem.
Oraz koncepcja boga jako stworzyciela nieba i Ziemi
Tomasz z Akwinu: Bóg w każdym momencie utrzymuje świat w istnieniu, bez tej mocy świat zapadłby się w nicość
Taki Bóg jest jednocześnie transcendentny i immanentny.
2) Rzeczywistość przedmiotu religijnego
Max Scheler: transcendencja aktu religijnego, jego intencjonalne ukierunkowanie. Czlowiek religijny zdaje sobie sprawę, że Bóg do którego się modli:
Jest różny od jego (człowieka) stanów wewnętrznych
w swojej „istocie” wykracza poza świat
człowiek religijny wie, że przedmiot jest rzeczywisty, istnieje naprawdę - cechuje się żywą postawą religijną, opartą na przekonaniu o rzeczywistym istnieniu Boga. To przekonanie oparte jest na akcie religijnego poznania, w którym poczucie uczestnictwa wyprzedza sam akt poznawczy.
* * *
W biblii imię boga religii, to „Bóg żywy”, które mówi o Jego obecności
człowiek nie ma pewności istnienia Boga na zasadzie pewności doświadczalnej
ale akt religijny odsłania przed człowiekiem pewną jakość świata, pozwala uchwycić odniesienie do absolutnego fundamentu
3) Bóg jako osoba
a) kontestacja osobowego Boga:
A. Huxley: przewartościowanie pojęcia „ja” poprzez złe używanie terminu. Zazwyczaj mówi się „personality” (magia słowa „persona”), a powinno się używać „selfness”. Człowiek jest tylko sumą spostrzeżeń.
Huxley: w filozofiach Wschodu człowiek to nie „psyche”, lecz „pneuma”. Chrześcijanin jest „psychychiczny” :] , dba o cele doczesne, robi to jrdnak ze względu na boską naturę
b) problem osobowości Boga w tradycji Wschodniej:
BUDDYZM odrzuca utożsamianie Atmana i Brahmana, tradycję braminizmu. Żaden byt nie jest substancjalny!
Posługuje się poznaniem fenomenalnym, uznające istnienie zjawisk, bez „rzeczy samej w sobie” …
chęć bycia „ja”, sobą jest źródłem złudzenia i cierpienia
Absolut nie ma cech osobowych
Wschód bardziej akcentuje TO niż TY - monistyczno-panteistyczne pojmowanie medytacji jako drogi do zjednoczenia, rozumianego jako utożsamianie z Absolutem poprzez rozpłynięcie z Nim
c) czy Bóg musi być osobą, by była religia?
M. Scheler: duchową postawę świata można nazwać Bogiem, jeśli przyjmie się jego osobowy charakter
osobie modlącej się Bóg nie jawi się jako ONO, lecz jako TY
W.Schmidt: religia jako uznanie jednej lub licznych osobowości wykraczających poza ziemskie ograniczenia
przeciwnicy tej teorii - B. Spinoza → jego Bóg to „Das Gott”, oraz Schleiermacher → osobowe ujęcie boga nie jest istotnym składnikiem religii
Kłoczowski pyta: czy pojmowanie boskiej rzeczywistości jako osobowej jest warunkiem ukonstytuowania aktu religijnego ?
(przyjmując, że osoba to byt, do którego mogę zwracać się „ty”, rzeczywistość, której „sobość wypływa z niej samej)
wszystkie tradycje religijne opisują relację pomiędzy Bogiem a człowiekiem słowami: miłość, przyjaźń , podziw...
człowiek religijny widzi w Bogu Żywym kochającą, groźną wolę, TY, które się na człowieka otwiera
transcendencja, świętość, osoba zlewają się w nieprzeniknioną jedność...
głębia „ja” może otworzyć się tylko na wezwanie „ty”
poczucie winy nie może odbywać się wobec ślepego losu, lecz wobec osoby
grzech jest odrzuceniem Boga OSOBOWEGO, jego prawa
religijna relacja „ja-ty” - najgłębszy związek do którego człowiek jest zdolny
tylko w relacji religijnej obszar samotności zostaje dotknięty działaniem boskiego „ty”
Dojrzały człowiek religijny jest świadomy antropomorfizmu swoich wyrażeń i wyobrażeń ( ! ) → cyt: „Absolut, przed którym można tańczyć i śpiewać”.
4) Bóg jako święta wartość
obszar działania Boga nazywany świętością człowiek religijny odbiera jako wartość najwyższą
wkraczanie w obszar świętości - obawa przez Mocą, święty lęk człowieka ogarnia
ten dystans do świętości to stosunek sui generis, grzeszny człowiek jest zobowiązany wobec Boga. Religia płynie z decyzji człowieka podjętej w głębokim „ja”
świętość jest nie tylko przyjęta przez człowieka, ale ogarnia go i przenika. Religia jest sferą WOLNOŚCI. Wolny człowiek, to pozwalający, by świętość go przeniknęła
świętość ma moc porządkowania całego obrazu innych wartości. Wartość boska jest w życiu osią centralną. Inne wartości - podporządkowane.
5) Homo Religiosus
Homo religiosus - człowiek spełniający akt religijny
religia nie mówi tylko o człowieku, ale też o Bogu i o świecie. Religia nie ukazuje tylko sensy życia człowieka, ale stawia go też wobec prawdy o Bogu, nim samym, świecie.
.