WSTĘP
Człowiek istnieje w przestrzeni międzyludzkiej - pierwsze środowisko człowieka. To istnienie jest możliwe dzięki kulturze (to system komunikacji). Działalność człowieka to obszar kultury. Komunikacja to artykulacja przestrzeni międzyludzkiej. Rodzaje kontaktu:
- relacja ja-ty,
- relacja ja-społeczeństwo.
Wśród znaków komunikacji istnieją znaki odrębne, spoza międzyludzkiej przestrzeni, jest to przestrzeń boska. System znaków religijnych istnieje w kulturze. Ale wpisany jest w nią inny wymiar komunikacji - z Bogiem.
Paradoks komunikacji człowieka z Bogiem: jest ona jednocześnie bezpośrednia (akt łaski) i zapożyczona (w kulturze). Religia to wielość relacji zachodząca na linii ja-ty(my)-Bóg. W „my” istnieje podział na „ja” i „ty”, co mówi o indywidualności jednostki, jej istnieniu. Istotnym czynnikiem stawania się jednostki jest jednak relacja do innych - współbycie. Religia jest o Bogu i dlatego jest o człowieku.
Scheler: podwójna transcendencja osoby - w każdej osobie jest wymiar zwany „osobą intymną”, niedostępny dla współprzeżywania. Jest to niezmienny element osobowości, niezależny od wszelkich wydarzeń, od spotkania z „ty”. Ten rdzeń osobowości nie jest dany bezpośrednio, domyślamy się jego istnienia. Absolutnie intymna osoba jest w człowieku z istoty transintelligibilna (dostępna poznaniu rozumowemu). Stąd najgłębszy sposób istnienia ujawnia się w milczeniu. Milczenie nie jest izolacją. Jest to świadomość, staje się ona jasna w miłości najgłębszej. Samotność to miłość prawdziwa - nie ucieka się od siebie w drugiego człowieka. W najgłębszej samotności człowiek otwiera się na Boga. Odkrywając Boga w sobie, człowiek odkrywa największą prawdę sobie: istnieje bo Bóg mnie chciał. Jestem, bo jestem kochany. Odkrycie Boga = odkrycie rdzenia indywiduum.
Z relacją bytową związana jest relacja wiary: dane światło pozwala rozpoznać znaki Bożego Objawienia. Sam nie jest w stanie rozpoznać tych znaków danych przez kulturę. Te powyższe rozważania dotyczą religii monoteistycznych. Buddyzm to nie religia słowa, lecz całkowitego milczenia, aż do unicestwienia. Relacje religijne w przestrzeni międzyludzkiej (kulturowej):
- relacje Objawienia,
- relacje modlitwy i etyki,
Obie relacje są teocentryczne. Przyroda to hierofanta, jest wprowadzona w przestrzeń międzyludzką i zinterpretowana jako sacrum. Interpretacja ma wymiar społeczny, stąd religia jest zjawiskiem społecznym. Religia słowa: przyroda nie jest hierofanią, lecz jest nią historia. W religii Słowa (r. s.) objawienie jest mediatyzowane, sacrum objawia się w znakach, pośrednio. W religiach kosmicznych objawienie ma charakter kultowy, w r. s. - etyczny. Święte jest dobre, dobre jest święte, Boże. Etyka religijna jest teocentryczna, nie antropocentryczna. Wierność międzyludzka poprzedzona jest wiernością do Boga. Bóg poprzedza wszelkie stosunki osobowe. Osoba nie może być nośnikiem wartości, jest skończona, ale jest nośnikiem pragnienia Nieskończonego. Każde dobro odsyła do Pełni.
Wymiar mistyczny i etyczny to nieodłączny element każdej religii.
R. I SPÓR O RELIGIĘ.
1. CZYM JEST RELIGIA? 1.1. PRÓBY DEFINICJI
Na początku był Platon - poszukiwanie istoty zbożności (osobistej).
Dwa typy rozumienia religii:
- przekazywaną przez tradycję mądrość dającą zbawienie,
- akcent na wieź z Absolutem.
Wybór zależ y od tradycji religijnej.
Cyceron a Laktancjusz: Cyceron - religio od relegere czyli ponownie zbierać się razem, czytać na nowo, podążać ponownie tą samą drogą. Religia to zbir wierzen i praktyk odnoszących się do bogów a właściwych danemu narodowi. Laktancjusz - od religare czyli osobisty związek człowieka z bogiem, zakłada teistyczna koncepcję boga, człowiek nawiązuje osobistą więź.
Wniosek: w odniesieniu do tej różnorodności, nie istnieje religia lecz religie. Do tej pory próbowana znaleźć religię prawdziwą, jedyną. Filozofowie też poszukiwali uniwersalnego wzorca, np. Oświecenie-religia naturalna. Jednak religii nie da się apriorycznie zdefiniować. Nie ma wzorcowej religii. Ale (to część paradoksu) można przypuszczać, iż jest jakiś sens wspólny wszystkim tradycjom religijnym.
1.2. GDZIE ZNALEŹĆ RELIGIĘ? RELIGIA A KULTURA
Zależy od tego, kto szuka. Przedmiotem rozważań jest filozofia, więc poszukujemy religii w człowieku. Ale Kłoczek nie ma zamiaru się zbytnio ograniczać. Szukamy w człowieku indywidualnym i społecznym. Wcześniej trzeba rozpatrzyć koncepcję kultury. Człowiek żyje w przestrzeni międzyludzkiej, która jest możliwa dzięki kulturze. To system znaków i symboli umożliwiających porozumiewanie się. Język to nie jedyny system symboli, to wszystkie wytwory człowieka. Religia jest wśród znaków i symboli. Odsyłają one do innej przestrzeni. Służą do komunikacji z innym wymiarem. Stąd religia jest w kulturze.
Religie posiadają pewne strukturalne cechy wspólne (przesłanie duchowe, kult, zakorzenienie tradycji). Każda religia jest:
1. PRAWEM - reguła życia,
2. WSPÓLNOTĄ
3. DROGĄ - w stronę Absolutu.
Wszystkie elementy występują łącznie.
2. REDUKCJONIZM W BADANIU RELIGII.
2.1. REDUKCJONISTYCZNE UPROSZCZENIE
Uznaje redukcje za zabieg badawczy, zmierzający do wyjaśnienia danej rzeczywistości poprzez sprowadzenie jej do innej, uważanej za bardziej podstawową (so impressed). Dana rzeczywistość nie może mieć własnej bytowości, można ją wyjaśnić przez rozbiór i sprowadzenie do czynników bardziej podstawowych. Redukcjonizm przejawia się w próbach wyjaśnienia genezy oraz funkcji społecznej czy psychologicznej, odwołanie się do procesów uważanych za bardziej podstawowe. Najprostszy redukcjonizm to antropomorfizm. Są dwie postaci redukcjonizmu:
- poznawczy - nie odrzuca istnienia Boga, ale religia nie wiedzie do prawdziwego poznania. Religia jest w zasadzie prawdziwa bo istnieje Bóg, ale jest zbyt duża gra emocji, człowiek mylnie rozpoznaje swój przedmiot. Tylko poznanie czysto rozumowe, nie religijne jest w stanie poznać prawdę.
- ontyczny - Bóg nie istnieje.
2.2. REDUKCJONIZM POZNAWCZY - RELIGIA JAKO ŚWIADOMOŚĆ NIESZCZĘŚLIWA
Hegel: chciał przekroczyć Oświecenie. Szukanie wspólnej postawy ogólnoludzkiej przezwyciężające podziały religijne. Rozum jest wspólny wszystkim ludziom., to normatywny wykładnik ludzkiej natury. Dlatego powstała koncepcja religii naturalnej. Jej dogmaty to:
- uznanie Bytu Najwyższego,
- prawa naturalnego,
- nieśmiertelności duszy.
Zanegowano prawdę religii objawionych jako nośnik absolutnej prawdy. To ludzki rozum osądza wszystko, nie religia. Przed Oświeceniem powstały koncepcje teodycei. Oświecenie stawiało na antropodyceę. Bóg z Biblii jest nie do pogodzenia z ideą rozsądnego Zegarmistrza. Hegla nie zadawalała religia w granicach czystego rozumu, oznaczała zamknięcie na Transcendencję. Rozwój człowiek nie jest jednoliniowy lecz dialektyczny. Świadomość nieszczęśliwa to wewnętrzny ruch czystej uczuciowości. Nie można nawiązać kontaktu z Bogiem tylko przez uczuciowość. Świadomość nie nawiązuje więzi z przedmiotem zasady religii powinno się szukać w sobie samym. Hegel to przykład wiary filozofa w filozofię. Religia jako postawa subiektywna podlega osądowi ze strony filozofii.
Podobnie Platon - w filozofii jest miejsce na religię, ale obrobioną przez rozum. Mitologia należy do najniższego poznania. Spinoza odmawia wartości poznawczej każdej religii. Wiara religijna to nie poznanie, ale mniemanie. Prawda niezmienna poznawana jest intelektualnie. Religia nie odsyła do żadnej rzeczywistości. Religia tworzy dogmaty pobudzające ducha do posłuszeństwa (etyczne). Dogmaty to nie prawda, ale pozytywnie wpływają na postępowanie ludzi.
2.3. REDUKCJONIZM ONTYCZNY - RELIGIA TO ŚWIADOMOŚĆ FAŁSZYWA
Bóg to wytwór ludzkiej iluzji. Fauerbach - teologia jest w rzeczywistości antropologią. Obraz Boga uniemożliwia poznanie człowiekowi jego własnej istoty. Jednostka jest ograniczona, zaś ludzkość wszechwiedząca. Bóg to ludzka istota gatunkowa. Religia jest nieszczęściem. Człowiek zapomina o swoim rozumie, jest niewolnikiem Boga.
2.3.1. MISTRZOWIE PODEJRZEŃ - KAROL MARKS
Ateizm, jako zaprzeczenie Boga i religii już nie ma sensu ponieważ krytyka religii już się zakończyła (sukcesem). Kłoczkowski uznaje myśli Marksa o religii za soteryzm gnostycki. Po Spinozie filozofia obok poznania daje nadzieje soteriologiczne ( przez logos). U Marksa człowiek zdobywał pełnię bytu przez pracę. Człowiek cały swój byt zawdzięcza sobie samemu. Ontyczny ideał eschatologiczny - człowiek nie został stworzony przez Boga, on sam stworzył siebie i świat swoją pracą. Próba uwolnienia człowieka spod wyimaginowanej transcendencji. Zbawiony ma być człowiek gatunkowy. Ludzkość zostanie zbawiona przez nowe środki produkcji.
FRIERDRICH NIETZSCHE
Ateizm jest niekonsekwentny - odrzuca Boga ale nie zmienia nic w świecie. Obraz Boga, który trzeba wykorzenić:
- Bóg jest metafizyczny. Od starożytności mamy dualizm - podział na dwa światy idealny i zmysłowy (charakterystyczny dla kultury europejskiej). Jest to też Kartezjusza i Kanta. Przyczyną takiego patrzenia na świat jest strach. To widzenie świata takim, jaki chcielibyśmy, żeby był. Świadomość zamienia poznanie świata na moralitet, używa się ciągle określeń „byt” i „dobro”. Bóg zapewnia bezpieczeństwo. To postawa idealistów - niewolników. Metafizyka jest iluzją. Religia też. Trafia do ludzi szukających bezpieczeństwa w świecie. Ale w ogóle nie dociera do prawdy. Człowiek religijny jest słaby i dziecinny. Rozpoznaje fałszywe elementy mocy jako rzeczywistość ponadludzką. E człowieku są dwie osoby: słaba, pokorna oraz mocna i zachwycająca. Jedna z nich zostaje nazwana Bogiem, druga człowiekiem. Religię można uznać za etap rozwoju człowieka. Powstała moralność i nadprzyrodzona sankcja. Obecnie nie wartości i prawdy w klasycznym rozumieniu. Rzeczywistość jest irracjonalna, nie ma logiki. Człowiek żyje w pustce: nihilizm. Pojawia się Nadczłowiek - przemiany człowieka: wielbłąd, lew, dziecko.
Wielbłąd to człowiek silny, który korzy się przed Bogiem. Lew odrzuca wszelkie ograniczenia, Boga, staje się wolny. Lecz jest to tylko wolność „od”. Dziecię to czas pełnej wolności.
ZYGMUNT FREUD
Metoda badawcza: archeologia świadomości. W niej przejawia się dynamika procesów. Poza zasięgiem świadomości jest coś najgłębszego (id) i najwyższe (super-ego). Badanie religii to badanie konfliktów rozdzierających życie człowieka. W rozwoju człowieka przejawia się rozwój całego gatunku. U początku historii był strach chłopca przed ojcem i kastracją za miłość do matki. Konflikt jest przeniesiony na zwierzę (totem). Kulturę zrodziło morderstwo ojca w chordzie pierwotnej. Pojawiło się poczucie winy. Wyraziło się to w normach: kult totemu, zakaz kazirodztwa. Monoteizm przywraca totem na swoje miejsce, odnawia poczucie winy. W kompleksie rodziców widzimy źródło potrzeb religijnych: bezradność i potrzeba pomocy. Iluzja to projekcja ludzkich pragnień. Religia w takim razie jest iluzją. Postawa dziecinna pełni funkcję zbiorowej neurozy. Leczenie polega na uczeniu zasady rzeczywistości.
Ogólnie o redukcjonizmie: zakłada, że religia to rzeczywistość wtórna. Jest aspekt negatywnie oddziałujący na człowieka. Ateizm wtórnie był negacją istnienia Boga, pierwotnie to negacja człowieka religijnego. Człowiek religijny jest niepełny w swoim bycie bo rozmija się z prawdą.
2.5. ODPOWIEDŹ NA REDUKCJONIZM - FENOMENOLOGIA RELIGII
Fenomenologia to dziecko XIX wieku. Refleksja filozoficzna to jedynie synteza nauk szczegółowych. Wszechobecny historyzm - człowiek to zbiór faktów kulturowych. Poszukiwano genezy. To wywołało sprzeciw Husserla: powrót do rzeczy. Doświadczenie to podstawowe źródło poznania. Postulował oddalenie wszelkiej wiedzy o przedmiocie, by nie kształtowała przed-sądów. Cel: dotarcie d przedmiotu, jaki jawi się w doświadczeniu bez zapośredniczeń. Następnie zachodzi redukcja ejdetyczna. Fenomenolog posługuje się opisem. Ważna jest intencjonalność świadomości religijnej, jest to zawsze świadomość czegoś, jakiegoś stanu rzeczy lub kogoś. Dla fenomenologa religia istnieje naprawdę. Sposoby uprawiania fenomenologii:
- bezkrytyczne opisy fenomenów, nienaukowe i bezkrytyczne,
- Saussaye, Widengren, porównawcze studium różnych fenomenów religijnych,
- Kristensen, van der Leeuw, Eliade - fenomenologia z historią i antropologią,
- nurt filozoficzny (Scheler, Ricouer)
Epoche - zawieszenie sądów i przed-sądów wraz z empatią do świata religijnego.
R. 2. MORFOLOGIA SACRUM
1. RELIGIA KOSMICZNA
1.1. CZYM JEST RELIGIA KOSMICZNA
Termin „religia kosmiczna” został wprowadzony przez Eliadego. Człowiek żyje w kosmosie odczytywanym jako miejsce ujawniania się sacrum. Historia to siła zewnętrzna, obca - wyrywa człowieka z kosmicznej egzystencji. Człowiek religijny jest zawsze człowiekiem integralnym. Należy wrócić do człowieka pierwotnego, by zrozumieć późniejsze kultury.
1.2. SPÓR O SACRUM
Pierwszy raz problem sacrum został podjęty przez francuskich socjologów - Marcel Mauss: świętość to idea-matka religii. Mit i dogmat analizują jej treść. Dla socjologii sacrum pełni funkcję ujednoliconego systemu wierzeń i praktyk.
Soederblom: świętość jest ważniejsza niż pojęcie Boga. Odejście od terminu Boga rozumianego osobowo. To jednocześnie walka z redukcjonizmem. Stąd też termin sacrum pojawia się w XX wieku. Dla Soederbloma religia to swoisty przedmiot, odrębna dziedzina kultury. Religia to dziedzina sui Genesis. Ponadto chciano się pozbyć terminu boga osobowego.
Rudolf Otto: religia to domena ujawniania się boskiego numinosum budzącego lęk i fascynację. Religia to obszar spotkania z inna rzeczywistością.
Eliade: Człowiek archaiczny dzieli świat na sacrum i profanum. To również przeciwstawienie bytu i nie-bytu. Rzeczywiste jest to, co święte. Sacrum to nie tylko idea boga, ale i doświadczenie sacrum. Dążenie konstytuuje jego religijność. Żyć w świecie sacrum to usytuować się w rzeczywistości obiektywnej. Sacrum ma znaczenie jeśli jest możliwość kontaktu z nim (rytuały, obrzędy).
1.3. OBRAZ ŚWIATA W RELIGII KOSMICZNEJ
Religia kosmiczna to okres późnego neolitu (9000-7000). Kosmiczność to ład i porządek. Świadomość istnienia innego wymiaru jest przekazywana w tradycji. Być człowiekiem religijnym znaczyło być członkiem określonej wspólnoty. Religia kosmiczna zakłada jakieś objawienie. To opowieści, czego bogowie dokonali w owych czasie snu. Objawienie to odsłonięcie - człowiekowi dana jest wiedza o strukturze świata, o prawdzie na temat rzeczywistości.
1.3.1. RELIGIJNY SENS MITU
Cechy mitu:
- opowiada o czynach boga (teogonia, kosmogonia),
- mówi o czasach snu (paradygmaty postępowania, pochodzenia rzeczy, ich sens),
- znajomość początku, pochodzenia daje ludziom władzę nad wydarzeniami i przedmiotami przez powrót do dawnych czasów w rytuale.
1.3.2. ŚWIĘTY CZAS
Mit kosmogoniczny wyjaśnia strukturę świata, pozwala odkryć podstawy ładu i jego zagrożenia. Napięcie istnieje pomiędzy twórczą działalnością bogów a chaosem. Bóg nadaje formę temu, co bezkształtne i zarazem groźne. Mit wyjaśnia strukturę aktualnej rzeczywistości. Chodzi o aksjologiczną strukturę rzeczywistości. Kruk - pochodzi i nie pochodzi od boga (powstał z jego płaszcza). Jest tym złym elementem w całości struktury. Zło pochodziło również z cienia bóstwa.
Istnieje ścisły związek między rytuałem a mitem. To odtwarzanie czasu pierwotnego. Jest to jednocześnie uzupełnienie boskich mocy, które są na wyczerpaniu. Rytualne przedstawienia to odtwarzanie pierwotnego chaosu, zawieszenie ról społecznych i ładu kosmicznego. Później ład kształtował się na nowo.
1.3.4. HIEROFANIA URANICZNA
Hierofania: ujawnia sacrum. Może być nią wszystko. Najstarszą jest hierofania uraniczna. Niebo przemawiało innym językiem, jest nieskończone i niedostępne. Ujawnia wszystko to , co przekracza człowieka. Dwie fazy kształtowania się hierofanii:
- niebo jako nieboskłon gwiezdny
- niebo atmosferyczne.
Niebo to hierofanta archetypiczna, klucz do zrozumienia innych symboli religijnych. Góra kosmiczna jest osią świata między porządkami. Stąd obrzędy wstępowania, wznoszenia.
1.3.5. ZIEMIA JAKO MATKA
Związany z kulturą agrarną. To dawczyni życia i pokarmu. Homer: udziela życia śmiertelnym i pozbawia go. Ziemia zawsze i wszędzie jest rodzaju żeńskiego. Niebo i ziemia to para rodzicieli dająca życie, często przedstawiane jako święte gody (hierogamia). Widziano związek między żyznym deszczem, plonami a ludzką seksualnością. Małżeństwo to naśladowanie archetypu. Narodziny - naśladowanie życiodajnej ziemi. Dziecko musiało być uznane przez ojca. Zmarłego grzebano w ziemi (powrót do łona).
2. RELIGIA MISTYCZNA
2.1. MIEJSCE RELIGII MISTYCZNEJ
W odniesieniu do tradycji Dalekiego Wschodu. Mistyka jest wymiarem każdego aktu religijnego, jest zarazem zapośredniczony w jakiejś tradycji, kontaktuje się z bogiem poprzez znaki, sakramenty, symbole, jest też światłem, bez którego te znaki nic nie mówią. Światło i słowo dają doświadczenie boga (św. Paweł).
Mistyka - to też wyróżnienie pewnych systemów religijnych. Scholem - trzy etapy rozwoju religii:
- religia kosmiczna, nasycenie rzeczywistości świętymi znakami, wszystko jest potencjalną hierofanią. Istotą obrazu świata jest monizm.
- pojawiają się bogowie, bóg jest na wskroś transcendentny, komunikuje się za pośrednictwem proroków. Jest przepaść pomiędzy bogiem a człowiekiem. Religia staje się instytucją religijną, ważne jest nie przyroda lecz historia i wspólnota.
- mistyka - przekonanie, że ponad tą przepaścią można zbudować mosty, które dają możliwość bezpośredniego kontaktu z bogiem.
Ten podział jest odpowiedni w przypadku monoteistycznych tradycji religijnych. Inaczej jest na Dalekim Wschodzie. Tam nastąpił stopniowy proces wnikania religii kosmicznej, odkrycie tajemnicze harmonii między makro a mikrokosmosem. Istnieje jedność, różnorodność jest tylko złudzeniem.
2.2. HINDUIZM - WEDY
Rygwedy zawierają wskazówki liturgiczne oraz tradycje mitologiczne. To najstarsze źródła mądrości wedyjskich. Na początku nie było nic, tylko ciemność - ocean. Nie było śmierci i nieśmiertelności, dnia i nocy. Pierwsza powstała żądza, pierwsza myśl. Potem pojawili się bogowie. Z tego wynika, że na początku było Jedno, które jest głębiej od bytu i nie-bytu. Prawdziwa wiedza jest poszukiwaniem tajemniczej komunikacji pomiędzy Jednią a człowiekiem.
2.3. SOTERIOLOGIA UPANISZAD
Wiedza ma służyć zbawieniu. Ugruntowała się wiara w wędrówkę dusz. Każdy czyn (karman) pociąga za sobą skutki, co utrzymuje człowieka w kole wcieleń (samsara). Tylko wiedza ezoteryczna odsłania prawdziwą rzeczywistość. Wiedza to środek osiągnięcia celu. Dla Greków wiedza to cel. Jest bliski związek między ontologią a soteriologią. Tam, gdzie jest wielość, nie ma pełni. Wielość to źródło cierpienia. Człowiek ma poszukiwać Pełni. Cierpienie bierze się z poszukiwania jedni w wielkości, która jest iluzją. Tak postępuje człowiek zmysłowy. Poza tym światem istnieje prawdziwa rzeczywistość. Ból istnienia odczuwa tylko mędrzec, ponieważ uświadomił do sobie i zrobił pierwszy krok do wyzwolenia. Wyzwolenie dokonuje się przez poznanie rzeczywistości absolutnej, wiecznej i niezmiennej. Jest podobne do przebudzenia. Wtedy odsłania się źródło maji. Trzeba przyjąć, że istnieje różnica między stanami psychicznymi a życiem duszy - różnica ontologiczna. Stany psychiczne to złudzenie. Wewnętrzne ja jest nieruchome i wieczne. Zachodzi utożsamienie atmana i brahmana. „Ty jesteś tym”. To relacja cząstki do całości. Odkrycie tożsamości z Jednym.
2.4. SZKOŁY INTERPRETAYJNE
W każdej religii są elementy konstytutywne(Wedy, Upaniszady, Brahmany) i eksplikatywne. Istniało sześć szkół w obrębie ortodoksji (Wed)
Szkoła Wedanty - tekst: Brahmasutra, nauczyciel to Siankara. Był komentatorem Upaniszad i Brahmasutry, był braminem- kapłanem. Przyjął wiele elementów z buddyzmu, choć sam bronił starej tradycji. Przejął doktrynę podwójnej prawdy: prawda, mająca źródło w potocznym doświadczeniu jest stworzony przez Brahmę i przechodzi przez cykle. Prawda najwyższa zaś mówi, że świat to złudzenie (włącznie z Bogami) - monizm/adwajta (niedwójność). Ślepotę sprowadza niewiedza (awidja). Prawda jest przedmiotem poznania mistycznego, pozwala zjednoczyć się z Jednią.
Nauczyciel Madhwa - radykalny dualizm duszy i boga. Dusze indywidualne i materia jest odmienna od boga. Granicę może przekroczyć jedynie bóg za pomocą swej łaski. Trzymują ją nieliczni. Wpływy Ewangelii.
Nauczyciel Ramanudża - ortodoksyjny bramin. Najszybszą drogą do zbawienia jest pobożność (bhakti), oddanie się Wisznu. Wyzbycie się siebie i oddaniu duszy bogu. Bóg ma charakter osobowy. Bóg również nie może istnieć bez człowieka, wzajemna zależność.
3 RELIGIA PROFETYCZNA
Judaizm, chrześcijaństwo, islam. Bóg jest osobowy, jest dawcą prawa moralnego, nie stworzył świata z siebie samego. . To nie relacja Jedni. Typy osobowości religijnych:
- święty - najdoskonalej ukazuje się ludziom świętość samego Boga. Ale charakteryzuje się też ludzką ułomnością.
- kapłan - strzeże kultu, czuwa by społeczność uznawała Boga za najważniejszego, strzeże zbiorowej pamięci. Często jest to profesja dziedziczna.
- mędrzec - zgłębia ukryte przesłanie. Jest hermeneutą, wyjaśnia egzystencjalny sens przekazów tradycyjnych, stoi pomiędzy człowiekiem a tekstem, pomaga człowiekowi wejść w kontakt z bogiem. Nie wchodzi w konflikt z kapłanem.
- mistyk - dąży do bezpośredniej łączności z Bogiem. Posługuje kontemplacją. Zjednoczenie z bogiem może być pan-en-heiczne (rozpłynięcie się w Jedni), teistyczne (przylgnięcie). Dąży do wieczności, chce opuścić ziemski świat. Jest z zasady samotny.
- prorok - nie jest zainteresowany kultem, namiętna relacja z Bogiem, czasem potępia religię kapłańską. Jest człowiekiem walki, sam ustanawia tradycję, przez niego Bóg przemawia do ludu. Jest człowiekiem czasu teraźniejszego (a nie wróżbitą). Prorok jest pozbawiony daru pedagogicznego, nie tłumaczy i wyjaśnia, wzbudza emocje. On dostał udzielenia przez wizję (wniebowzięcie Muhammada). Mistyk ucieka w wieczność, prorok jest osadzony w teraźniejszości, w czasie historycznym. Bierzę odpowiedzialność za wspólnotę. Prorok nie tylko gani, ale podnosi na duchu. Cechy proroka:
- jest powołany przez Boga, nie jest to dziedziczne (no way…), inaczej jest to prorok fałszywy (ten mówi, czego ludzie oczekują).
- powołanie profetyczne jest osobowe - skierowany do konkretnej osoby (Weber), wybór jest indywidualny. Nie jest się prorokiem dla siebie, jest to misja.
- jest samotny.
3.2. ISTOTNE ELEMENTY OBRAZU ŚWIATA U PROROKÓW
W monoteizmie istnieje korelacja pomiędzy obrazem Boga i obrazem człowieka. Gdy bóg jest Jednią, człowiek nie interesował się światem, który go otaczał. W religii kosmicznej homo religio sus był człowiekiem przestrzeni, dawała mu znaki. Człowiek Biblii jest człowiekiem czasu. Następuje przejście od Kosmosu do Historii.
W czasach proroków pełnia jest przed nami, a nie za nami (czas snu). Prorok żyje nadzieją skierowaną na przyszłość. Człowiek biblijny czeka na wypełnienie boskich obietnic. Historia jest ciągłością, to nie tylko zbiór opowiadań. Jest pamięcią i znakiem. Pamięć dają gwarancję zachowania tożsamości zbiorowej. Pamięć o dziełach boskich jest gwarantem wierności. Ponadto umiemy odczytać sens tego, co ma nadejść. Historia to miejsce działania Boga, przemienia się w historią zbawienia.
3.3. KONCEPCJA BOGA W RELIGIACH PROFETYCZNYCH
Wraz z Biblią pojawiła się monoteistyczna koncepcja Boga. Biblia nie jest traktatem, lecz zapisem doświadczenia religijnego. Jej rdzeniem nie jest doktryna, lecz wydarzenie spotkania i obecności Boga. Bóg w Biblii to bóg Przymierza, nie kosmicznego ładu. Bóg istnieje immanentnie w historii, jest transcendentny w stosunku do świata, ale zawsze obecny. Relacja religijna stwarza konieczność komunikacji z Bogiem. Bóg zstępuje dla zbawienia, jest Bogiem swojego ludu. Immanencja mówi Bożej obecności umożliwiająca komunikację. Jest to jednak obecność sprawcza. Dwie tajemnice boskiej transcendencji:
- inicjatywa działania na rzecz własnego ludu wypływająca z Boskiej wolności. Jest Bogiem bliskim, Bogiem obietnicy. Nigdy nie jest zanurzony, zawsze przemawia spoza horyzontu.
- jest święty - język religii opisuje Jego tajemnicę i niedostępność.
Bóg jest jednocześnie miłosierny, ale i zazdrosny. Jest w swej istocie niepoznawalny, daje się jednak poznać człowiekowi przez tajemnicę jego miłości (miłosierdzie).
AKT RELIGIJNY
RELIGIA JAKO WYDARZENIE
Religia jest przede wszystkim wydarzeniem, jakie ma miejsce między Bogiem a człowiekiem, to wydarzenie komunikacji między niebem ziemią. Istot religii najlepiej wyraża modlący się bądź wspólnota. Różnica między religią a filozofią. Filozofia to praca myśli ujęta w przekazie językowym, mającą przekonać czytelnika do zawartych tez. W religii praca myślowa przychodzi później, to refleksja nad wydarzenie, w którym się uczestniczy. Archetypiczna postacią jest Paweł z Tarsu. Według Heideggera do Boga filozofii ani nie da się modlić, ani ofiarować mu siebie. Filozofia to myślenie bez-bożne. William James ukuł pojęcie „wydarzenie religijne”, interesował się ludzką stroną religii, badał żywe akta modlitwy i mistyczne doznania. Ale skupił się tylko na wymiarze subiektywnym, bez odwołania się do przedmiotu modlitwy. Chciał odpowiedzi na pytanie: co religia mówi człowieku?, nie interesował się, co religia mówi o Bogu. To nie wystarcza, by uchwycić sens religii.
Trzeba „uzdrowić doświadczenie”:
- człowiek religijny wie, że nie doświadcza samego siebie, jawi mu się Rzeczywistość, która go przekracza.,
- choć wie, że treść doświadczenia jest niewyrażalna, ale chce w słowach przekazać to, czego doświadczył.
Człowiek religijny wyraża na zewnątrz swoje uczucia i stany świadomości, kształtowany jest przez zastane w jego kulturze świadectwa takich przeżyć. Religia urzeczywistnia się w obszarze kultury. Nie ma filozofii naturalnej, nie ma jednej religii, są religie. Uczestnictwo w kulturze umożliwia otwarcie na boską przestrzeń. Akt religijny cechuje:
- wykraczająca poza świat transcendencja aktu religijnego,
- akt religijny spełnia się tylko w Bogu
- akt może być dopełniony dzięki udzielonej przez Boga pomocy.
4.2.1. TRANSCENDENCJA AKTU RELIGIJNEGO
Transcendencja może być ujmowana jako akt poznawczy (zewnętrzny w stosunku do podmiotu poznającego), metafizycznie (odmienna klasa bytów) oraz jako akt wykraczania, kiedy człowiek dociera do transcendencji w sensie bytowym. Akt rel. To akt transcendowania, posiada charakter intencjonalny, jest nakierowany ku Przedmiotowi. Człowiek religijny nie spekuluje na temat rozumienia transcendencji - interesuje go praktyczna możliwość dotarcia do Boga, to droga oznacza się rygoryzmem i dyscypliną. Wie, że Przedmiot jest gdzieś „poza”, pozwala to na zmianę w sposobie bycie i oglądu na świat. Nie pokłada się nadziei w dobrach doczesnych.
4.2.2. NIEPOKÓJ SERCA
Człowiek, również religijny pragnie szczęścia - pragnienie pełni bytu, pełnego urzeczywistnienia się. Człowiek nie tyle jest, co się staje. Dąży do jakiegoś dobra, wartości, osiągnięcie nie powoduje zaspokojenia. Pojawia się niepokój istnienia
4.2.3. DAR POZNANIA
Cecha poznania religijnego: wszelka wiedza o Boga jest wiedzą otrzymaną od Boga (Scheler). Nie jest wynikiem namysłu ale darem. Relacja jest jednocześnie zapośredniczona i bezpośrednia. W akcie religijnym pojawiają się dwie rzeczywistości - ekstaza człowieka i boski cud (Tillich).
4. AKT RELIGIJNY: KOMENTARZ
Religia chce podporządkować całe życie człowieka swojemu celowi. Należy je odróżnić od pierwotnych aktów religijnych - bezpośrednie odniesie nie do przedmiotu religijnego. Są jeszcze wtórne akty religijne mające własną celowość: estetyczne, polityczne.
Nie każde odniesienie intencjonalne do boskości jest religijne (filozofia). Trzeba jeszcze poszukać czynnika podmiotowego (osobiste zaangażowanie). Postawa religijna jest odmienna od czysto poznawczej. Nie przynależą wyłącznie do dziedziny podmiotowej. Nastawione są na spotkanie z boskością. Gdy religia staje się wyłącznie obiektywna (instytucjonalizacja) umiera bez czynnika subiektywnego.
4.4. POSTACI, JAKIE PRZYBIERA AKT RELIGIJNY
Typy aktów religijnych:
- liturgiczne,
- mistyczne
- etyczne.
1. Akt liturgiczny - liturgia to służba publiczna, służba Bogu we wspólnocie. To forma oddawania czci, udział w zbawczych tajemnicach (sakramenty). Liturgia integruje wspólnotę.
2. Mistyka - występuje w każdej tradycji religijnej, interioryzuje tradycję religijną poprzez osobiste zaangażowanie.
3. Nie religii bez etyki, skrajne grupy gnostyckie propagują skrajny amoralizm. Atrybuty Boże są przedstawione w formie rozkazującej (Bóg jest miłosierny: masz być miłosierny jak On/Levinas).