Ślina - skład, funkcje, regulacja wydzielania
Czynności poszczególnych części układu trawiennego
Jama ustna - pokarm w jamie ustnej zostaje rozdrobniony w procesie gryzienia i żucia oraz zmieszany z śliną wydzielaną przez gruczoły ślinowe tzw. Ślinianki. Ślina zwilża i rozpuszcza niektóre składniki pokarmowe a także rozpoczyna proces trawienia węglowodanów, dzięki zawartości w niej enzymu amylazy ślinowej, należącego do grupy enzymów rozkładających skrobię, produktem rozkładu jest maltoza. W jamie ustnej składniki chemiczne pokarmu drażnią receptory smakowe, prowadzi to do powstania wrażeń smakowych i odgrywa ważną rolę w pobudzeniu odruchowym nie tylko wydzielania śliny, soku żołądkowego i trzustkowego, ale i motoryki dalszych odcinków przewodu pokarmowego. Uformowane w jamie ustnej kęsy pokarmu, dzięki ruchom policzków i języka są przesuwane do gardła, jest to pierwszy etap procesu połykania.
Przełyk - w przełyku pokarm szybko przesuwa się w kierunku żołądka dzięki działaniu siły ciężkości (płyn) oraz skurczów perystaltycznych przełyku. W momencie połykania rozluźnia się dolny zwieracz przełyku, czyli okrężny mięsień zamykający połączenie miedzy żołądkiem a przełykiem (wpust).
Żołądek - w żołądku pokarm jest gromadzony, rozdrabniany, mieszany z wydzielinami gruczołów błony śluzowej żołądka i przesuwany do jelita. Żołądek dzieli się na wpustową (górną), dno, trzon i cześć odźwiernikową.
Część bliższa żołądka: obejmująca cześć wpustową, dno i część trzonu, służy do gromadzenia pokarmu. Mięsnie tej części żołądka ulęgają rozluźnieniu
Podczas połykania pokarmu, co umożliwia zwiększenie objętości żołądka.
Część dalsza żołądka: odbywa się mieszanie pokarmu sokiem żołądkowym i homogenizowanie jego cząsteczek.
Sok żołądkowy jest mieszaniną wydzielin rożnych komórek błony śluzowej żołądka. Do najważniejszych jego składników należą: kwas solny, pepsyna, śluz i tzw. czynnik wewnętrzny.
Kwas solny : powoduje silne zakwaszenie treści pokarmowej, umożliwia upłynnienie wielu składników stałych pokarmu np. włókien mięsnych, działa bakteriobójczo i stwarza właściwe środowisko dla aktywacji i trawiennego działania enzymu pepsyny.
Pepsyna : enzym ten powoduje rozłożenie cząsteczek białek pokarmowych na łańcuchy peptydowe.
Śluz : będący mieszaniną głównie białek i wielocukrów ma strukturę żelu, osłania on błonę śluzową żołądka przed drażniącym działaniem kwasu solnego i ułatwia przesuwanie pokarmu.
Czynnik wewnętrzny : jest to substancja, która wiąże w pokarmie witaminę B12 i w ten sposób umożliwia jej wchłanianie w jelicie.
Wydzielanie soku żołądkowego ilości 2 l/dobę jest pobudzane przez wiele czynników należą do nich: acetylocholina, wydzielana na zakończeniach włókien nerwowych, gastryna wydzielana przez komórki błony śluzowej żołądka, histamina (hormon tkankowy), jony wapniowe oraz szereg składników pokarmu, tj. produkty trawienia białek, kofeina, alkohol i inne. Hamują wydzielanie soku żołądkowego niektóre hormony jelitowe tj. sekretyna i żołądkowy peptyd hamujący.
Jelito cienkie - w tym odcinku przewodu pokarmowego składniki pokarmowe ulegają ostatecznemu strawieniu i wchłonięciu. Procesy te zachodzą w trakcie powolnego przesuwania treści pokarmowej w kierunku jelita grubego. Jelito cienkie dzieli się na 3 części: górny odcinek o długości ok. 20cm, nosi nazwę dwunastnicy, środkowy odcinek to jelito czcze a dolny najdłuższy jelita krętego.
Trawienie i wchłanianie większości składników pokarmowych kończy się w środkowej części jelita czczego. Pozostała cześć jelita cienkiego spełnia role rezerwowa w normalnych warunkach wchłaniane są w niej tylko sole żółciowe oraz witamina B 12.
W jelicie cienkim działają wszystkie rodzaje enzymów rozkładających składniki pokarmowe:
Amylazy - rozkładające skrobię i oligosacharydazy ( maltaza, laktaza, sacharaza) rozkładające dwucukry.
Peptydazy - (trypsyna, chymotrypsyna, elastaza, karboksypeptydaza) rozkładające polipeptydy tj. produkty trawienia żołądkowego białek.
Lipazy - rozkładające tłuszcze. Część z tych enzymów pochodzi z trzustki i dostaje się do jelita z sokiem trzustkowym, część natomiast znajduje się w tzw. mikrokosmkach, czyli wypustkach błony komórkowej komórek nabłonka jelitowego lub na ich powierzchni.
Sok trzustkowy w ilości ok. 2l/dobę, dostaje się do dwunastnicy przez przewód trzustkowy. W skład soku trzustkowego oprócz w/w enzymów trawiennych wchodzą wodorowęglany, które neutralizują kwaśny odczyn treści pokarmowej przechodzącej z żołądka do dwunastnicy. Do dwunastnicy wlewana jest także żółć wydzielana przez wątrobę. Głównym składnikiem żółci SA sole żółciowe, ułatwiające trawienie tłuszczów. Spełniają one role detergentów, które powodują rozbicie tłuszczów na małe kulki zawieszone w środowisku wodnym. W okresie miedzy posiłkami żółć wydzielana przez wątrobę gromadzi się w pęcherzyku żółciowym, gdzie ulega zagęszczeniu. W okresie trawienia skurcze pęcherzyka żółciowego powodują jego opróżnienie i dopływ dodatkowej porcji żółci do dwunastnicy.
Wchłanianie w jelicie cienkim odbywa się poprzez doskonale przystosowana do tej czynności błonę śluzową. Jej powierzchnia jest zwielokrotniona przez liczne fałdy oraz palczaste wyrostki zwane kosmkami jelitowymi. Kosmki pokrywa warstwa komórek nabłonkowych, a w środku każdego z nich znajduje się naczynie tętnicze i żylne wraz z siecią naczyń włosowatych i naczynie limfatyczne.
Mechanizmy wchłaniania jelitowego opierają się na dyfuzji prostej przenikania wody i substancji drobno - i wielocząsteczkowych przez błony komórkowe. Woda z jelita przenika do krwi i limfy na drodze dyfuzji, również na drodze dyfuzji przechodzą do komórek nabłonka jelitowego wolne kwasy tłuszczowe, powstające w wyniku rozkładu tłuszczów pokarmowych. W komórkach nabłonka syntetyzowane są z nich ponownie tłuszcze, które tworzą wraz ze specjalnymi białkami i cholesterolem kuliste struktury zwane chylomikronami, wydzielane do limfy.
Większość składników pokarmowych wychlania się w jelicie w takiej ilości w jakiej jest dostarczana, niezależnie od zapotrzebowania organizmu. Wyjątek stanowi wapń i żelazo. Wchłanianie wapnia jest regulowane przez witaminę d, natomiast jony żelaza tworzą w nabłonku jelitowym kompleks z białkiem ferrytyną i tylko część z nich uwalniana jest do krwi. Ten ostatni proces zależy od obecności innego białka krwi tzw. transferyną.
Hormony wydzielane w jelicie cienkim są dość liczne : do najważniejszych należą: sekretyna i cholecystokinina ( pobudzają silnie wydzielanie soku trzustkowego oraz żółci, obydwa te hormony i żołądkowy peptyd hamujący i wazoaktywny peptyd jelitowy wpływają hamująco na wydzielanie i motorykę żołądka), gastryna. Cholecystokinina pobudza skurcze pęcherzyka żółciowego. Hormony jelitowe wywierają także wpływ na inne czynności organizmu m.in. pobudzają wydzielanie insuliny.
Jelito grube - to ostatni odcinek przewodu pokarmowego, wchłaniana jest w dalszym ciągu woda i jony sodowe oraz gromadzone są niestrawione resztki pokarmu. Resztki te są częściowo rozłożone przez bakterie zamieszkujące jelito grube, tworzą kał. Jelito grube dzieli się na jelito ślepe (kątnicę) z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę i odbytnicę zakończoną odbytem. Odbyt zamknięty jest przez okrężny zwieracz wewnętrzny odbytu zbudowany z mięsni gładkich oraz zwieracz zewnętrzny zbudowany z mięsni poprzecznie prążkowanych. Oprócz ruchów perystaltycznych w jelicie grubym występują tzw. ruchy masowe, które polegają na obkurczaniu się dużych segmentów jelita powodujących szybkie przesuwanie całej zawartości okrężnicy w kierunku odbytnicy.
Trzustka - składa się z części wewnątrzwydzielniczej (wyspy Langerhansa) oraz wewnątrzwydzielniczej wytwarzającej sok trzustkowy. Trzustka zbudowana jest z głowy, trzonu i ogona.
Wątroba - jest narządem spełniającym wiele czynności m.in.
wydziela żółć, która jest wytwarzana w komórkach wątrobowych (hepatocytach). Głównymi składnikami żółci są: sole kwasów żółciowych, cholesterol, lecytyna, barwniki żółciowe, z których najważniejsza jest bilirubina - produkt przemiany hemoglobiny uwolnionej z rozpadłych krwinek czerwonych.
Wątroba jest głównym miejscem przemian aminokwasów (niektóre aminokwasy pochodzące z pokarmu lub z białek ustrojowych podlegają rozkładowi i jednocześnie wytwarzane są inne aminokwasy wykorzystywane do syntezy białek.
W wątrobie jest wytwarzane większość białek osocza krwi oprócz immunoglobulin.
Bierze udział w przemianie węglowodanowej, która polega na magazynowaniu glukozy w postaci glikogenu oraz na wytwarzaniu glukozy z innych cukrów prostych.
Wątroba usuwa z krwi substancje toksyczne oraz w unieczynnianiu substancji biologicznie czynnych. Szczególnie dużą role odtruwającą spełnia przetwarzając toksyczny amoniak, będący produktem rozkładu aminokwasów w nietoksyczny mocznik wydalany z moczem.
Magazynuje niektóre witaminy np. B 12, A i D.
Bierze udział w przemianie tłuszczowej polega na wytwarzaniu tłuszczów z innych substratów tj. wolne kwasy tłuszczowe i cukry. Tłuszcze wytwarzane przez wątrobę wraz z cholesterolem, fosfolipidami i białkami tworzą lipoproteidy o bardzo niskiej gęstości VLDL.
Skład śliny
Gruczoły ślinowe to tzw. ślinianki. U człowieka występują 3 pary ślinianek:
ś. podżuchwowe
ś, podjęzykowe
ś. przyuszne
oraz liczne mniejsze rozsiane w błonie śluzowej jamy ustnej.
W skład śliny oprócz wody (99%) wchodzą: śluz (mucyna), enzym ptialina ( amylaza ślinowa) , śladowe ilości białek osocza, lizozym - substancja hamująca wzrost bakterii (działa bakteriobójczo).
Regulacja wydzielania śliny
Wydzielanie śliny stymuluje wegetatywny układ nerwowy współczulny i przywspółczulny. Ślina wydzielana jest stale, dzięki czemu jama ustna jest stale zwilżana. Obecność pokarmu w jamie ustnej powoduje na drodze odruchowej zwiększenie wydzielania śliny. Odruch ten zostaje zapoczątkowany przez drażniące działanie składników pokarmu na chemoreceptory jamy ustnej (najsilniej działają subst kwaśne). Wydzielanie śliny może zwiększyć się również pod wpływem bodźców warunkowych związanych z przyjmowaniem pokarmu oraz może być modyfikowane w różnych stanach emocjonalnych. Ogólna ilość śliny wydzielanej w ciagu doby to ok. 1- 1,5l.
Bibliografia:
Encyklopedia zdrowia pod redakcja Witolda Gomułki i Wojciecha Rewelskiego wydanie 2 Wydawnictwo naukowe PWN
Żywienie człowieka - podstawy nauki o żywieniu, pod redakcją Jana Gawęckiego i Lecha Hryniewieckiego
Fizjologia człowieka z elementami fizjologii klinicznej, podręcznik dla
studentów medycyny pod redakcją Władysława Traczyka i Andrzeja
Trzebskiego