Jan Andrzej Kłoczowski „ Między samotnością a wspólnotą”

WSTĘP

Człowiek istnieje w przestrzeni międzyludzkiej – pierwsze środowisko człowieka. To
istnienie jest możliwe dzięki kulturze (to system komunikacji). Działalność człowieka
to obszar kultury. Komunikacja to artykulacja przestrzeni międzyludzkiej. Rodzaje
kontaktu:
- relacja ja-ty,
- relacja ja-społeczeństwo.
Wśród znaków komunikacji istnieją znaki odrębne, spoza międzyludzkiej przestrzeni,
jest to przestrzeń boska. System znaków religijnych istnieje w kulturze. Ale wpisany
jest w nią inny wymiar komunikacji – z Bogiem.

Paradoks komunikacji człowieka z Bogiem: jest ona jednocześnie bezpośrednia (akt
łaski) i zapożyczona (w kulturze). Religia to wielość relacji zachodząca na linii
ja-ty(my)-Bóg. W „my” istnieje podział na „ja” i „ty”, co mówi o indywidualności
jednostki, jej istnieniu. Istotnym czynnikiem stawania się jednostki jest jednak relacja
do innych – współbycie. Religia jest o Bogu i dlatego jest o człowieku.

Scheler: podwójna transcendencja osoby – w każdej osobie jest wymiar zwany
„osobą intymną”, niedostępny dla współprzeżywania. Jest to niezmienny element
osobowości, niezależny od wszelkich wydarzeń, od spotkania z „ty”. Ten rdzeń
osobowości nie jest dany bezpośrednio, domyślamy się jego istnienia. Absolutnie
intymna osoba jest w człowieku z istoty transintelligibilna (dostępna poznaniu
rozumowemu). Stąd najgłębszy sposób istnienia ujawnia się w milczeniu. Milczenie
nie jest izolacją. Jest to świadomość, staje się ona jasna w miłości najgłębszej.
Samotność to miłość prawdziwa – nie ucieka się od siebie w drugiego człowieka. W
najgłębszej samotności człowiek otwiera się na Boga. Odkrywając Boga w sobie,
człowiek odkrywa największą prawdę sobie: istnieje bo Bóg mnie chciał. Jestem, bo
jestem kochany. Odkrycie Boga = odkrycie rdzenia indywiduum.

Z relacją bytową związana jest relacja wiary: dane światło pozwala rozpoznać znaki
Bożego Objawienia. Sam nie jest w stanie rozpoznać tych znaków danych przez
kulturę. Te powyższe rozważania dotyczą religii monoteistycznych. Buddyzm to nie
religia słowa, lecz całkowitego milczenia, aż do unicestwienia. Relacje religijne w
przestrzeni międzyludzkiej (kulturowej):
- relacje Objawienia,
- relacje modlitwy i etyki,
Obie relacje są teocentryczne. Przyroda to hierofanta, jest wprowadzona w
przestrzeń międzyludzką i zinterpretowana jako sacrum. Interpretacja ma wymiar
społeczny, stąd religia jest zjawiskiem społecznym. Religia słowa: przyroda nie jest
hierofanią, lecz jest nią historia. W religii Słowa (r. s.) objawienie jest mediatyzowane,
sacrum objawia się w znakach, pośrednio. W religiach kosmicznych objawienie ma
charakter kultowy, w r. s. – etyczny. Święte jest dobre, dobre jest święte, Boże. Etyka
religijna jest teocentryczna, nie antropocentryczna. Wierność międzyludzka
poprzedzona jest wiernością do Boga. Bóg poprzedza wszelkie stosunki osobowe.
Osoba nie może być nośnikiem wartości, jest skończona, ale jest nośnikiem
pragnienia Nieskończonego. Każde dobro odsyła do Pełni.
Wymiar mistyczny i etyczny to nieodłączny element każdej religii.

ROZDZIAŁ I SPÓR O RELIGIĘ.

1. CZYM JEST RELIGIA? 1.1. PRÓBY DEFINICJI

Na początku był Platon – poszukiwanie istoty zbożności (osobistej).
Dwa typy rozumienia religii:
- przekazywaną przez tradycję mądrość dającą zbawienie,
- akcent na wieź z Absolutem.
Wybór zależ y od tradycji religijnej.
Cyceron a Laktancjusz: Cyceron – religio od relegere czyli ponownie zbierać się
razem, czytać na nowo, podążać ponownie tą samą drogą. Religia to zbir wierzen i
praktyk odnoszących się do bogów a właściwych danemu narodowi. Laktancjusz –
od religare czyli osobisty związek człowieka z bogiem, zakłada teistyczna koncepcję
boga, człowiek nawiązuje osobistą więź.

Wniosek: w odniesieniu do tej różnorodności, nie istnieje religia lecz religie. Do tej
pory próbowana znaleźć religię prawdziwą, jedyną. Filozofowie też poszukiwali
uniwersalnego wzorca, np. Oświecenie-religia naturalna. Jednak religii nie da się
apriorycznie zdefiniować. Nie ma wzorcowej religii. Ale (to część paradoksu) można
przypuszczać, iż jest jakiś sens wspólny wszystkim tradycjom religijnym.

1.2. GDZIE ZNALEŹĆ RELIGIĘ? RELIGIA A KULTURA

Zależy od tego, kto szuka. Przedmiotem rozważań jest filozofia, więc poszukujemy
religii w człowieku. Ale Kłoczek nie ma zamiaru się zbytnio ograniczać. Szukamy w
człowieku indywidualnym i społecznym. Wcześniej trzeba rozpatrzyć koncepcję
kultury. Człowiek żyje w przestrzeni międzyludzkiej, która jest możliwa dzięki
kulturze. To system znaków i symboli umożliwiających porozumiewanie się. Język to
nie jedyny system symboli, to wszystkie wytwory człowieka. Religia jest wśród
znaków i symboli. Odsyłają one do innej przestrzeni. Służą do komunikacji z innym
wymiarem. Stąd religia jest w kulturze.

Religie posiadają pewne strukturalne cechy wspólne (przesłanie duchowe, kult,
zakorzenienie tradycji). Każda religia jest:
1. PRAWEM – reguła życia,
2. WSPÓLNOTĄ
3. DROGĄ – w stronę Absolutu.
Wszystkie elementy występują łącznie.

2. REDUKCJONIZM W BADANIU RELIGII.

2.1. REDUKCJONISTYCZNE UPROSZCZENIE

Uznaje redukcje za zabieg badawczy, zmierzający do wyjaśnienia danej
rzeczywistości poprzez sprowadzenie jej do innej, uważanej za bardziej podstawową
(so impressed). Dana rzeczywistość nie może mieć własnej bytowości, można ją
wyjaśnić przez rozbiór i sprowadzenie do czynników bardziej podstawowych.
Redukcjonizm przejawia się w próbach wyjaśnienia genezy oraz funkcji społecznej
czy psychologicznej, odwołanie się do procesów uważanych za bardziej

podstawowe. Najprostszy redukcjonizm to antropomorfizm. Są dwie postaci
redukcjonizmu:
- poznawczy – nie odrzuca istnienia Boga, ale religia nie wiedzie do prawdziwego
poznania. Religia jest w zasadzie prawdziwa bo istnieje Bóg, ale jest zbyt duża gra
emocji, człowiek mylnie rozpoznaje swój przedmiot. Tylko poznanie czysto
rozumowe, nie religijne jest w stanie poznać prawdę.
- ontyczny – Bóg nie istnieje.

2.2. REDUKCJONIZM POZNAWCZY – RELIGIA JAKO ŚWIADOMOŚĆ
NIESZCZĘŚLIWA

Hegel: chciał przekroczyć Oświecenie. Szukanie wspólnej postawy ogólnoludzkiej
przezwyciężające podziały religijne. Rozum jest wspólny wszystkim ludziom., to
normatywny wykładnik ludzkiej natury. Dlatego powstała koncepcja religii naturalnej.
Jej dogmaty to:
- uznanie Bytu Najwyższego,
- prawa naturalnego,
- nieśmiertelności duszy.
Zanegowano prawdę religii objawionych jako nośnik absolutnej prawdy. To ludzki
rozum osądza wszystko, nie religia. Przed Oświeceniem powstały koncepcje
teodycei. Oświecenie stawiało na antropodyceę. Bóg z Biblii jest nie do pogodzenia z
ideą rozsądnego Zegarmistrza. Hegla nie zadawalała religia w granicach czystego
rozumu, oznaczała zamknięcie na Transcendencję. Rozwój człowiek nie jest
jednoliniowy lecz dialektyczny. Świadomość nieszczęśliwa to wewnętrzny ruch
czystej uczuciowości. Nie można nawiązać kontaktu z Bogiem tylko przez
uczuciowość. Świadomość nie nawiązuje więzi z przedmiotem zasady religii powinno
się szukać w sobie samym. Hegel to przykład wiary filozofa w filozofię. Religia jako
postawa subiektywna podlega osądowi ze strony filozofii.

Podobnie Platon – w filozofii jest miejsce na religię, ale obrobioną przez rozum.
Mitologia należy do najniższego poznania. Spinoza odmawia wartości poznawczej
każdej religii. Wiara religijna to nie poznanie, ale mniemanie. Prawda niezmienna
poznawana jest intelektualnie. Religia nie odsyła do żadnej rzeczywistości. Religia
tworzy dogmaty pobudzające ducha do posłuszeństwa (etyczne). Dogmaty to nie
prawda, ale pozytywnie wpływają na postępowanie ludzi.

2.3. REDUKCJONIZM ONTYCZNY – RELIGIA TO ŚWIADOMOŚĆ FAŁSZYWA

Bóg to wytwór ludzkiej iluzji. Fauerbach – teologia jest w rzeczywistości antropologią.
Obraz Boga uniemożliwia poznanie człowiekowi jego własnej istoty. Jednostka jest
ograniczona, zaś ludzkość wszechwiedząca. Bóg to ludzka istota gatunkowa. Religia
jest nieszczęściem. Człowiek zapomina o swoim rozumie, jest niewolnikiem Boga.

2.3.1. MISTRZOWIE PODEJRZEŃ – KAROL MARKS

Ateizm, jako zaprzeczenie Boga i religii już nie ma sensu ponieważ krytyka religii już
się zakończyła (sukcesem). Kłoczkowski uznaje myśli Marksa o religii za soteryzm
gnostycki. Po Spinozie filozofia obok poznania daje nadzieje soteriologiczne ( przez
logos). U Marksa człowiek zdobywał pełnię bytu przez pracę. Człowiek cały swój byt
zawdzięcza sobie samemu. Ontyczny ideał eschatologiczny – człowiek nie został
stworzony przez Boga, on sam stworzył siebie i świat swoją pracą. Próba uwolnienia

człowieka spod wyimaginowanej transcendencji. Zbawiony ma być człowiek
gatunkowy. Ludzkość zostanie zbawiona przez nowe środki produkcji.

FRIERDRICH NIETZSCHE

Ateizm jest niekonsekwentny – odrzuca Boga ale nie zmienia nic w świecie. Obraz
Boga, który trzeba wykorzenić:
- Bóg jest metafizyczny. Od starożytności mamy dualizm – podział na dwa światy
idealny i zmysłowy (charakterystyczny dla kultury europejskiej). Jest to też
Kartezjusza i Kanta. Przyczyną takiego patrzenia na świat jest strach. To widzenie
świata takim, jaki chcielibyśmy, żeby był. Świadomość zamienia poznanie świata na
moralitet, używa się ciągle określeń „byt” i „dobro”. Bóg zapewnia bezpieczeństwo.
To postawa idealistów – niewolników. Metafizyka jest iluzją. Religia też. Trafia do
ludzi szukających bezpieczeństwa w świecie. Ale w ogóle nie dociera do prawdy.
Człowiek religijny jest słaby i dziecinny. Rozpoznaje fałszywe elementy mocy jako
rzeczywistość ponadludzką. E człowieku są dwie osoby: słaba, pokorna oraz mocna i
zachwycająca. Jedna z nich zostaje nazwana Bogiem, druga człowiekiem. Religię
można uznać za etap rozwoju człowieka. Powstała moralność i nadprzyrodzona
sankcja. Obecnie nie wartości i prawdy w klasycznym rozumieniu. Rzeczywistość jest
irracjonalna, nie ma logiki. Człowiek żyje w pustce: nihilizm. Pojawia się Nadczłowiek
– przemiany człowieka: wielbłąd, lew, dziecko.
Wielbłąd to człowiek silny, który korzy się przed Bogiem. Lew odrzuca wszelkie
ograniczenia, Boga, staje się wolny. Lecz jest to tylko wolność „od”. Dziecię to czas
pełnej wolności.

ZYGMUNT FREUD

Metoda badawcza: archeologia świadomości. W niej przejawia się dynamika
procesów. Poza zasięgiem świadomości jest coś najgłębszego (id) i najwyższe
(super-ego). Badanie religii to badanie konfliktów rozdzierających życie człowieka. W
rozwoju człowieka przejawia się rozwój całego gatunku. U początku historii był strach
chłopca przed ojcem i kastracją za miłość do matki. Konflikt jest przeniesiony na
zwierzę (totem). Kulturę zrodziło morderstwo ojca w chordzie pierwotnej. Pojawiło się
poczucie winy. Wyraziło się to w normach: kult totemu, zakaz kazirodztwa.
Monoteizm przywraca totem na swoje miejsce, odnawia poczucie winy. W
kompleksie rodziców widzimy źródło potrzeb religijnych: bezradność i potrzeba
pomocy. Iluzja to projekcja ludzkich pragnień. Religia w takim razie jest iluzją.
Postawa dziecinna pełni funkcję zbiorowej neurozy. Leczenie polega na uczeniu
zasady rzeczywistości.

Ogólnie o redukcjonizmie: zakłada, że religia to rzeczywistość wtórna. Jest aspekt
negatywnie oddziałujący na człowieka. Ateizm wtórnie był negacją istnienia Boga,
pierwotnie to negacja człowieka religijnego. Człowiek religijny jest niepełny w swoim
bycie bo rozmija się z prawdą.

2.5. ODPOWIEDŹ NA REDUKCJONIZM – FENOMENOLOGIA RELIGII

Fenomenologia to dziecko XIX wieku. Refleksja filozoficzna to jedynie synteza nauk
szczegółowych. Wszechobecny historyzm – człowiek to zbiór faktów kulturowych.
Poszukiwano genezy. To wywołało sprzeciw Husserla: powrót do rzeczy.

Doświadczenie to podstawowe źródło poznania. Postulował oddalenie wszelkiej
wiedzy o przedmiocie, by nie kształtowała przed-sądów. Cel: dotarcie d przedmiotu,
jaki jawi się w doświadczeniu bez zapośredniczeń. Następnie zachodzi redukcja
ejdetyczna. Fenomenolog posługuje się opisem. Ważna jest intencjonalność
świadomości religijnej, jest to zawsze świadomość czegoś, jakiegoś stanu rzeczy lub
kogoś. Dla fenomenologa religia istnieje naprawdę. Sposoby uprawiania
fenomenologii:
- bezkrytyczne opisy fenomenów, nienaukowe i bezkrytyczne,
- Saussaye, Widengren, porównawcze studium różnych fenomenów religijnych,
- Kristensen, van der Leeuw, Eliade – fenomenologia z historią i antropologią,
- nurt filozoficzny (Scheler, Ricouer)
Epoche – zawieszenie sądów i przed-sądów wraz z empatią do świata religijnego.

R. 2. MORFOLOGIA SACRUM

1. RELIGIA KOSMICZNA

1.1. CZYM JEST RELIGIA KOSMICZNA

Termin „religia kosmiczna” został wprowadzony przez Eliadego. Człowiek żyje w
kosmosie odczytywanym jako miejsce ujawniania się sacrum. Historia to siła
zewnętrzna, obca – wyrywa człowieka z kosmicznej egzystencji. Człowiek religijny
jest zawsze człowiekiem integralnym. Należy wrócić do człowieka pierwotnego, by
zrozumieć późniejsze kultury.

1.2. SPÓR O SACRUM

Pierwszy raz problem sacrum został podjęty przez francuskich socjologów – Marcel
Mauss: świętość to idea-matka religii. Mit i dogmat analizują jej treść. Dla socjologii
sacrum pełni funkcję ujednoliconego systemu wierzeń i praktyk.
Soederblom: świętość jest ważniejsza niż pojęcie Boga. Odejście od terminu Boga
rozumianego osobowo. To jednocześnie walka z redukcjonizmem. Stąd też termin
sacrum pojawia się w XX wieku. Dla Soederbloma religia to swoisty przedmiot,
odrębna dziedzina kultury. Religia to dziedzina sui Genesis. Ponadto chciano się
pozbyć terminu boga osobowego.

Rudolf Otto: religia to domena ujawniania się boskiego numinosum budzącego lęk i
fascynację. Religia to obszar spotkania z inna rzeczywistością.

Eliade: Człowiek archaiczny dzieli świat na sacrum i profanum. To również
przeciwstawienie bytu i nie-bytu. Rzeczywiste jest to, co święte. Sacrum to nie tylko
idea boga, ale i doświadczenie sacrum. Dążenie konstytuuje jego religijność. Żyć w
świecie sacrum to usytuować się w rzeczywistości obiektywnej. Sacrum ma
znaczenie jeśli jest możliwość kontaktu z nim (rytuały, obrzędy).

1.3. OBRAZ ŚWIATA W RELIGII KOSMICZNEJ

Religia kosmiczna to okres późnego neolitu (9000-7000). Kosmiczność to ład i
porządek. Świadomość istnienia innego wymiaru jest przekazywana w tradycji. Być
człowiekiem religijnym znaczyło być członkiem określonej wspólnoty. Religia
kosmiczna zakłada jakieś objawienie. To opowieści, czego bogowie dokonali w

owych czasie snu. Objawienie to odsłonięcie – człowiekowi dana jest wiedza o
strukturze świata, o prawdzie na temat rzeczywistości.

1.3.1. RELIGIJNY SENS MITU

Cechy mitu:
- opowiada o czynach boga (teogonia, kosmogonia),
- mówi o czasach snu (paradygmaty postępowania, pochodzenia rzeczy, ich sens),
- znajomość początku, pochodzenia daje ludziom władzę nad wydarzeniami i
przedmiotami przez powrót do dawnych czasów w rytuale.

1.3.2. ŚWIĘTY CZAS

Mit kosmogoniczny wyjaśnia strukturę świata, pozwala odkryć podstawy ładu i jego
zagrożenia. Napięcie istnieje pomiędzy twórczą działalnością bogów a chaosem.
Bóg nadaje formę temu, co bezkształtne i zarazem groźne. Mit wyjaśnia strukturę
aktualnej rzeczywistości. Chodzi o aksjologiczną strukturę rzeczywistości. Kruk –
pochodzi i nie pochodzi od boga (powstał z jego płaszcza). Jest tym złym elementem
w całości struktury. Zło pochodziło również z cienia bóstwa.

Istnieje ścisły związek między rytuałem a mitem. To odtwarzanie czasu pierwotnego.
Jest to jednocześnie uzupełnienie boskich mocy, które są na wyczerpaniu. Rytualne
przedstawienia to odtwarzanie pierwotnego chaosu, zawieszenie ról społecznych i
ładu kosmicznego. Później ład kształtował się na nowo.

1.3.4. HIEROFANIA URANICZNA

Hierofania: ujawnia sacrum. Może być nią wszystko. Najstarszą jest hierofania
uraniczna. Niebo przemawiało innym językiem, jest nieskończone i niedostępne.
Ujawnia wszystko to , co przekracza człowieka. Dwie fazy kształtowania się
hierofanii:
- niebo jako nieboskłon gwiezdny
- niebo atmosferyczne.
Niebo to hierofanta archetypiczna, klucz do zrozumienia innych symboli religijnych.
Góra kosmiczna jest osią świata między porządkami. Stąd obrzędy wstępowania,
wznoszenia.

1.3.5. ZIEMIA JAKO MATKA

Związany z kulturą agrarną. To dawczyni życia i pokarmu. Homer: udziela życia
śmiertelnym i pozbawia go. Ziemia zawsze i wszędzie jest rodzaju żeńskiego. Niebo i
ziemia to para rodzicieli dająca życie, często przedstawiane jako święte gody
(hierogamia). Widziano związek między żyznym deszczem, plonami a ludzką
seksualnością. Małżeństwo to naśladowanie archetypu. Narodziny – naśladowanie
życiodajnej ziemi. Dziecko musiało być uznane przez ojca. Zmarłego grzebano w
ziemi (powrót do łona).

2. RELIGIA MISTYCZNA

2.1. MIEJSCE RELIGII MISTYCZNEJ

W odniesieniu do tradycji Dalekiego Wschodu. Mistyka jest wymiarem każdego aktu
religijnego, jest zarazem zapośredniczony w jakiejś tradycji, kontaktuje się z bogiem

poprzez znaki, sakramenty, symbole, jest też światłem, bez którego te znaki nic nie
mówią. Światło i słowo dają doświadczenie boga (św. Paweł).
Mistyka – to też wyróżnienie pewnych systemów religijnych. Scholem – trzy etapy
rozwoju religii:
- religia kosmiczna, nasycenie rzeczywistości świętymi znakami, wszystko jest
potencjalną hierofanią. Istotą obrazu świata jest monizm.
- pojawiają się bogowie, bóg jest na wskroś transcendentny, komunikuje się za
pośrednictwem proroków. Jest przepaść pomiędzy bogiem a człowiekiem. Religia
staje się instytucją religijną, ważne jest nie przyroda lecz historia i wspólnota.
- mistyka – przekonanie, że ponad tą przepaścią można zbudować mosty, które dają
możliwość bezpośredniego kontaktu z bogiem.
Ten podział jest odpowiedni w przypadku monoteistycznych tradycji religijnych.
Inaczej jest na Dalekim Wschodzie. Tam nastąpił stopniowy proces wnikania religii
kosmicznej, odkrycie tajemnicze harmonii między makro a mikrokosmosem. Istnieje
jedność, różnorodność jest tylko złudzeniem.

2.2. HINDUIZM - WEDY

Rygwedy zawierają wskazówki liturgiczne oraz tradycje mitologiczne. To najstarsze
źródła mądrości wedyjskich. Na początku nie było nic, tylko ciemność – ocean. Nie
było śmierci i nieśmiertelności, dnia i nocy. Pierwsza powstała żądza, pierwsza myśl.
Potem pojawili się bogowie. Z tego wynika, że na początku było Jedno, które jest
głębiej od bytu i nie-bytu. Prawdziwa wiedza jest poszukiwaniem tajemniczej
komunikacji pomiędzy Jednią a człowiekiem.

2.3. SOTERIOLOGIA UPANISZAD

Wiedza ma służyć zbawieniu. Ugruntowała się wiara w wędrówkę dusz. Każdy czyn
(karman) pociąga za sobą skutki, co utrzymuje człowieka w kole wcieleń (samsara).
Tylko wiedza ezoteryczna odsłania prawdziwą rzeczywistość. Wiedza to środek
osiągnięcia celu. Dla Greków wiedza to cel. Jest bliski związek między ontologią a
soteriologią. Tam, gdzie jest wielość, nie ma pełni. Wielość to źródło cierpienia.
Człowiek ma poszukiwać Pełni. Cierpienie bierze się z poszukiwania jedni w
wielkości, która jest iluzją. Tak postępuje człowiek zmysłowy. Poza tym światem
istnieje prawdziwa rzeczywistość. Ból istnienia odczuwa tylko mędrzec, ponieważ
uświadomił do sobie i zrobił pierwszy krok do wyzwolenia. Wyzwolenie dokonuje się
przez poznanie rzeczywistości absolutnej, wiecznej i niezmiennej. Jest podobne do
przebudzenia. Wtedy odsłania się źródło maji. Trzeba przyjąć, że istnieje różnica
między stanami psychicznymi a życiem duszy – różnica ontologiczna. Stany
psychiczne to złudzenie. Wewnętrzne ja jest nieruchome i wieczne. Zachodzi
utożsamienie atmana i brahmana. „Ty jesteś tym”. To relacja cząstki do całości.
Odkrycie tożsamości z Jednym.

2.4. SZKOŁY INTERPRETAYJNE

W każdej religii są elementy konstytutywne(Wedy, Upaniszady, Brahmany) i
eksplikatywne. Istniało sześć szkół w obrębie ortodoksji (Wed)

Szkoła Wedanty – tekst: Brahmasutra, nauczyciel to Siankara. Był komentatorem
Upaniszad i Brahmasutry, był braminem- kapłanem. Przyjął wiele elementów z
buddyzmu, choć sam bronił starej tradycji. Przejął doktrynę podwójnej prawdy:

prawda, mająca źródło w potocznym doświadczeniu jest stworzony przez Brahmę i
przechodzi przez cykle. Prawda najwyższa zaś mówi, że świat to złudzenie (włącznie
z Bogami) – monizm/adwajta (niedwójność). Ślepotę sprowadza niewiedza (awidja).
Prawda jest przedmiotem poznania mistycznego, pozwala zjednoczyć się z Jednią.

Nauczyciel Madhwa – radykalny dualizm duszy i boga. Dusze indywidualne i materia
jest odmienna od boga. Granicę może przekroczyć jedynie bóg za pomocą swej
łaski. Trzymują ją nieliczni. Wpływy Ewangelii.

Nauczyciel Ramanudża – ortodoksyjny bramin. Najszybszą drogą do zbawienia jest
pobożność (bhakti), oddanie się Wisznu. Wyzbycie się siebie i oddaniu duszy bogu.
Bóg ma charakter osobowy. Bóg również nie może istnieć bez człowieka, wzajemna
zależność.

3 RELIGIA PROFETYCZNA

Judaizm, chrześcijaństwo, islam. Bóg jest osobowy, jest dawcą prawa moralnego, nie
stworzył świata z siebie samego. . To nie relacja Jedni. Typy osobowości religijnych:
- święty – najdoskonalej ukazuje się ludziom świętość samego Boga. Ale
charakteryzuje się też ludzką ułomnością.
- kapłan – strzeże kultu, czuwa by społeczność uznawała Boga za najważniejszego,
strzeże zbiorowej pamięci. Często jest to profesja dziedziczna.
- mędrzec – zgłębia ukryte przesłanie. Jest hermeneutą, wyjaśnia egzystencjalny
sens przekazów tradycyjnych, stoi pomiędzy człowiekiem a tekstem, pomaga
człowiekowi wejść w kontakt z bogiem. Nie wchodzi w konflikt z kapłanem.
- mistyk – dąży do bezpośredniej łączności z Bogiem. Posługuje kontemplacją.
Zjednoczenie z bogiem może być pan-en-heiczne (rozpłynięcie się w Jedni),
teistyczne (przylgnięcie). Dąży do wieczności, chce opuścić ziemski świat. Jest z
zasady samotny.
- prorok – nie jest zainteresowany kultem, namiętna relacja z Bogiem, czasem
potępia religię kapłańską. Jest człowiekiem walki, sam ustanawia tradycję, przez
niego Bóg przemawia do ludu. Jest człowiekiem czasu teraźniejszego (a nie
wróżbitą). Prorok jest pozbawiony daru pedagogicznego, nie tłumaczy i wyjaśnia,
wzbudza emocje. On dostał udzielenia przez wizję (wniebowzięcie Muhammada).
Mistyk ucieka w wieczność, prorok jest osadzony w teraźniejszości, w czasie
historycznym. Bierzę odpowiedzialność za wspólnotę. Prorok nie tylko gani, ale
podnosi na duchu. Cechy proroka:
- jest powołany przez Boga, nie jest to dziedziczne (no way…), inaczej jest to prorok
fałszywy (ten mówi, czego ludzie oczekują).
- powołanie profetyczne jest osobowe – skierowany do konkretnej osoby (Weber),
wybór jest indywidualny. Nie jest się prorokiem dla siebie, jest to misja.
- jest samotny.

3.2. ISTOTNE ELEMENTY OBRAZU ŚWIATA U PROROKÓW

W monoteizmie istnieje korelacja pomiędzy obrazem Boga i obrazem człowieka. Gdy
bóg jest Jednią, człowiek nie interesował się światem, który go otaczał. W religii
kosmicznej homo religio sus był człowiekiem przestrzeni, dawała mu znaki. Człowiek
Biblii jest człowiekiem czasu. Następuje przejście od Kosmosu do Historii.

W czasach proroków pełnia jest przed nami, a nie za nami (czas snu). Prorok żyje
nadzieją skierowaną na przyszłość. Człowiek biblijny czeka na wypełnienie boskich
obietnic. Historia jest ciągłością, to nie tylko zbiór opowiadań. Jest pamięcią i
znakiem. Pamięć dają gwarancję zachowania tożsamości zbiorowej. Pamięć o
dziełach boskich jest gwarantem wierności. Ponadto umiemy odczytać sens tego, co
ma nadejść. Historia to miejsce działania Boga, przemienia się w historią zbawienia.

3.3. KONCEPCJA BOGA W RELIGIACH PROFETYCZNYCH

Wraz z Biblią pojawiła się monoteistyczna koncepcja Boga. Biblia nie jest traktatem,
lecz zapisem doświadczenia religijnego. Jej rdzeniem nie jest doktryna, lecz
wydarzenie spotkania i obecności Boga. Bóg w Biblii to bóg Przymierza, nie
kosmicznego ładu. Bóg istnieje immanentnie w historii, jest transcendentny w
stosunku do świata, ale zawsze obecny. Relacja religijna stwarza konieczność
komunikacji z Bogiem. Bóg zstępuje dla zbawienia, jest Bogiem swojego ludu.
Immanencja mówi Bożej obecności umożliwiająca komunikację. Jest to jednak
obecność sprawcza. Dwie tajemnice boskiej transcendencji:
- inicjatywa działania na rzecz własnego ludu wypływająca z Boskiej wolności. Jest
Bogiem bliskim, Bogiem obietnicy. Nigdy nie jest zanurzony, zawsze przemawia
spoza horyzontu.
- jest święty – język religii opisuje Jego tajemnicę i niedostępność.

Bóg jest jednocześnie miłosierny, ale i zazdrosny. Jest w swej istocie niepoznawalny,
daje się jednak poznać człowiekowi przez tajemnicę jego miłości (miłosierdzie).

AKT RELIGIJNY

RELIGIA JAKO WYDARZENIE

Religia jest przede wszystkim wydarzeniem, jakie ma miejsce między Bogiem a
człowiekiem, to wydarzenie komunikacji między niebem ziemią. Istot religii najlepiej
wyraża modlący się bądź wspólnota. Różnica między religią a filozofią. Filozofia to
praca myśli ujęta w przekazie językowym, mającą przekonać czytelnika do zawartych
tez. W religii praca myślowa przychodzi później, to refleksja nad wydarzenie, w
którym się uczestniczy. Archetypiczna postacią jest Paweł z Tarsu. Według
Heideggera do Boga filozofii ani nie da się modlić, ani ofiarować mu siebie. Filozofia
to myślenie bez-bożne. William James ukuł pojęcie „wydarzenie religijne”,
interesował się ludzką stroną religii, badał żywe akta modlitwy i mistyczne doznania.
Ale skupił się tylko na wymiarze subiektywnym, bez odwołania się do przedmiotu
modlitwy. Chciał odpowiedzi na pytanie: co religia mówi człowieku?, nie interesował
się, co religia mówi o Bogu. To nie wystarcza, by uchwycić sens religii.
Trzeba „uzdrowić doświadczenie”:
- człowiek religijny wie, że nie doświadcza samego siebie, jawi mu się
Rzeczywistość, która go przekracza.,
- choć wie, że treść doświadczenia jest niewyrażalna, ale chce w słowach przekazać
to, czego doświadczył.
Człowiek religijny wyraża na zewnątrz swoje uczucia i stany świadomości,
kształtowany jest przez zastane w jego kulturze świadectwa takich przeżyć. Religia
urzeczywistnia się w obszarze kultury. Nie ma filozofii naturalnej, nie ma jednej religii,
są religie. Uczestnictwo w kulturze umożliwia otwarcie na boską przestrzeń. Akt

religijny cechuje:
- wykraczająca poza świat transcendencja aktu religijnego,
- akt religijny spełnia się tylko w Bogu
- akt może być dopełniony dzięki udzielonej przez Boga pomocy.

4.2.1. TRANSCENDENCJA AKTU RELIGIJNEGO

Transcendencja może być ujmowana jako akt poznawczy (zewnętrzny w stosunku do
podmiotu poznającego), metafizycznie (odmienna klasa bytów) oraz jako akt
wykraczania, kiedy człowiek dociera do transcendencji w sensie bytowym. Akt rel. To
akt transcendowania, posiada charakter intencjonalny, jest nakierowany ku
Przedmiotowi. Człowiek religijny nie spekuluje na temat rozumienia transcendencji –
interesuje go praktyczna możliwość dotarcia do Boga, to droga oznacza się
rygoryzmem i dyscypliną. Wie, że Przedmiot jest gdzieś „poza”, pozwala to na
zmianę w sposobie bycie i oglądu na świat. Nie pokłada się nadziei w dobrach
doczesnych.

4.2.2. NIEPOKÓJ SERCA

Człowiek, również religijny pragnie szczęścia – pragnienie pełni bytu, pełnego
urzeczywistnienia się. Człowiek nie tyle jest, co się staje. Dąży do jakiegoś dobra,
wartości, osiągnięcie nie powoduje zaspokojenia. Pojawia się niepokój istnienia

4.2.3. DAR POZNANIA

Cecha poznania religijnego: wszelka wiedza o Boga jest wiedzą otrzymaną od Boga
(Scheler). Nie jest wynikiem namysłu ale darem. Relacja jest jednocześnie
zapośredniczona i bezpośrednia. W akcie religijnym pojawiają się dwie
rzeczywistości – ekstaza człowieka i boski cud (Tillich).

4. AKT RELIGIJNY: KOMENTARZ

Religia chce podporządkować całe życie człowieka swojemu celowi. Należy je
odróżnić od pierwotnych aktów religijnych – bezpośrednie odniesie nie do przedmiotu
religijnego. Są jeszcze wtórne akty religijne mające własną celowość: estetyczne,
polityczne.

Nie każde odniesienie intencjonalne do boskości jest religijne (filozofia). Trzeba
jeszcze poszukać czynnika podmiotowego (osobiste zaangażowanie). Postawa
religijna jest odmienna od czysto poznawczej. Nie przynależą wyłącznie do dziedziny
podmiotowej. Nastawione są na spotkanie z boskością. Gdy religia staje się
wyłącznie obiektywna (instytucjonalizacja) umiera bez czynnika subiektywnego.

4.4. POSTACI, JAKIE PRZYBIERA AKT RELIGIJNY

Typy aktów religijnych:
- liturgiczne,
- mistyczne
- etyczne.
1. Akt liturgiczny – liturgia to służba publiczna, służba Bogu we wspólnocie. To forma
oddawania czci, udział w zbawczych tajemnicach (sakramenty). Liturgia integruje
wspólnotę.

2. Mistyka - występuje w każdej tradycji religijnej, interioryzuje tradycję religijną
poprzez osobiste zaangażowanie.
3. Nie religii bez etyki, skrajne grupy gnostyckie propagują skrajny amoralizm.
Atrybuty Boże są przedstawione w formie rozkazującej (Bóg jest miłosierny: masz
być miłosierny jak On/Levinas).

Rozdział III – SEMANTYKA I PRAGMATYKA RELIGII

1) Język religii

a) Ogólna charakterystyka języka religii:

•

problem niezrozumiałości języka religijnego – przeszkoda w kształtowaniu się

postawy religijnej. Człowiek często nie rozumie sensu słów, np. „oto Baranek
Boży”. → nie można wówczas korzystać z przekazu tradycji.

•

O języku mówią też filozofowie: filoz. analityczna – możliwości języka jako
narzędzia poznania, oraz hermeneutyka – związek języka i sposobu budowania
przez człowieka rzeczywistości i postrzega religię w przestrzeni kultury.

•

Jedna z pierwszych książek mówiących o funkcjonowaniu człowieka w kulturze –
Klemperer „Język Trzeciej Rzeszy” - badania nad językiem propagandy –
operacje na języku mogą kształtować świat człowieka.

•

G.Orwell „1984” - kontrola jako władza nad językiem → władza nad myśleniem,
pragnieniami i marzeniami.

•

W języku przechowywana jest też pamięć kultury

•

schemat komunikacji słownej Romana Jakobsona – pokazuje podstawowe
funkcje języka religijnego:

KONTEKST

(przedmiot, rzeczywistość)

funkcja poznawcza, nastawiona na oznaczanie

KOMUNIKAT

(sama wypowiedź)

funkcja poetycka, nastawiona na estetyczną jakość komunikatu

NADAWCA

ODBIORCA

(ja)

(ty)

funkcja emotywna

funkcja

kontatywna

KONTAKT

(relacja pomiędzy nadawcą a odbiorcą)

funkcja fatyczna, nastawiona na podtrzymywanie komunikacji

KOD

(czyli system językowy)

funkcja metajęzykowa

•

funkcja poznawcza – bo człowiek religijny jest przekonany, że język którym się
posługuje mówi o tym co zachodzi w rzeczywistości (a nie tylko w sercu/głowie).
Funkcja ta jest stale podkreślana przez uczestników tradycji religijnej.

•

Funkcja emotywna (nadawca) – szczególnie zauważalna w wypowiedziach typu
„wyznania” , „składanie świadectwa”. (Stale złączona z f. poznawczą – człowiek
składając świadectwo mówi o stosunku do religijnej rzeczywistości). Opiera się na
zabarwieniu uczuciowym, subiektywnym.

•

Funkcja kontatywna – występuje we wszystkich wypowiedziach mających skłonić
słuchacza do przemiany życia, np. „nawracajcie się i uwierzcie ewangelii.

•

Funkcja fatyczna – podtrzymanie komunikacji słownej z odbiorcą. W religii
występuje w wypowiedziach typu różaniec – to nie rozmowa, lecz stały kontakt,
którego nie można wyrazić zwykłymi słowami.

•

F. metajęzykowa – refleksja nad językiem, wypowiedzi o języku – w religii pełniona
przez teologię – refleksję nad komunikacją człowieka z Bogiem.

•

F. poetycka – wypowiedzi typu psalmy, wyznania mistyków, opisywanie swojej
relacji z Bogiem w kategoriach miłości pomiędzy kobietą i mężczyzną (Pieśń nad
Pieśniami).

b) język religijny w badaniach analityków brytyjskich:

•

badali tylko tę klasę wypowiedzi, które odnoszą się do istnienia Boga. Pojawiły się
2 problemy:

1*

analizując modlitwę błagalną, wyznanie wierzący przekonany jest, że Bóg

go wysłucha. Jak dojść do uznania prawdy tego zdania, czy jest jakaś forma jego
weryfikacji???

2*

badanie podstaw roszczeń zdań religijnych do orzekania prawdy. Religia

jest wówczas prawomocna jeżeli istnieją przyczyny dla akceptacji zdań
teologicznych.

•

Filozofowie analityczni przyjmują „weryfikacyjną teorię znaczenia”. Zdanie jest
uznane za prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje metoda weryfikacji, bądź
falsyfikacji jego treści metodami empirycznymi. Zdania teologiczne są wówczas
albo pozbawione znaczenia, albo trzeba je weryfikować na innej drodze.

•

Weryfikacja musi odbywać się na innej drodze → weryfikacja nieasertywna –
zdania religijne nie mają orzekać o stanie rzeczy, lecz wyrażać uczucia (np. „bóg
czuwa nad każdą ludzką sprawą” - wyraz poczucia pokoju i bezpieczeństwa).

ALE: człowiek religijny nie może się z taką interpretacją zgodzić, prowadzi ona do

banalizacji jego przekonań.

c) C. Iana T. Ramseya teoria języka religijnego:

•

Ramsey – duchowny anglikański, wykładowca w Cambridge i Oxford – zajmował
się jęz. religijnym, kontynuacja myśli wittgensteina (II)

•

w rozważaniach nad językiem proponuje wyjść od sytuacji religijnej – gdzie ludzie
posługują się nim dla wyrażenia swoich uczuć czy przekonań.

•

Język jest selektywny – ukształtowany tak, by mógł wypowiadać to, co
powtarzalne → jest niepełny, rezygnuje z pytania „dlaczego”.

•

Gry językowe są sobie podporządkowane, trzeba wprowadzić jakąś granicę
podporządkowywania, która została nazwana „indeksem słów”

•

wprowadza teorię „poszerzonego Empiryzmu”, która wyrasta z koncepcji
doświadczenia „więcej” i zakłada:

1. „świadomość ja” -jestem „kimś więcej”, działam w sposób wolny

2. przeżywam moralne zobowiązanie, wewnętrzny imperatyw skłaniający

mnie do działania

3. kontakt z dziełem sztuki- wiem, że to „więcej” niż tylko zespół dźwięków/

barw

•

punkty 1,2,3 → uświadamiam sobie fakt uczestniczenia w świecie bogatszym niż
empiryczny – to „doświadczenie więcej”.

•

Wniosek: język religijny naprowadza słuchacza na sytuację owarcia, artykułuje
treść, jaka jawi się wraz z „więcej”, pomaga dostrzec perspektywę szerszego
doświadczenia

•

w takim doświadczeniu „odsłonięcia” mamy do czynienia z typem intuicyjnego,
bezpośredniego wglądu w rzeczywistość jaka się odsłania → bezpośrednia
rzeczywistość odsyła do innej, którą ludzie religijni nazwą Bogiem.

•

Wg Kłoczowskiego teologia opiera się na momentach odsłonięcia, gdy świat
odsłania nam w szczególny sposób jakieś zdarzenie, które zyskuje doniosłość
kosmiczną. (to Bóg objawia się w tym kosmicznym odsłonięciu).

•

Rezultat poszukiwania Ramseya:

1. język pełni ważną rolę w sytuacji otwarcia, przez które jawi się możliwość

doświadczenia „więcej”

2. pozwala na modelową (i niedoskonałą) artykulację tego, co jawi się

człowiekowi religijnemu.

2) Symbol w obszarze religii

a) czym jest symbol?

Definicja etymologiczna:

•

gr. „symbolon” - współ-okruch → czyli przedmiot, rzecz, która istnieje niezależnie
od całości, a której pojawienie się przyciąga przypomnienie tej całości → istnieje
jako znak

•

np. kolumna grecka dla Greckiej świątyni

•

lub „symballen” - „wspólnie dążyć, jednocześnie zmierzać” . Wtedy symbol to
każda z dwu połówek przełamanego przedmiotu, lub dwie strony zawierające
układ.

•

Symbol jest przede wszystkim wydarzeniem komunikacji, nawiązaniem łączności.

Znak a symbol:

•

obydwa odsyłają do tego, czym nie są, ale w inny sposób

•

znak robi to na zasadzie konwencji (np. przyjmujemy, że czerwony to STOP).
Jego poznawcza rola szybko się kończy.

Znak a alegoria:

•

np. wizualna – poezja jako kobieta w laurowym wieńcu, z odsłoniętą nabrzmiałą
piersią, tzymająca w lewej ręce flet, a prawą wspierająca się na lirze. Wieniec-
sława, pierś płodnośc, flet i lira – muzyka...

Symbol a mit:

•

mit to sekwencja symboli połączona narracją. Ricoeur: „symbol jest pierwiastkowy
w stosunku do mitu”

Symbol a metafora:

•

metafora to wyrażenie w obrębie którego następuje zamierzona przemiana
znaczeń składających się na nią słów. („bieg wydarzeń”, „źródło dochodów”).

•

Często używana jednorazowo w celu nakreślenia nowej perspektywy, symbol zaś
trwa, nie można go ukonstytuować arbitralnie, on rodzi się i umiera.

Symbol a szyfr:

•

szyfr to Symbol, który wprawdzie odsyła poza siebie, ale nie uczestniczy w
rzeczywistości ku której odsyła. Symbol bardziej symbolizuje niż oznacza...

Symbol a model:

•

model używany w sposób zbliżony do symbolu w kręgu analitycznej filoz.
brytyjskiej

•

użycie modelu np. w naukach przyrodniczych – buduje się model rzeczywistości,
potem weryfikuje się jego prawdziwość. Ich użycie jest heurystyczne

•

Stanowisko Barboura: model w języku religijnym: człowiek buduje modele, które
są interpretacją sensu, np. Bóg jest ojcem dla swoich dzieci” → być wierzącym to
wtedy interpretować świat za pomocą modelu kochającego ojca.

•

Kłoczowski się z powyższym stanowiskiem nie zgadza, uważa, że „kochający
ojciec” to symbol

b) symbol wobec rzeczywistości:

•

człowiek posługujący się symbolem jest przekonany, że rzeczywistość jest
bogatsza i bardziej złożona niż można sądzić, ale nie da się jej pojąć przy pomocy
racjonalnych narzędzi.

•

Symbol tak jak znak wskazuje na rzeczywistość poza sobą – różnica jest taka, że
to intencjonalne wskazywanie na rzeczywistość nie prowadzi do poznania, które
by wyczerpało całe bogactwo poznawanego przedmiotu – tak, jak robi to znak.

•

Symbol uczestniczy w rzeczywistości do której odsyła

•

zniszczenie znaku (np. drogowego) = wandalizm, zniszczenie symbolu (np. flagi)
= ugodzenie w system, świętokradztwo

•

relacja symbolu z rzeczywistością odbywa się różnym stopniu.

•

Symbol pozwala uczestniczyć w rzeczywistości do której odsyła.

c) egzystencjalna funkcja symbolu:

•

każdą strukturę znaczącą trzeba rozpatrywać w 3 wymiarach:



semantycznym (znak – rzeczywistość oznaczona)



syntaktycznym ( znak – znak)



pragmatycznym ( znak – nadawca i odbiorca)

•

funkcja pragmatyczna odnosi się do człowieka jako nadawcy lub odbiorcy, który
otwiera się na działanie symbolu

•

dziś utraciliśmy symboliczny wymiar naszego życia, P.Tillich mówi, że: człowiek
współczesny utracił wymiar głębi, utracił odpowiedź na pytanie o sens swojego
życia. Pytania te nie są już nawet stawiane. Naszemu pokoleniu brakuje odwagi...

•

Kłoczowski określa bycie religijnym jako: „namiętne pytanie o sens swojego życia i
bycie otwartym na odpowiedzi, nawet, gdy nas głęboko wstrząsają”.

•

Człowiek otwiera się na ten wymiar właśnie przez otwarcie na język symbolu,
obranie „postawy symbolicznej” (jako opozycja do postawy naukowej)

•

Należy przyjąć symbol jako otwarcie się na głębszy wymiar własnego życia i na
bogatszy wymiar rzeczywistości → NAWRÓCENIE

•

postawa symboliczna to kontemplacja, dostrzeżenie misteryjnego wymiaru
rzeczywistości, odbieranie wszystkiego jako dar, ogarnięcie rzeczywistości
rozumiejącym spojrzeniem

•

Gilbert Durand: „symbol to epifania tajemnicy”. W tą tajemnicę wchodzę w miarę
tego jak się ona na mnie otwiera. Tajemnica mnie przeszywa, jak miłość, czy
śmierć.

•

Człowiek religijny odnajduje ślady boskiego działania zapisane w mowie symboli,
przemawiającym tajemniczym językiem.

3) poznanie religijne – próba charakterystyki

a) uwagi wstępne:

•

Istnieje wiele rodzajów poznania , o specyfice aktu decyduje przedmiot
intenconalnego odniesienia, np. poznanie osoby, naukowe itp.

•

w związku z tym muszą istnieć również akty poznania religijnego różniące się od
innych. Przedmiot ich odniesienia jest absolutny i transcendentny. → osoba
religijna jest przekonana , że żyje wobec Boga i umie rozpoznać znaki którymi On
do niej przemawia.

b) Ryty inicjacji:

•

inicjacja: wtajemniczenie, wprowadzenie adepta w uczestnictwo w rytach i
tajemnej wiedzy, które sprawiają, że młody adept staje się „nowym człowiekiem”.

•

Można wyróżnić kilka typów inicjacji:

1. ryty przejścia – moment przełomowy, wymagający interwencji czynników

ponad naturalnych. Moment niebezpieczny, nie można weń wkraczać
indywidualnie. To wprowadzenie we właściwy stan społeczny.

2. Inicjacja w tajemne ezoteryczna kręgi wyznawców kultów – np. w religii Mitry.

Mają prowadzić do religii jako osobistego przeżycia.

3. Inicjacje indywidualne – podjęcie funkcji np. kapłana, szamana. To ustalenie

roli.

•

Inicjacja to zawsze wprowadzenie w ukrytą rzeczywistość

•

wtajemniczenie to doprowadzenie człowieka do udziału w Boskiej rzeczywistości,
ale musi on najpierw być członkiem religijnej społeczności

•

człowiek musi najpierw otworzyć swoje życie na Boskość, by nawiązać taką
relację.

c) inicjacja przez Mandalę:

•

mandala (sans. krąg) – jako plastyczny obraz świata → związek pomiędzy
mandalą-mikrokosmosem, a światem zewn-makrokosmosem.

•

Przechodzenie wtajemniczanego przez kolejne kręgi mandali – mistyczna
partycypacja w rzeczywistości sakralnej.

•

Każda mandala jest plastycznym obrazem drogi jaką przeszedł świat. Jej
kontemplacja to powrót do pierwotnej jedni.

•

Kręgi mandali – etapy. Centrum - „pałac”- duchowe odrodzenie, strzeżony przez
strażników → trzeba więc przezwyciężyć przeszkody (motyw przełamania)

d) inicjacja Chrześcijańska:

•

Chrześcijaństwo – religia egzoteryczna – ewangelia głoszona całemu stworzeniu

•

oprócz pedagogiki, głoszenia Dobrej Nowiny rozwija się system „wtajemniczenia
Chrześcijańskiego

•

ryt inicjacji nabrał formy w IV wieku, nowy członek przechodził katechumenat
(przygotowanie przez 3 lata), musiał wykazać, ze się stara żyć wg przykazań,
dopiero potem chrzest

•

oryginalność mistagogii chrześcijańskiej – chrztu nie wyjaśniano przed przyjęciem,
lecz po. → najpierw udział w świętaj rzeczywistości, potemm poznanie

d) poznanie religijne wg Tomasza z Akwinu:

•

Mądrość to Dar Ducha Świętego – udzielany wszystkim wierzącym, znajdującym
się w stanie łaski

•

poznanie mądrościowe zakłada wiarę jako fundament, jako początek rozumienia.

•

Religijna wiedza jest skutkiem daru mądrości, to skutek działania Mądrości
Niestworzonej (Chrystusa)

•

Mądrość → miłość ← Mądrość Niestworzona. Skutkiem tej miłości, zjednoczenia
jest poznanie ukrytych tajemnic Bożych.

•

Miłość jest więc skutkiem poznania. Jednocześnie je wyprzedza Jest lepsza niż
filozoficzne poznanie.

•

Wiara otwiera człowieka na komunikację z Bogiem

•

poznanie wynika ze zjednoczenia i wzajemnego przenikania – głęboka łączność
ze sprawami Bożymi – pomiędzy poznającym a poznawanym

•

To zjednoczenie w miłości

•

Mądrość religijna nie jest tylko teoretyczna, lecz ma za zadanie kierować życiem
człowieka – kierować ku uczestnictwu w boskiej naturze

e) podsumowanie, cechy osobliwe poznania religijnego

•

w akcie percepcji religijnej są 3 elementy:

1. intuicja poznawcza

2. poczucie uczestnictwa w uniwersalnym ładzie ( w życia Bożym)

3. zobowiązanie moralne

•

organ poznania – intuicja – podkreśla prostotę aktu poznawczego religii i za razem
jego głębokie wniknięcie w strukturę rzeczywistości

•

poznanie jest procesem, postępowaniem na jakiejś drodze

•

w poznaniu religijnym ni chodzi o zmianę stanu umysłu człowieka, lecz o zmianę
jego sytuacji egzystencjalnej

•

tradycja monoteistyczna podkreśla kluczowy moment wiary Bogu, jako punkt
wyjścia dla całego procesu poznawania Boga

•

poznanie ma charakter zobowiązujący – człowiek odczytuje wezwanie.

ROZDZIAŁ IV – CZŁOWIEK I BÓG

1) Obraz Boga w różnych tradycjach religijnych

Dwa typy koncepcji:

1. Bóg odległy i daleki a zarazem bliski (monizm i dualizm)

2. Bóg transcendentny i osobowy

a) monizm i dualizm

•

stanowiska te łączy pokrewieństwo metafizyczne → mity, gnoza mówią, że świat
powstał z pierwotnej jedni. Koncepcja jedni często łączy dualizm, np. w konc.
człowieka

•

Jedno ze stanowisk przekonane jest że Bóg jest niedostępny, odległy od świata.

•

Drugie, że istnieje Bóg immanentny -akcent na tożsamość człowieka z Bogiem.
Tutaj jest sprzeczność – mimo utożsamiania mówi się o niedostępności Boga →
stąd walka pomiędzy duchem z materią

•

charakterystyczne dla tego stanowiska – świat jest godzien pogardy, jest iluzją

•

świat jako kosmiczna katastrofa, potępienie wielości i materialności

•

Indie (Upaniszady) – indywidualna dusza istnieje na skutek kosmicznej katastrofy

•

Koncepcja zbawienia: zbawienie to Dynamiczny ruch, przeciwny ruchowi, który
umożliwił powstanie wielkości. Wiedzie on od czasu do wieczności, od materii do
duchowości, do osiągnięcia Integracji z Jednią.

•

W tym momencie (zbawienia) pojawia się wizja Boga immanentnego. Jedność
człowieka i Boga choć nie jest jawna, to istnieje → koncepcja ukrytej w człowieku
„iskry” boskiej.

•

Prowadzi to do antropologii dramatycznej – absolut tożsamy z sobą, człowiek
cierpi rozdwojenie i nie może osiągnąć samoidentyfikacji.

•

Rzeczywistość prowadzi również absolut z powrotem do pełni sprzed wyłonienia
świata/emanacji

•

przez stworzenie świata, upadek i powrót do pełni egzystencji Absolut dąży do
uwznioślonej samoidentyczności

•

więc duch ludzki jest narzędziem „dojrzewania” Boga.

•

W tym procesie spełnia się też człowiek → przez odnalezienie jedności z Bogiem
odnajduje wewnętrzną jedność z sobą i światem.

•

„Dno” duszy człowieka tożsame jest z boskością – postawa gnostycka d,ąży do
wyzbycia się zapośredniczeń i uzyskania bezpośredniej komunikacji z Bogiem.

•

Niepotrzebne stają się wszelkie znaki i symbole – Bóg jest w wewnętrznej intuicji.

b) Bóg transcendentny i osobowy:

•

Teizm - koncepcja Boga żywego szczególnie widoczna jest w modlitwach,
wewnętrznym dialogu z Bogiem.

•

Oraz koncepcja boga jako stworzyciela nieba i Ziemi

•

Tomasz z Akwinu: Bóg w każdym momencie utrzymuje świat w istnieniu, bez tej
mocy świat zapadłby się w nicość

•

Taki Bóg jest jednocześnie transcendentny i immanentny.

2) Rzeczywistość przedmiotu religijnego

•

Max Scheler: transcendencja aktu religijnego, jego intencjonalne ukierunkowanie.
Czlowiek religijny zdaje sobie sprawę, że Bóg do którego się modli:

1. Jest różny od jego (człowieka) stanów wewnętrznych

2. w swojej „istocie” wykracza poza świat

•

człowiek religijny wie, że przedmiot jest rzeczywisty, istnieje naprawdę – cechuje
się żywą postawą religijną, opartą na przekonaniu o rzeczywistym istnieniu Boga.
To przekonanie oparte jest na akcie religijnego poznania, w którym poczucie
uczestnictwa wyprzedza sam akt poznawczy.

* * *

•

W biblii imię boga religii, to „Bóg żywy”, które mówi o Jego obecności

•

człowiek nie ma pewności istnienia Boga na zasadzie pewności doświadczalnej

•

ale akt religijny odsłania przed człowiekiem pewną jakość świata, pozwala
uchwycić odniesienie do absolutnego fundamentu

3) Bóg jako osoba

a) kontestacja osobowego Boga:

•

A. Huxley: przewartościowanie pojęcia „ja” poprzez złe używanie terminu.
Zazwyczaj mówi się „personality” (magia słowa „persona”), a powinno się używać
„selfness”. Człowiek jest tylko sumą spostrzeżeń.

•

Huxley: w filozofiach Wschodu człowiek to nie „psyche”, lecz „pneuma”.
Chrześcijanin jest „psychychiczny” :] , dba o cele doczesne, robi to jrdnak ze
względu na boską naturę

b) problem osobowości Boga w tradycji Wschodniej:

•

BUDDYZM odrzuca utożsamianie Atmana i Brahmana, tradycję braminizmu.
Żaden byt nie jest substancjalny!

•

Posługuje się poznaniem fenomenalnym, uznające istnienie zjawisk, bez „rzeczy
samej w sobie” …

•

chęć bycia „ja”, sobą jest źródłem złudzenia i cierpienia

•

Absolut nie ma cech osobowych

•

Wschód bardziej akcentuje TO niż TY – monistyczno-panteistyczne pojmowanie
medytacji jako drogi do zjednoczenia, rozumianego jako utożsamianie z
Absolutem poprzez rozpłynięcie z Nim

c) czy Bóg musi być osobą, by była religia?

•

M. Scheler: duchową postawę świata można nazwać Bogiem, jeśli przyjmie się
jego osobowy charakter

•

osobie modlącej się Bóg nie jawi się jako ONO, lecz jako TY

•

W.Schmidt: religia jako uznanie jednej lub licznych osobowości wykraczających
poza ziemskie ograniczenia

•

przeciwnicy tej teorii – B. Spinoza → jego Bóg to „Das Gott”, oraz Schleiermacher
→ osobowe ujęcie boga nie jest istotnym składnikiem religii

•

Kłoczowski pyta: czy pojmowanie boskiej rzeczywistości jako osobowej jest
warunkiem ukonstytuowania aktu religijnego ?

•

(przyjmując, że osoba to byt, do którego mogę zwracać się „ty”, rzeczywistość,
której „sobość wypływa z niej samej)

•

wszystkie tradycje religijne opisują relację pomiędzy Bogiem a człowiekiem
słowami: miłość, przyjaźń , podziw...

•

człowiek religijny widzi w Bogu Żywym kochającą, groźną wolę, TY, które się na
człowieka otwiera

•

transcendencja, świętość, osoba zlewają się w nieprzeniknioną jedność...

•

głębia „ja” może otworzyć się tylko na wezwanie „ty”

•

poczucie winy nie może odbywać się wobec ślepego losu, lecz wobec osoby

•

grzech jest odrzuceniem Boga OSOBOWEGO, jego prawa

•

religijna relacja „ja-ty” - najgłębszy związek do którego człowiek jest zdolny

•

tylko w relacji religijnej obszar samotności zostaje dotknięty działaniem boskiego
„ty”

•

Dojrzały człowiek religijny jest świadomy antropomorfizmu swoich wyrażeń i
wyobrażeń ( ! ) → cyt: „Absolut, przed którym można tańczyć i śpiewać”.

4) Bóg jako święta wartość

•

obszar działania Boga nazywany świętością człowiek religijny odbiera jako
wartość najwyższą

1. wkraczanie w obszar świętości – obawa przez Mocą, święty lęk człowieka

ogarnia

2. ten dystans do świętości to stosunek sui generis, grzeszny człowiek jest

zobowiązany wobec Boga. Religia płynie z decyzji człowieka podjętej w
głębokim „ja”

3. świętość jest nie tylko przyjęta przez człowieka, ale ogarnia go i przenika.

Religia jest sferą WOLNOŚCI. Wolny człowiek, to pozwalający, by świętość
go przeniknęła

4. świętość ma moc porządkowania całego obrazu innych wartości. Wartość

boska jest w życiu osią centralną. Inne wartości – podporządkowane.

5) Homo Religiosus

•

Homo religiosus – człowiek spełniający akt religijny

•

religia nie mówi tylko o człowieku, ale też o Bogu i o świecie. Religia nie ukazuje
tylko sensy życia człowieka, ale stawia go też wobec prawdy o Bogu, nim samym,
świecie.