Starzenie się oznacza ono stopniowe zmniejszenie rezerwy czynnościowej narządów, które zmniejszają możliwość zachowania równowagi wewnątrzustrojowej. Jest to proces ciągły i nieodwracalny. Starzenie się ma duże znaczenie indywidualne i społeczne, ponieważ zbliża człowieka do okresu starości.
Granice starości są bardzo płynne a sam proces starzenia się przebiega etapami. Najpierw jest etap starzenia się społecznego, dopiero później następuje starzenie fizyczne. Starzenie zależy od sposobu i warunków życia. Odmiennie będzie przebiegało u mężczyzn i kobiet, inaczej na wsi i w mieście.
Do najczęściej spotykanych zalicza się 4 okresy starości:
- 60-69 lat - wiek początkowej starości,
- 70-74 lata - wiek przejściowy między początkową starością a wiekiem ograniczonej sprawności fizycznej i umysłowej,
- 75-84 lata - wiek zaawansowanej starości,
- 85 lat i więcej - niedołężna starość.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), za początek starości uznaje 60 rok życia. Wyróżnia w niej trzy zasadnicze etapy:
od 60 - 75 r. ż. - wiek podeszły ( tzw. wczesna starość);
od 75 - 90 r. ż. - wiek starczy ( tzw. późna starość);
90 r. ż. i powyżej - wiek sędziwy ( tzw. długowieczność).
Za podstawowe cechy starości uważa się:
- znaczny spadek zdolności adaptacyjnych człowieka w wymiarze biologicznym, psychospołecznym;
- postępujące ograniczenie samodzielności życiowej;
- stopniowe nasilenie się zależności od otoczenia
Do najważniejszych problemów ludzi starszych można zaliczyć samotność, chorobę, inwalidztwo, życie w ubóstwie, poczucie nieprzydatności. Wszystkie te problemy wskazują na istniejącą marginalizację osób starszych jako zbiorowości, czego przykładem może być stopniowe eliminowanie ich z aktywnego życia zawodowego i społecznego w momencie przekraczania granicy wieku emerytalnego.
Stereotypy starości.
Stereotyp może być pozytywny, gdy podkreśla doświadczenie życiowe i mądrość starych ludzi, potrzebę szacunku dla nich i odpowiedniej opieki
3 grupy pozytywnych stereotypów:
1."Wzorowy dziadek": mądry, zdolny, wyrozumiały, zadowolony, szczęśliwy, potrzebny, zdrowy, aktywny, korzystający z życia, uczestniczący w życiu rodzinnym, odważny, otwarty, pomocny;
2."Mędrzec": interesujący, inteligentny, skoncentrowany na ważnych zadaniach, snujący plany na przyszłość, znający historię, kochający;
3."Liberalna głowa rodziny": dojrzały emocjonalnie i społecznie, przewodzący życiu rodzinnemu, podejmujący problemy rodziny
Stereotyp może być tez negatywny, jeśli główny nacisk kładzie się na produkcje, oceniając człowieka według tego, czy w niej uczestniczy.
Wtedy to patrzy się na człowieka starego jak na kogoś, kto jest nieużyteczny, a o jego doświadczeniach mówi się, że są przestarzałe i nieprzydatne.
Według gerontologów stereotyp starości przedstawia się następująco:
- emeryci zachowują się biernie, ponieważ długo w swoim życiu pracowali, teraz chcą odpoczywać, a panujące normy społeczne pozwalają im tylko na ograniczoną aktywność
- są zależni od pomocy i rady innych
- liczba osób starszych potrzebujących pomocy, zależnych od instytucji i zaludniających szpitale, jest większa niż ich odsetek w społeczeństwie
- przerywanie pracy zawodowej oznacza wycofanie się z kontaktów społecznych i wiąże się u człowieka starego z poczuciem,
że został wyizolowany i wyłączony ze społeczeństwa
- właściwe przygotowanie do starości nie jest potrzebne, ponieważ stary człowiek musi odpoczywać, czytać, słuchać radia i patrzeć w telewizor
- starzy robotnicy nie nadają się do nowych technologii, maja więcej wypadków i są mniej produktywni
- to typ człowieka słabego- zapominający, powolny, nieaktywny seksualnie, z drżącymi rękami
- typ człowieka bezbronnego- biedny, lękliwy, skromnie żyjąca ofiara wyłudzeń, oszust i przestępstw
- typ człowieka osamotnionego- nieufny, żyjący przeszłością, konserwatywny, zacofany
- typ człowieka niezaangażowanego społecznie- chory, wymagający opieki i pomocy, wdzięczny za nią, powolny i słaby
- typ nieznośnego sąsiada- skąpy, chciwy, plotkarz, oschły, snob
- typ zniechęconego- budzący współczucie, nieszczęśnik, w smutku oczekujący śmierci, przewrażliwiony hipochondryk, mało aktywny
- typ żebraka i włóczęgi- brudny, pozbawiony uczuć, będącym zbędnym ciężarem dla społeczeństwa
- typ złośnika i sknery- zgorzkniały, bez poczucia humoru, zawistny w stosunku do młodych, egoista
Jednym z najbardziej szkodliwych stereotypów jest stereotyp infantylizacji, opierający się na założeniu, że ludzie w podeszłym wieku są jak dzieci- mają obniżoną wydolność umysłową i fizyczną. Powoduje on, że do wszystkich starszych osób społeczeństwo zwraca się powoli, prostymi zdaniami, wyręcza we wszystkim niezależnie od rzeczywistej potrzeby a ponadto nie traktuje ich wypowiedzi poważnie.
GERONTOFOBIA to irracjonalny strach przed starymi ludźmi, wrogość lub nienawiść do nich. Jest to zjawisko, które w znacznym stopniu jest przyczyną powstawania i umacniania się licznych stereotypów negatywnych na temat ludzi starszych.
Wg badań przeprowadzonych w społeczeństwie Stanów Zjednoczonych, najczęstsze stereotypy mówią o tym, że ludzie starsi postrzegani są jako:
- zmęczeni
- powolni
- schorowani
- zapominalscy
- niedoinformowani
- osamotnieni
- mało wydajni
Przeciwdziałanie stereotypom
Jak przeciwdziałać stereotypom, w jaki sposób przezwyciężać ich negatywne oddziaływanie? A. Schaff uważa, że najistotniejszym, zasadniczym krokiem jest uświadomienie ludziom stereotypowego sposobu patrzenia na innych. Ludzie powinni mieć świadomość, że ich subiektywne stany emocjonalne, sympatie i niechęć wobec grup społecznych nie zawsze wynikają z obiektywnego stanu rzeczy. Często są skutkiem subiektywnego czynnika wartościującego, kształtowanego właśnie poprzez stereotyp. Uświadomienie tego mechanizmu jest najważniejszym działaniem mającym na celu zniwelowanie negatywnej roli stereotypu.
Proces uświadamiania należy zaczynać od siebie samego. Trzeba uświadomić sobie, że nasze myślenie o ludziach starszych zniekształcone jest przez stereotypy. Wystarczy zastanowić się nad naszymi reakcjami na widok "nietypowo" zachowujących się seniorów, czy zauważanych w miejscach, gdzie się ich nie spodziewamy. Czy nie budzi naszego zdziwienia zaawansowany wiekiem mężczyzna biegający po parku w markowym dresie? Albo starsza pani z plikiem kart kredytowych przy kasie supermarketu, para "młodych inaczej" w dyskotece, siwowłosy motocyklista na Harley-Davidsonie? A całująca się publicznie starsza para? Babcia razem z dorosłym wnukiem racząca się piwem w pubie, czy meloman - emeryt z gitarą w ręku i koleżanką u boku przy ognisku na polu namiotowym? Czy nie budzi naszego podziwu stary mężczyzna biegle obsługujący komputer i świetnie orientujący się w najnowszych technologiach informatycznych? Gdyby to byt ktoś młodszy, jego umiejętności przyjęlibyśmy jako rzecz całkiem zwykłą. Ale w przypadku osoby starszej -jest co podziwiać. Tego typu myślenie może być sygnałem, że patrzymy na starszych przez pryzmat stereotypu. Ważne, by sobie to uświadomić.
Koncepcja rekategoryzacji polega na dopingowaniu ludzi, by postrzegali innych nie tylko jako członków obcej, źle odbieranej grupy, ale także jako przedstawicieli innych, szerszych kategorii, które nie wywołują negatywnych skojarzeń. Chodzi o to, aby wybierali spośród szeregu kategorii, do których można zaliczyć postrzegany podmiot, te najmniej pejoratywne (np. by nie postrzegali danej osoby wyłącznie jako emeryta, lecz jako członka tej samej partii politycznej).
Hipoteza kontaktu zakłada, że źródłem stereotypów i uprzedzeń jest brak kontaktu między grupami obcymi. Zlikwidować stereotypy można przez wzajemne, osobiste kontakty, poznawanie się członków różnych grup, co pozwoli dostrzec pozytywne cechy przedstawicieli innych grup, ich osobiste walory i różnorodność. Takie kontakty pomagają w redukcji uprzedzeń. Jednak, pomimo istnienia tych teoretycznych rozwiązań, pokusa upraszczania rzeczywistości społecznej pozostaje zbyt wielka, aby można było liczyć na możliwość szybkiego przełamania stereotypowego postrzegania starości. Kiedyś Sokrates postawił znak równości pomiędzy wiedzą i cnotą. Założył, że człowiek, który wie, co jest dobre i jak należy postępować w imię dobra, będzie wybierał właśnie to, co jest dobre. Gdyby uwierzyć Sokratesowi, można by mieć zasadną nadzieję, że wiedza o mechanizmach stereotypu spowoduje choć częściowe zniwelowanie jego negatywnych skutków.