SYTUACJA W KULTURZE PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ
W Europie w tym czasie panowały nastroje przygnębienia i niepokoju. Dla wielu państw wojna zakończyła się klęską, dowiodła też do jakich zniszczeń człowiek jest zdolny. Załamaniu uległ system demokratyczny (dający obywatelom swobody i prawa polityczne, uznający wpływ obywateli na rządy i ich współudział w sprawowaniu władzy). Podważeniem demokracji była rewolucja październikowa 1917 w Rosji, która wprowadziła rządy robotnicze. W Europie pojawiły się faszyzm i komunizm.
I WŚ była potężnym wstrząsem dla ludzi. Rozwój techniki, nauki, wielkich miast, powstanie kina. To wszystko wpłynęło na styl życia, sposób widzenia świata, celów i zadań sztuki. Uzewnętrzniło to się w filozofii.
FILOZOFIE
Intuizcjonizm
Henryk Bergson - akcentował poznanie świata poprzez intuicje. Jego teoria wywarła ogromny wpływ na sztukę.
Pragmatyzm
Wiedza ludzka, kierunki poznania miały mieć charakter praktyczny. Wiliam James - według niego poznane powinno być tylko to co praktyczne i potrzebne w codziennym życiu.
Behawioryzm
(od słowa zachowanie, postępowanie). John Watson. Twórcy tej koncepcji twierdzili, że człowieka nie można poznać. Człowieka można określić poprzez obserwację jego zewnętrznych ruchów i zachowań, można przewidzieć jego reakcje. Badania duszy są nieskuteczne, ponieważ nie można ich empirycznie sprawdzić. W sztuce człowiek był prezentowany od zewnątrz. Autor nie wnikał w głąb jego psychiki, przeżyć wewnętrznych.
Zygmunt Freud
Posługiwał się hipnozą, analizą snów, skojarzeń aby badać przyczyny chorób, nerwic. Badał psychikę ludzką i doszedł do wniosku, że jest na złożona. Tworzą ją trzy warstwy:
ego - kierowanie rozumem, uzależnienie od wymogów społecznych, człowiek w sposób świadomy kontroluje swoim zachowaniem
id - strefa popędów spychanych do podświadomości.
superego - zespół norm, wartości utożsamiany z sumieniem
Pomiędzy id (popęd, instynkt) a superego (ideał) tworzy się napięcie. To prowadzi do stresów i chorób psychicznych.
Karol Jung
Kształtował strefę zwaną podświadomością. Uważał, ze tam skrywane są u człowieka pragnienia, działania, których nie można odkryć. Dwie odmiany podświadomości:
indywidualna
zbiorowa - oparta na archetypach (praobrazach), czyli utajnionych poglądach i wyobrażeniach pierwotnych odziedziczonych po przodkach.
Iwan Pawłow
Udowodnił, że u człowieka rządzą odruchy warunkowe i bezwarunkowe. Przewidywanie reakcji całej zbiorowości.
Skrajny subiektywizm
Twórcą był Franz Kafka. Świat to potężny koszmar i udręka człowieka z konieczności istnienia w nim. Człowiek jest całkowicie wyobcowany. Świat jest niesłychanie tajemniczy, niepoznawalny. Kafka ukazywał świat z pogranicza snu i jawy ale nie zawsze pojawiał się jako senny koszmar. Wnikliwość psychologicznej analizy bohatera. Tajemniczość świata prezentowanego jako wizja senna z pogranicza snu i jawy.
KIERUNKI W LITERATURZE
Największe zmiany zaszły w poezji i prozie. Na kształt miały wpływ tendencje psychologiczne. Sztuka wymagała aby zobaczyć świat inaczej, subiektywnie, zgodnie z własnym indywidualnym odczuciem.
Sztuka XX lecia była sztuką rewolucyjną. Sztuką jest wszystko co wyraża uczucie lub widzenie indywidualne świata, nie ma ustalonego kanonu piękna. Wizją sztuki powinno być postrzeganie świata przez artystę.
Marsel Proust
“W poszukiwaniu straconego czasu”
Obraz świata postrzegany przez autora, osobisty. Prezentacja czasów i ludzi wolnych od trosk, arystokracji oddanych zabawom i miłostkom.
analiza psychologiczna
zaburzenie chronologii
nawarstwiające się wspomnienia, refleksje
narracja “głąb czasu poprzez retrospekcję”
subiektywizm
James Joyce
“Ulisses”
Wydarzenia w tym samym czasie dotyczące wielu ludzi. Akcja rozgrywa się w ciągu kilkunastu godzin. Te same wydarzenia widziane przez wiele osób.
symultaniczność (jednoczesność wydarzeń)
monolog wewnętrzny bohatera
rezygnacja z uporządkowanych zdań
Franz Kafka
skrajny subiektywizm
opisywał koszmar i udrękę człowieka wobec niepoznanego świata
wnikliwy, psychiczny obraz człowieka nieprzystosowanego do życia
świat tajemniczy, niepoznawalny
rzeczywistość z pogranicza snu i jawy
Proza psychologiczna
Andre Gide - “Fałszerze”, “Losy Watykanu”
Wirginia Woolf - “W stronę latarni morskiej”
Aldous Huxley - “Kontrapunkt”
indywidualizm
szczególna prezentacja wewnętrznych przeżyć
odrzucenie wszystkiego co krępuje jednostkę
Sagi rodzinne
Tomasz Mann - “Buddenbrookowie”
du Gard - “Rodzina Tribauld”
Maria Dąbrowska - “Noce i dnie”
prezentacja w realistyczny sposób krytycznego obrazu całej epoki
proces polityczno-społeczny zaprezentowany na przestrzeni wielu lat
narrator prezentował ten proces na przykładzie rodziny, opisując dzieje poszczególnych jej członków
KIERUNKI ARTYSTYCZNE
Istnieje wiele kierunków artystycznych. Wszystkie nowe poprzedzone były teoretycznymi programami w formie manifestów i deklaracji.
Ekspresjonizm
Rozkwit w latach 1910-25. Pojawił się w epoce poprzedniej, lecz dopiero teraz doszedł do głosu.
siła i gwałtowność wyrazu
deformacja obrazu rzeczywistości
sztuka miała wywoływać wstrząs u odbiorcy, miała być krzykiem duszy
nie powinna naśladowywać świata
dążenia do wyrażania bogactwa psychiki ludzkiej
spontaniczność artysty
sztuka jest wyrazem duszy
dobór słów o silnym zabarwieniu emocjonalnym
elementy brzydoty
język wypowiedzi daleki od potocznego, zawiera cechy wzniosłości
Futuryzm (skrajna awangarda)
Twórcą jest Filippo Marinetti. W 1909r. ogłosił swój I manifest pt. “Futuryzm”
pochwała energii
odrzucenie przeszłości, patrzenie tylko w przyszłość
pogarda dla dotychczasowych wartości
fascynacja tym co nowe, cywilizacją, urbanizmem
żądanie nowej estetyki, nowego ideału piękna związanego z cywilizacją i techniką
oryginalność i wyjątkowość nawet za wszelką cenę
odrzucali zasady gramatyki i interpunkcji uważając to za jarzmo krępujące swobodę wypowiedzi
zabawa słowem
prowokacja
dynamizm, energia, gwałtowność, wulgaryzm
Polski futuryzm miał dwa ośrodki
Warszawę (Anatol Stern, Aleksander Wat)
Kraków
Stanisław Młodożeniec
“Wiek XX”
nazwy wynalazków dużymi literami
fascynacja tym co nowe
neologizmy - w skojarzeniu z pozostałymi wyrazami tworzą element zaskoczenia
gra słów
Tytus Czyżewski
Bruno Jasieński
“But w butonierce”
do mnie świat należy, kpina z poetów, tradycji
podmiot liryczny mówi sobie, ze jest genialny, jest młody, lekceważy cały świat
według niego ludzie jeszcze nie dojrzali, nie dba o tych co nie dążą za postępem, są oni mu obojętni
to co nowe daje człowiekowi większe możliwości
uśmierca za życia innych twórców, wtedy uważanych już za klasyków (np. Staffa)
“Rzygające posągi”
sztuka odeszła, nadchodzi wolny czas; posągi - tradycja; rzygające - obraza, kpina
prowokacja
podmiot liryczny zamierza wyzwolić poezję z szablonu, w który popadła
“Miłość na aucie”
“Trupy z kawiorem”
“Nóż w bżuhu”
Dadaizm (skrajny futuryzm)
Nie rozwinął się w Polsce (wojna była okazją do odzyskania niepodległości - nie była dla Polaków absurdem)
negowanie wszystkiego
wykpienie tego co było dotychczas wartością
odrzucenie ograniczeń składni, ortografii, gramatyki, interpunkcji - znamienie wolności absolutnej
“Bełkot dadaistyczny” - Tristian Tzara pisał jak stworzyć utwór literacki
Surrealizm (rozwinięcie dadaizmu)
“Manifest surrealistyczny” - Andre Breton
wyzwolenie sztuki z rozumu
utwór artystyczny to wytwór ludzkiej wyobraźni bez udziału jego autora, miał być wytworem podświadomości
dzieła sztuki to zapis wyobraźni
utwory z pogranicza snu i jawy, operujące obrazami, nie powinny być interpretowane sposób rozumowy
Neoklasycyzm
łączy klasyczną tradycję literacką i poezję symbolistów
Paul Valery wnosił do poezji pierwiastek intelektualny
Nurt poezji czystej
autorem był ksiądz Henryk Bremond
poezja jest poza granicami sensu
nie nazywa niczego
jest odzwierciedleniem wrażliwości, uczuć
doświadczenie mistyczne
Wszystkie kierunki mają wspólne cechy:
bunt przeciw zastanej rzeczywistości, także w sztuce, niechęć, opozycja
wyzwolenie człowieka, psychiki spod jarzma jakichkolwiek kanonów (estetycznych, moralnych, religijnych)
odświeżenie języka literackiego poprzez zwrot ku wyobraźni, psychice
bunt zaprezentowany wszędzie w podobny sposób
obrona przed rzeczywistością jako atak, który ma zdumieć, zaszokować odbiorcę