Symbolizm w dramacie europejskim XIX w. [na przykładzie twórczości M. Maeterlincka]
Symbolizm - prąd literacki ukształtowany we Francji i Belgii w ostatnim piętnastoleciu XIXw. Odwoływał się do filozofii Artura Schopenhauera i Henry'ego Bergsona oraz twórczości operowej Ryszarda Wagnera.
Założenia:
świat i zjawiska zmysłowe to tylko znaki, za którymi ukrywają się istotne prawdy i idee,
jako środek artystycznego wyrazu umożliwiał dotarcie do niezbadanych rozumem sfer bytu,
oddziaływanie na odbiorcę nie w sposób intelektualny, ale emocjonalny, wrażeniowy (wywołanie określonego nastroju, atmosfery, oddziaływanie poprzez walory muzyczne i obrazowość).
Cechy charakterystyczne:
wprowadzenie zmetaforyzowanego języka i symbolicznych obrazów,
wykorzystywanie wątków baśniowych i ludowych,
w zakresie dramatu: zerwanie z tradycyjnie rozumianą fabułą, wprowadzenie postaci symbolicznych, koncentrowanie się na stworzeniu odpowiedniego nastroju.
W zakresie dramatu symbolizm najpełniej wyraził się w twórczości Maurice Maeterlincka, który operował postaciami symbolicznymi, wprowadzał wątki legendarne, zerwał z realistyczną iluzją.
Przedstawiciele:
Charles Buodelaire, Paul Verlaine, Stephane Mallarme, Maurice Maeterlinck, w Polsce: Stanisław Wyspiański, Leopold Staff, Bolesław Leśmian
Maurice Maeterlinck [czyt. Moris Meterlęk] urodzony 29 sierpnia 1862 w Belgii, zm. 6 maja 1949 we Francji, belgijski dramaturg, poeta, eseista, pisał w języku francuskim. Pochodził z bogatej rodziny, ukończył studia prawnicze. W 1896 r. zamieszkał w Paryżu, utrzymywał się z pracy literackiej. W 1911 r. otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury, za "wielostronną działalność literacką, a w szczególności za utwory dramatyczne, wyróżniające się bogactwem wyobraźni i poetycką fantazją". Podczas I wojny światowej walczył przeciw Niemcom na polu propagandowym. W 1939 r. wyjechał do USA, do Europy wrócił w 1947 r.
Znany przede wszystkim jako twórca dramatu symbolicznego. Debiutował w 1886 r. nowelą Zabójstwo niewinnych drukowaną w paryskim miesięczniku. Jego twórczość charakteryzuje się tajemniczą atmosferą, nastrojowością, pesymizmem, lękiem egzystencjalnym człowieka oraz jego bezradnością wobec przeznaczenia. Najważniejsze dramaty to: Intruz (1890), Ślepcy (1891), Peleas i Melisanda (1893), Wnętrze (1894), Monna Vanna (1902), Niebieski ptak (1908). Ich charakterystyczną cechą jest obojętność autora wobec świata postrzeganego zmysłowo.
Maeterlinck pisał wiersze, w których przejawiał wyraźną fascynację poezją jednego z teoretyków i przywódców symbolizmu Stephane'a Mallarme'go (francuski poeta, teoretyk sztuki i krytyk literacki uważany za najwybitniejszego przedstawiciela XIX-wiecznego symbolizmu). W jego twórczości znajdują się również eseje filozoficzno-przyrodnicze, w których przejawiał swój talent wnikliwego obserwatora przyrody i umiejętność fascynującego jej opisywania: Życie pszczół (1901), Inteligencja kwiatów (1907), Życie termitów (1926) oraz Życie mrówek (1930).
Symbolizm jako prąd modernizmu
Jednym z podstawowych założeń sztuki przełomu wieków było zdefiniowanie jej nowych celów i zadań. Odtąd nie miała ona bawić, wzruszać, pouczać, ani naśladować rzeczywistości zgodnie z tradycyjną koncepcją mimesis, nie miała być także łatwą rozrywką dla mieszczańskiego odbiorcy. Za pomocą dzieł sztuki artysta - dając ujście nieokreślonej tęsknocie - pragnął uświadomić, wskazać, zasugerować istnienie pozazmysłowej sfery rzeczywistości, do której - zdaniem ówczesnych artystów - człowiek dawno utracił dostęp. W ramach tych skrótowo zarysowanych założeń mieści się symbolistyczna koncepcja sztuki, wypracowywana w tym czasie zarówno na gruncie poezji i malarstwa, jak również muzyki i teatru. Szczególnie próba stworzenia nowego języka poetyckiego była inspirującym zjawiskiem dla ówczesnych działań artystycznych. Cechą wspólną podejmowanych na tym polu eksperymentów było poszerzenie możliwości przekazu języka poetyckiego, wyjście poza jego semantyczną warstwę, by w ten sposób przenieść funkcję poetycką z poziomu słów na poziom intencji sugerowanych przez inne, możliwie szeroko pojmowane, warstwy dzieła: jego rytm, melodię, pola skojarzeń, linii, obrazów i ukrytych znaczeń.
Ślepcy
W Ślepcach Maeterlinck porównuje ludzkość do gromady ślepców zbłąkanych pośród skał nadmorskich, których przewodnik - staruszek, jedyny między nimi widzący, siedzący wśród nich usnął snem wiecznym. Ślepcy myślą, że odszedł szukać drogi, czekają na jego powrót. Kiedy w końcu stwierdzają zgon, stają się bezradni. Jest to teatr symboliczny, w którym często nie ma akcji, a jej miejsce zajmuje „nastrój” (najczęściej jest to wyczekiwanie na jakieś nieszczęście). Czasem akcja kreowana jest arbitralnie. Jest ona na pozór nielogiczna, kreowane postaci stoją bezczynnie wobec wypadków, zajmują postawę bierną. Bohaterowie pozbawieni są wszelkich rysów indywidualnych. Zachowują się jak marionetki, działają na podstawie niezbadanych instynktów, a nie na podstawie pobudek psychologicznych i logicznych kojarzeń myślowych. Istota ludzka jest tu bezbronną igraszką nieznanych człowiekowi, niesamowitych pozaświatowych potęg.
Luźność akcji i brak jej psychologicznego uzasadnienia spowodowane są specyficznym rozumieniem przez Maeterlincka pojęć o dwoistości natury ludzkiej: świadomość zmysłowa nie ogarnia całego „ja”, nie jest wyłącznym źródłem postępków człowieka, często nieświadomie robimy to, co każe podświadoma połowa naszej istoty. Dramaty Maeterlincka nie opisują realnego życia, wyjęte są ze związków powszedniej rzeczywistości. Akcja dzieje się w miejscach i wśród ludzi nieokreślonych, fantastycznych, w krainach, których nie ma na mapie.
Pelleas i Melisanda
Dramat ten jest swoistym nagromadzeniem tradycyjnych znaków i symboli, za pomocą których zostało zbudowane symbolistyczne przesłanie dzieła. Właściwie każdy motyw i każdą scenę w tym dramacie można uznać za symboliczne: pierścień, studnia, korona, ciemny las, bezkresne morze, podziemia zamkowe, śpiący starcy, gołębie, dziecko, stary władca, polowanie, zbłądzenie w lesie, wieża, włosy, pasterz, owce nie mogące trafić do owczarni i wiele innych, wszystko tworzy w tym utworze z jednej strony aurę tajemniczości i nieokreślonej tęsknoty, z drugiej strony ich baśniowo-gotyckie konotacje odsyłają nie tyle do świata przeszłości, co ukazują paradoksalną zbieżność z przeczuciami i duchową kondycją przełomu wieków. Autor w sposób jasny, dla każdego dostępny wykłada ówczesne poglądy na ludzi, życie i los. Zewnętrzna fabuła nie zawiera właściwie nic nowego: temat zdrady małżeńskiej, jednak ujęcie tematu jest oryginalne. Przejrzysta budowa i prosty styl, zwyczajne słowa sprawiają, że symbole wyłaniające się z tła są łatwo uchwytne. Specjalny urok ma atmosfera dzieła: fantastyczne średniowiecze. Autor nie miał na celu wierności w odtwarzaniu epoki, ani realistycznego prawdopodobieństwa ludzi.
Średniowieczno-religijny sztafaż (elementy kompozycji dzieła literackiego) buduje tajemniczą, melancholijną aurę dzieła, a także określa pesymistyczną wizję świata. Sensy wpisane w semantyczną (znaczeniową) warstwę tego dramatu stanowią istotną nadbudowę ideową dzieła, niejako przekraczając - właśnie dzięki rozpoznawalnym w tradycji symbolom - jego sugestywną funkcję.
Bezpośrednich inspiracji dla Pelleasa i Melisandy można poszukiwać w wielu miejscach - przede wszystkim w malarstwie prerafaelitów angielskich, gdzie bez wątpienia odnajdziemy średniowieczną scenerię i rysy Melisandy jako typowej femme fragile (czyt. fam frażil, fr. krucha kobieta), w motywach sztuki japońskiej tak bardzo wówczas popularnej w kręgach artystycznych, oraz pośrednio w ezoterycznych i okultystycznych zainteresowaniach belgijskiego dramaturga, które z pewnością oddziaływały na jego sposób postrzegania rzeczywistości i zadań sztuki.
Pelleas i Melisanda posłużył jako libretto do opery skomponowanej przez Claude'a Debussyego.
Podsumowanie
Maeterlinck „odświeżył” dramat europejski. Oparł się powszechnemu nurtowi naturalistycznemu, w którym konsekwentne postrzeganie (niewolnicze i bezmyślne kopiowanie życia w jego codziennych, zwłaszcza ujemnych barwach) doprowadziło do stopniowego upadku teatru. Wzbogacił dramat o nowe środki ekspresji, wprowadził na deski sceniczne element doznań estetycznych: nastrój.
Najbardziej sugestywnym symbolem w jego sztukach jest ślepota, która jako zewnętrzny znak duchowego kalectwa człowieka odsyła do tego, co niewyrażalne. Niezależnie jednak od dekadenckiej aury sztuk Maeterlincka należy stwierdzić, że stosowane przez niego rozwiązania w zakresie dyspozycji scenicznej tekstu niwelowały niejako jednoznacznie pesymistyczne przesłanie. Pozwalały w ramach przestrzeni teatru pełniej wyrazić ich symbolistyczne założenia. Swoista statyczność jego sztuk, m.in. Wnętrza, Ślepców, a także Pelleasa i Melisandy budująca napięcie sceniczne, oraz nagromadzenie symbolicznych, czytelnych w swej wymowie znaków, sprawiały, że właśnie owa sugestywna aura była idealnym i nowatorskim spełnieniem symbolistycznych założeń na gruncie teatru.